UNIWERSYTET WARSZAWSKI
WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH I STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH
Jakub Lachert
Mołdawia w strategii Unii Europejskiej i Rosji
Praca doktorska
napisana pod kierunkiem naukowym prof. UW dr hab. Tomasza Grosse
Warszawa 2020
2
Składam serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Tomaszowi Grosse za stworzenie życzliwej atmosfery, cenne uwagi
i pomoc przy pisaniu tej pracy.
3 Streszczenie
Celem tej rozprawy było przedstawienie strategicznej rywalizacji Rosji i Unii Europejskiej w Mołdawii, która pomimo peryferyjnego położenia na mapie Europy, stanowi istotny element budowy strefy wpływów w Europie Wschodniej. Jednym ze strategicznych celów Rosji jest odbudowanie strefy wpływów w państwach dawnego Związku Radzieckiego, w tym w Mołdawii. Z kolei Unia Europejska próbuje budować strefę wpływów w bezpośrednim sąsiedztwie wspólnoty, bez gwarancji przyszłej integracji Mołdawii z UE (w Umowie Stowarzyszeniowej brak zapisów dotyczących tej kwestii).
Rosja buduje relacje z UE w oparciu o narzędzia z zakresu Hard Power, opierając swoją politykę na presji ekonomicznej (w postaci sankcji gospodarczych i regulacji cen gazu), politycznej i militarnej (obecność wojsk w Naddniestrzu). Unia Europejska natomiast buduje swoją pozycję w Mołdawii wykorzystując narzędzia Soft Power, polegające na pomocy ekonomicznej i wspieraniu społeczeństwa obywatelskiego w demokratycznych reformach państwa.
Słowa kluczowe: Geopolityka, Integracja, Mołdawia, Neofunkcjonalizm, Naddniestrze, Neorealizm, Rosja, Unia Europejska
4 Summary
The aim of the dissertation is to present the strategic rivalry between Russia and the European Union (EU) in Moldova, which is an important component in the struggle for influence in Eastern Europe, despite its peripheral location. One of Russia's strategic goals is to reconstruct the sphere of influence on the territories of the former Soviet Union and Moldova is part of the plan. The European Union on the other hand, is trying to build an area of influence in the immediate vicinity of the EU community border but offers Moldova no guarantee of future integration. The Association Agreement with EU makes no provisions with regard to future integration.
In building its relations with EU Russia makes use of Hard Power instruments such as economic pressure (economic sanctions/embargo, gas-price regulation) as well as political and military coercion (military presence in Transnistria/Transdniestria). The European Union fulfills its assignment in Moldova with Soft Power tools based on economic assistance and support and promotion of democratic reforms.
Key Words: Geopolitics, Integration, Moldova, Neofunctionalism, Transnistria, Neorealism, Russia, European Union
5
Spis treści
Słowniczek skrótów najważniejszych partii politycznych w Mołdawii...8
WSTĘP ...9
Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy doktorskiej ...9
Przedmiot Badań... 12
Założenia metodologiczne ... 13
Uzasadnienie podstawowych tez i hipotez ... 15
Charakterystyka treści ... 16
Ograniczenia pracy ... 20
Źródła wykorzystane w pracy ... 21
1. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE PRACY ... 23
1.1 Wstęp ... 23
1.2 Kazus Mołdawii ... 24
1.3 Strategia Unii Europejskiej i Rosji wobec Mołdawii ... 27
1.4 Unia Europejska jako normatywna siła w relacjach z partnerami ... 30
1.5 Soft Power i Hard Power ... 31
1.6 Unia Europejska w podejściu teoretycznym ... 33
1.7 „Nowe” i „stare” państwa Unii Europejskiej jako linia podziałów w polityce wschodniej Unii Europejskiej ... 35
1.8 Bezpieczeństwo, czy wartości: podstawy polityki Unii Europejskiej względem Mołdawii ... 36
1.9 Bliska zagranica, jako podstawowy koncept integracji Eurazjatyckiej ... 37
1.10 Geopolityczne podejście Rosji względem Mołdawii ... 39
1.11 Zagrożenie ze strony Rosji dla polityki Unii Europejskiej w Mołdawii ... 41
1.12 Wnioski ... 43
2. NORMATYWNE PODEJŚCIE UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC MOŁDAWII... 44
2.1 Wstęp ... 44
2.2 Podejście teoretyczne ... 45
2.3 Główne ramy współpracy Unii Europejskiej z Mołdawią ... 49
2.4 Strategia polityczna Unii Europejskiej wobec Mołdawii... 49
2.5 Instytucjonalny wymiar strategii Unii Europejskiej wobec Mołdawii ... 52
2.6 Zmiana strategii Unii Europejskiej ... 54
6 2.7 Europejska Służba Działań Zewnętrznych jako podstawowa instytucja prowadząca politykę
wobec Partnerstwa Wschodniego ... 56
2.8 Mołdawia w orbicie zainteresowania Unii Europejskiej ... 59
2.9 Unia Europejska wobec integracji europejskiej Mołdawii ... 60
2.10 Soft Power Unii Europejskiej... 62
2.11 Unia Europejska jako ponadnarodowa struktura polityczna ... 65
2.12 Stanowisko wybranych państw UE w sprawie relacji z Mołdawią ... 67
2.13 Wnioski ... 70
3. REALISTYCZNE PODEJŚCIE ROSJI DO KWESTII INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ I EUROAZJATYCKIEJ MOŁDAWII ... 74
3.1 Wstęp ... 74
3.2 Podejście teoretyczne ... 77
3.3 Czwarta Polityczna Teoria jako podstawa ideologiczna ruchu neoeurazjatyckiego ... 81
3.4 Geopolityka Rosji... 83
3.5 Od atlantyzmu do ruchu neoeurazjatyckiego ... 84
3.6 Strategia Rosji wobec Mołdawii ... 89
3.7 Rosja wobec bliskiej zagranicy ... 90
3.8 Rosja Putina wobec Mołdawii i bliskiej zagranicy ... 93
3.9 Tworzenie polityki rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodległych Państw ... 94
3.10 Wspólnota Niepodległych Państw w wymiarze instytucjonalnym ... 96
3.11 Współpraca w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw ... 97
3.12 Wnioski ... 98
4. TRANSFORMACJA USTROJOWA W REPUBLICE MOŁDAWII W KONTEKŚCIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ ... 102
4.1 Wstęp ... 102
4.2 Etapy przemian ustrojowych w Mołdawii ... 104
4.3 Główne linie podziału sceny politycznej w Mołdawii ... 106
4.4 Konsolidacja państwowości mołdawskiej ... 109
4.5 Konsolidacja władzy w rękach Partii Komunistów Republiki Mołdawii (PKRM) ... 110
4.6 Odsunięcie od władzy Partii Komunistów Republiki Mołdawii i zwrot ku Unii Europejskiej ... 114
4.7 Przemiany polityczne w Mołdawii... 114
4.8 Rządy proeuropejskiej koalicji ... 115
4.9 Podziały sceny politycznej w układzie politycznym zdominowanym przez Vlada Plahotniuca . 118 4.10 Sytuacja polityczna po wyborach prezydenckich z 2016 roku ... 119
4.11 Nastroje polityczne przed wyborami parlamentarnymi w 2019 roku... 122
4.12 Realia polityczne po wyborach parlamentarnych w 2019 roku ... 123
4.13. Wnioski ... 123
7
5. WSPARCIE UNII EUROPEJSKIEJ DLA MOŁDAWSKIEGO SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO ... 126
5.1 Wstęp ... 126
5.2 Teorie... 128
5.3 Polityczne znaczenie społeczeństwa obywatelskiego ... 131
5.4 Społeczeństwo obywatelskie w Mołdawii ... 134
5.5 Rola społeczeństwa obywatelskiego dla dialogu UE z Mołdawią ... 135
5.6 Główne czynniki zaistnienia społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii ... 136
5.7 Tworzenie się w Mołdawii społeczeństwa obywatelskiego - uwarunkowania ... 137
5.8 Aktywizacja obywatelska ludności rosyjskojęzycznej w Mołdawii... 138
5.9 Zróżnicowanie działalności społeczeństwa obywatelskiego w regionach Mołdawii ... 141
5.10 Społeczeństwo obywatelskie a partie polityczne ... 142
5.11 Potrzeba zaistnienia społeczeństwa obywatelskiego dla procesu integracji europejskiej ... 146
5.12 Wnioski ... 146
6. NADDNIESTRZE – WYZWANIE DLA INTEGRACJI MOŁDAWII Z UNIĄ EUROPEJSKĄ ... 150
6.1 Wstęp: ... 150
6.2 Podejście teoretyczne ... 152
6.3 Podejście Naddniestrza do integracji z Mołdawią ... 154
6.4 Determinanty przetrwania Naddniestrza ... 156
6.5 Strategia Rosji i Unii Europejskiej wobec Naddniestrza ... 158
6.6 Scenariusze integracyjne ... 162
6.7 Konflikt naddniestrzański w ramach synergii Czarnomorskiej... 166
6.8 Wnioski ... 166
ZAKOŃCZENIE ... 169
Weryfikacja tezy i głównych hipotez pracy ... 170
Odpowiedź na pytania badawcze i podsumowanie rozdziałów ... 171
Podsumowanie głównych teorii ... 177
Podsumowanie pracy ... 178
Lista osób z którymi autor niniejszej pracy przeprowadził rozmowy podczas badań terenowych w Mołdawii w październiku 2015 roku i marcu 2017 roku ... 180
BIBLIOGRAFIA ... 181
8
Słowniczek skrótów najważniejszych partii politycznych w Mołdawii
Blok ACUM (rum. Blocul electoral „ACUM Platforma DA și PAS” ACUM) Partia Demokratyczna Mołdawii (rum Partidul Democrat din Moldova - PDM) Liberalna Partia Mołdawii (rum. Partidul Democrat din Moldova - PLM)
Partia Liberalno-Demokratycznej (rum. Partidul Liberal Democrat din Moldova - PLDM) Komunistycznej Partii Republiki Mołdawii ( Partidul Comuniștilor din Republica Moldova - PCRM)
Partii Socjalistów Republiki Mołdawii (rum. Partidul Socialiștilor din Republica Moldova - PSRM)
Nasza Partia (rum. Partidul Nostru)
9
WSTĘP
Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy doktorskiej
Metody współpracy Unii Europejskiej (UE) z jej sąsiadami są ważnym źródłem informacji dla politologów, dotyczącym kondycji UE, która nadal stanowi hybrydę pomiędzy organizacją międzynarodową a formą bytu politycznego, posiadającego osobowość prawną (Traktat Lizboński). Można założyć, że przyszłość kolejnych rozszerzeń Unii Europejskiej zależy od kilku podstawowych czynników. Jednym z bardziej istotnych jest owocna współpraca pomiędzy UE, a państwami sąsiedzkimi w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (ang. European Neighbourhood Policy, ENP) a szczególnie popieranie takich inicjatyw jak Partnerstwo Wschodnie (ang. Eastern Partnership - EaP). Kolejnym zagadnieniem jest proces zaangażowania poszczególnych państw członkowskich oraz instytucji europejskich w dalszy projekt integracji europejskiej, która może zostać ograniczona do stowarzyszenia państw sąsiedzkich bez możliwości wstąpienia w struktury unijne według teorii koncentrycznych kręgów. Zgodnie z tą teorią - jądro (pierwszy krąg) stanowią państwa wchodzące do strefy Euro, drugi krąg należy do pozostałych państw unijnych, natomiast państwa stowarzyszone stanowią, zewnętrzy, trzeci krąg1.
Strategicznym celem UE jest przeciwdziałanie odziaływaniu Rosji na państwa Europy Wschodniej, powstałe po rozpadzie Związku Radzieckiego. Zgodnie z rosyjską racją stanu państwa te, blisko związane kulturowo, religijnie lub językowo z Rosją powinny pozostać w jej przestrzeni politycznej. Wprawdzie nie oznacza to próby odtworzenia ZSRR sprzed 1991 roku, ale Rosja nadal chce zachować wpływy polityczne, ekonomiczne i militarne w regionie.
W przypadku integracji tych państw z UE i NATO, wpływ Moskwy w regionie byłby znacznie ograniczony. Dodatkowo, czynnik rosyjski przekłada się również na niewystarczające zaangażowanie UE w regionie, ponieważ cześć rządów państw członkowskich nie chce narażać strategicznych relacji z Federacją Rosyjską poprzez tworzenie sojuszu z państwami o skromniejszym potencjale gospodarczym niż Rosja.
W celu przeanalizowania czynników warunkujących współpracę UE z państwami wchodzącymi w skład Partnerstwa Wschodniego, autor zdecydował się na przedstawienie dynamiki relacji Unii Europejskiej z Mołdawią. Mołdawia jest jednym z sześciu państw wchodzących w skład Partnerstwa Wschodniego. Od wydarzeń z 2009 roku, potocznie
1 P. Gillespie, Models of Integration w: Constitution-Building in the European Union, Dublin 1996, s. 61.
10 zwanymi Twitterową Rewolucją, w Mołdawii została ustanowiona proeuropejska koalicja działająca na rzecz integracji europejskiej. Mołdawia w porównaniu z innymi państwami Partnerstwa Wschodniego, wyróżniała się stabilnością w prowadzeniu dialogu z UE, jako pierwsza weszła do bezwizowego reżimu Schengen oraz podpisała Umowę Stowarzyszeniową z Unią Europejską. Głównymi problemami, utrudniającymi jej współpracę z Unią Europejską, są: nieuregulowany konflikt z Naddniestrzem oraz niepewny status autonomii Gagauzji. Wprawdzie Naddniestrze pozostaje w granicach Mołdawii, to jednak posiada wszystkie cechy niezależnego bytu politycznego, który jest wspierany przez Federację Rosyjską. Z kolei autonomia Gagauzji, w przypadku wejścia Mołdawii do Unii Europejskiej posiada prawne instrumenty, zapisane w Konstytucji, które umożliwiają jej odłączenie się od Mołdawii.
Analiza relacji Mołdawii z Unią Europejską pozwoli wykazać, czy Unia Europejska ma na tyle mocną pozycję jako normatywna siła w stosunkach międzynarodowych, żeby utrzymać państwa sąsiedzkie w orbicie swoich wpływów, czy też państwa takie jak Mołdawia zdecydują się na integrację ze strukturami rosyjskimi, takimi jak np. Unia Euroazjatycka?
Rosja, w krótkiej perspektywie, wykorzystując swój potencjał ekonomiczny i militarny jest w stanie zaoferować integrację bez żadnych warunków wstępnych, konsekwencją której w dłuższej perspektywie będzie uzależnienie politycznie takich państw jak np. Mołdawia. Państwa te będą musiały podporządkować się geopolitycznym planom Moskwy. Oferta Unii Europejskiej z kolei umożliwia głębokie reformy, ale nie daje żadnych gwarancji pełnej akcesji, co jest prawdopodobnie największą słabością tego projektu.
Przeanalizowanie tych dwóch odmiennych stanowisk umożliwi zrozumienie kierunku przemian w Europie. W latach 90. XX wieku pozycja Stanów Zjednoczonych oraz Unii Europejskiej w Europie wydawała się niezachwiana. Przystąpienie państw Europy Środkowo- Wschodniej do NATO i/lub Unii Europejskiej wydawały się procesem oczywistym. Zmiany jakie zaszły w ciągu ostatnich 17 lat (np. przemiany polityczne w Rosji po objęciu władzy przez Władimira Putina, próbującego odbudować imperialną pozycję Federacji Rosyjskiej, budowa mocarstwowej pozycji przez Chiny lub wzrost znaczenia Indii czy Brazylii) prowadzą do przemian, których jesteśmy obecnie świadkami. Omówienie czynników wpływających na dynamikę relacji UE-Mołdawia-Rosja może stanowić ciekawe uzupełnienie w dotychczasowej literaturze politologicznej.
Niniejsza praca jest politologicznym opracowaniem strategii dwóch mocarstw regionalnych (Rosji i Unii Europejskiej) względem Mołdawii. Temat pracy, odnoszący się do zagadnienia relacji Unii Europejskiej z państwami trzecimi stanowi jeden z podstawowych
11 elementów badań politologicznych. Unia Europejska, będąca strukturą polityczną nie mającą precedensu w historii stosunków międzynarodowych, stanowi istotny cel badań politologicznych. Analiza współpracy Unii Europejskiej z państwami trzecimi stanowi źródło wiedzy dotyczącej koncepcji rozwoju wspólnoty. W celu przedstawienia procesów politycznych, autor wykorzystuje teorie politologiczne mające wzmocnić argumentację oraz dać tej pracy głębszy, uniwersalny kontekst. Analiza relacji UE z Mołdawią może stanowić model polityczny dla współpracy z pozostałymi państwami Partnerstwa Wschodniego.
Nadmienić należy, że stanowisko Rosji wobec Mołdawii można analizować w kontekście geopolitycznym, jako rywalizację dwóch bloków politycznych: Unii Europejskiej oraz Unii Euroazjatyckiej.
Dotychczasowe publikacje o sytuacji w Mołdawii koncentrowały się głównie na rozwiązaniu konfliktu w Naddniestrzu, zarówno w kontekście integracji europejskiej Mołdawii (roli UE i Stanów Zjednoczonych w tym konflikcie), jak również wyzwań związanych z tym konfliktem, które mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo w Europie.
Konflikt w Naddniestrzu przedstawiany był również jako zagadnienie regionalne, wpływające na bezpieczeństwo ościennych państw, takich jak Ukraina, bezpośrednio granicząca z Naddniestrzem i Rumunia wspierająca wysiłki Mołdawii w procesie integracji europejskiej.
Jednakże głównym tematem dotychczasowych analiz, dotyczących konfliktu w Naddniestrzu jest polityka Rosji. Federacja Rosyjska nie uznaje niepodległości Naddniestrza, ponieważ liczy na zjednoczenie mołdawsko-naddniestrzańskie pod swoją polityczną kuratelą.
Dotychczas opublikowane prace odnoszące się do zagadnień związanych z Mołdawią dotyczyły albo kwestii konfliktu w Naddniestrzu, albo kwestii rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Autor tej pracy próbuje przedstawić te dwa zagadnienia jako elementy nacisku mocarstw w regionie, co stanowi nowe ujęcie tematu. Unia Europejska korzystając ze swojej normatywnej siły wspiera mołdawskie think tanki, natomiast Rosja posiada z kolei kontrolę nad Naddniestrzem. Przedstawione wyżej zagadnienia stanowią narzędzie nacisku na rząd w Kiszyniowie. Wybranie jednej lub drugiej oferty ze strony mocarstw będzie wiązało się z określonymi konsekwencjami. Przeanalizowanie obydwu ofert strategicznych dla Mołdawii, będzie stanowić również odpowiedź na pytanie w jakim zakresie Unia Europejska oraz Rosja chcą się zaangażować w regionie Europy Wschodniej.
12
Przedmiot Badań
Celem pracy doktorskiej jest przedstawienie strategii Unii Europejskiej i Rosji wobec Mołdawii, poprzez analizę dwóch zagadnień: organizacji społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii oraz Naddniestrza, jako regionu zainteresowania Brukseli i Moskwy.
Społeczeństwo obywatelskie, wpierane przez UE, realizuje zadania zgodnie z wytycznymi wspólnoty. Naddniestrze z kolei, będąc kontrolowane politycznie, militarnie i ekonomicznie przez Federację Rosyjską nie stosuje się do tych wytycznych. Autor dokonał analizy głównych instrumentów politycznych wykorzystywanych przez UE i Rosję w celu wywarcia wpływu na politykę Mołdawii, jak również poddał analizie społeczeństwo mołdawskie, które jest podzielone w kwestii aspiracji do Unii Europejskiej lub Unii Euroazjatyckiej. Ponadto autor próbował odpowiedzieć na pytanie dotyczące głównych założeń strategicznych Rosji i Unii Europejskiej wobec Mołdawii. Celem badań było także przedstawienie działań Unii Europejskiej w ramach Umowy Stowarzyszeniowej z Mołdawią, a w szczególności dokonanie analizy wdrażania prawa unijnego do systemu prawnego Republiki Mołdawii.
Unia Europejska koncentruje się na wspieraniu procesu demokratyzacji w Mołdawii, przede wszystkim poprzez wspieranie organizacji społeczeństwa obywatelskiego w tym państwie.
Procesy polityczne zachodzące w Mołdawii są wypadkową działań administracji publicznej oraz wpływu organizacji pozarządowych na reformowanie państwa. W procesie tym istotne miejsce zajmuje Unia Europejska, która finansuje organizacje społeczeństwa obywatelskiego.
Kolejnym celem badań jest przedstawienie postawy Rosji wobec prób integracji europejskiej Mołdawii. Rosja posiada wiele ekonomicznych i militarnych narzędzi wpływu na Mołdawię. Przede wszystkim dostarcza gaz na rynek mołdawski oraz utrzymuje swoje wojska w Naddniestrzu. Ponadto Rosja oddalona jest geograficznie od Mołdawii, co sprawia, że możliwości jej działań bezpośrednich w Mołdawii są ograniczone. Jedynym trwałym elementem wpływu Rosji na sytuację w Mołdawii jest kontrola Naddniestrza. To nieuznawane międzynarodowo (nawet przez Rosję) quasi-państwo stanowi element politycznego nacisku na Kiszyniów. Stąd Naddniestrze dla Rosji pełni podobną funkcję, jak organizacje społeczeństwa obywatelskiego dla Unii Europejskiej i jest elementem nacisku politycznego na administrację w Kiszyniowie. Celem pracy jest również przedstawienie wybranych teorii, które wyjaśniają proces rywalizacji strategicznej Rosji, prezentującej podejście realistyczne oraz Unii Europejskiej, prowadzącej swoją politykę względem Mołdawii zgodną z teoriami: neofuncjonalną oraz instytucjonalną.
13 Autor pracy przeprowadził badania terenowe w Mołdawii, które polegały na spotkaniach i dyskusjach z przedstawicielami administracji publicznej, partii politycznych, społeczeństwa obywatelskiego oraz Przedstawicielstwa Unii Europejskiej. Badania te stanowiły uzupełnienie do wiedzy zdobytej z publikacji naukowych oraz z dokumentów pochodzących zarówno z Komisji Europejskiej, jak i oficjalnych dokumentów Republiki Mołdawii.
Założenia metodologiczne
Tytuł pracy odnosi się do rywalizacji strategicznej Rosji i Unii Europejskiej względem Mołdawii, dlatego też podstawowym zagadnieniem tu podejmowanym jest porównanie narzędzi oraz metod wykorzystywanych przez obydwa mocarstwa regionalne w celu uzyskania wpływu na sytuację polityczną w Mołdawii. O wartości merytorycznej pracy świadczą wybrane teorie, które wchodzą w zakres danej dziedziny naukowej. W celu przedstawienia zderzenia dwóch odmiennych wizji rozwoju politycznego i geopolitycznego Mołdawii prezentowanego przez Rosję i Unię Europejską, autor zdecydował się na zastosowanie teorii neofunkcjonalnej w analizie relacji Mołdawii z Unią Europejską, jako normatywną siłą w polityce międzynarodowej oraz relacje mołdawsko-rosyjskie oparte o realistyczną wizję stosunków międzynarodowych. Na potrzeby poszczególnych rozdziałów zostały zastosowane również inne teorie w kontekście relacji UE z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii. Autor posłużył się teorią mocodawca/agent (ang.
Principal /Agent Theory, PAT), która zbliżona jest do instytucjonalizmu racjonalnego wyboru.
W kontekście relacji mołdawsko-rosyjskich w kwestii Naddniestrza, została użyta teoria realistyczna (użyta w celu przedstawienia polityki Rosji wobec Naddniestrza jako narzędzia w polityce rosyjskiej wobec Mołdawii) oraz teoria penetracji systemu politycznego, która ma na celu przedstawienie stosunków Rosji z Naddniestrzem. Dla zrozumienia zaangażowania Rosji w przestrzeni postradzieckiej istotne są również kwestie geopolityczne, a w szczególności budowa tożsamości euroazjatyckiej, mającej tworzyć pewien ideologiczny fundament pod projekty polityczne, takie jak Unia Eurazjatycka.
Metody badawcze wykorzystane w pracy były związane z problematyką strategicznych relacji Unii Europejskiej oraz Rosji z Mołdawią. W pracy została wykorzystana metoda porównawcza, w celu przedstawienia dwóch odmiennych scenariuszy rozwoju Mołdawii. Podejście Unii Europejskiej jako normatywnej siły zostało zderzone z podejściem realistycznym (rosyjskim) wobec Mołdawii. Na potrzeby tej pracy porównano
14 przydatność teorii neorealizmu i neofunkcjonalizmu do wyjaśnienia głównych różnic w polityce zagranicznej Rosji i Unii Europejskiej wobec Mołdawii. Jednocześnie podjęto również próbę analizy przemian politycznych w Mołdawii, w celu wykazania specyficznej natury systemu politycznego w Mołdawii, w którym zachodziło wiele zjawisk politycznych nieobecnych w pozostałych, postradzieckich państwach.
W pracy została zastosowana zarówno empiryczna technika badawcza w postaci serii wywiadów z przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego, partii politycznych, administracji publicznej: Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Biura ds. Reintegracji Naddniestrza przy Radzie Ministrów Mołdawii oraz Przedstawicielstwa UE w Mołdawii, a zebrane w ten sposób wiadomości stanowią uzupełnienie analitycznej techniki badawczej polegającej na analizie dokumentów oraz źródeł naukowych.
Istotne dla pracy naukowej jest dbanie o odpowiednią terminologię, stąd wynika potrzeba przedstawienia pewnych zasad dotyczących wybranych terminów. W pracy zgodnie z wykładnią słownika języka polskiego została zastosowana nazwa państwa Republika Mołdawii a nie Republika Mołdowy. Chociaż w licznych pismach oficjalnych dominuje nazwa Republika Mołdowy to jednak poprawną formą jest Republika Mołdawii. Naddniestrze stanowiące nieuznawany międzynarodowo region określane jest mianem quasi-państwa, jako byt polityczny posiadający faktyczną kontrolę nad swoim terytorium, natomiast nie posiadający uznania międzynarodowego. Stąd wynika również kłopot z nazewnictwem funkcjonariuszy publicznych Naddniestrza, dlatego np. prezydenta tego nieuznawanego quasi-państwa zwykło się określać terminem przywódca, który nie wprowadza wątpliwości w kwestii uznania międzynarodowego Naddniestrza. W celu uniknięcia powtórzeń autor określa również Naddniestrze jako lewy brzeg Dniestru, a Mołdawię jako prawy brzeg Dniestru co stanowi częsty zabieg w literaturze naukowej. Dodatkowo umożliwia to precyzyjne określenie strony konfliktu, która jest aktualnie opisywana oraz wyeliminowanie pewnych nieścisłości, w których Naddniestrze (będące de iure częścią Mołdawii) jest konfrontowane z Mołdawią.
Termin strategia, użyty w tytule pracy, zgodnie z definicją słownika języka polskiego oznacza: przemyślany plan działań, w długiej perspektywie czasowej, w jakiejś dziedzinie2. Działania Unii Europejskiej i Rosji mają na celu osiągniecie określonego skutku w postaci utrzymania strefy wpływów w Mołdawii.
Badania empiryczne stanowią wartość dodaną pracy, szczególnie w wymiarze analizy poziomu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. W większości publikacji społeczeństwo
2 Strategia, Słownik PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/strategia;2576315, dostęp. (12.12.2017)
15 obywatelskie traktowane jest zbiorowo. W niniejszej pracy podjęta została próba przedstawienia różnić pomiędzy organizacjami społeczeństwa obywatelskiego ze stołecznego Kiszyniowa oraz z prowincji. Spotkania z politykami mołdawskimi zarówno z poziomu rządowego jak i lokalnego miały na celu pogłębienie analizy przemian dokonujących się w życiu politycznym Mołdawii na przestrzeni dekady 2009 – 2019.
W wymiarze teoretycznym, została podjęta próba przedstawienia rosyjskich teorii politycznych, z wykorzystaniem analizy porównawczej w stosunku do teorii europejskich i amerykańskich. Należy również podkreślić, że chociaż teorie rosyjskie nie posiadają bezpośrednich odpowiedników w teoriach zachodnich, to są one wypadkową wielu nurtów teoretycznych i filozoficznych obecnych na Zachodzie.
Uzasadnienie podstawowych tez i hipotez
Praca składa się z jednej głównej tezy: Strategia UE i Rosji bazuje na odmiennych paradygmatach, ale obie mają jednakowy cel, choć inaczej rozkładają akcenty w zakresie instrumentów oddziaływania. Pozostałe hipotezy pracy: 1) Rosja za pomocą polityki odpowiadającej neorealistycznej teorii w stosunkach międzynarodowych próbuje narzucić swój ład w Mołdawii oraz w pozostałych państwach dawnego Związku Radzieckiego. 2) Rządzący układ polityczny w Kiszyniowie nie jest odpowiednim partnerem dla UE, w reformowaniu Mołdawii według standardów UE. 3) Budowa społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii daje gwarancję wzmocnienia dialogu politycznego z Unią Europejską.
Uzasadnienie powyższych hipotez oparto na rywalizacji strategicznej Rosji i Unii Europejskiej w Mołdawii. Rosja używała w większości narzędzi siłowych wobec Mołdawii, a Unia Europejska wykorzystywała przede wszystkim miękkie narzędzia oddziaływania.
Zwiększenie własnych wpływów zarówno Mołdawii, jak i Federacji Rosyjskiej na wschodzie Europy, ma zapewnić zwiększenie bezpieczeństwa na swoich rubieżach. Używanie, natomiast wybranych narzędzi politycznych w regionie, wynika z kondycji politycznej obydwu bloków.
Podkreślić należy, że Rosja, przy obecnym kryzysie gospodarczym nie może sobie pozwolić na wykorzystywanie podobnych narzędzi finansowych, jak Unia Europejska.
Z kolei teza o przyszłej akcesji Mołdawii do Unii Europejskiej wydaje się wątpliwa biorąc pod uwagę sytuację polityczną w UE, związaną z przedłużającym się ,,Brexitem” oraz próbą wzmocnienia integracji wokół strefy euro. Natomiast realizacja Umowy Stowarzyszeniowej może prowadzić do konstruktywnej współpracy z UE, która może być
16 korzystna dla obydwu stron. W dłuższej perspektywie brak konstruktywnej współpracy, pomiędzy UE a Mołdawią może doprowadzić do zbliżenia tego państwa z Rosją. Pierwsza hipoteza ma na celu przedstawienie koncepcji Unii Euroazjatyckiej, jako elementu geopolitycznych planów strategicznych Rosji, której częścią jest posiadanie kontroli nad Mołdawią. Pierwsza hipoteza ma na celu również wykazanie, że oferta rosyjska nie jest konstruktywną alternatywą dla integracji europejskiej, w szczególności w perspektywie długoterminowej, w której Mołdawia może stać się geopolitycznym narzędziem Rosji, zabezpieczającym jej interesy.
Rządzący w Mołdawii oligarchiczny układ Vlada Plahotniuca nie prowadził działań mających na celu zreformowanie państwa, zgodnie z proeuropejskim kursem, lecz utrzymanie głównych ośrodków władzy. Zwycięstwo Igora Dodona w wyborach prezydenckich oraz utworzenie w 2019 roku, rządu składającego się z Partii Socjalistów Republiki Mołdawii oraz proeuropejskiego Bloku ACUM, wydawało się jedynie taktycznym sojuszem dwóch ugrupowań prezentujących odmienne podejście do integracji z Unią Europejską. Stąd powstaje obawa, że koalicja parlamentarna może się rozpaść, a środowisko związane z prezydentem Dodonem wygrać przedterminowe wybory na skutek presji ze strony Rosji oraz rozliczania politycznego dokonań Partii Demokratycznej Vlada Plahotniuca, który nominalnie reprezentował kurs proeuropejski.
Wydaje się, że wsparcie ze strony UE dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii, wiąże się z obawami Mołdawian przed zbytnim wpływem czynników zewnętrznych na politykę w państwie. Z kolei politycy wywodzący się z organizacji społeczeństwa obywatelskiego działają na rzecz reform demokratycznych w państwie.
Charakterystyka treści
Wstęp: Autor wyjaśnia dlaczego wybrał Mołdawię, jako przykład polityki wschodniej UE i polityki rosyjskiej w Europie Wschodniej wobec kraju wyróżniającego się wśród państw Partnerstwa Wschodniego. Ponadto autor przedstawia, z jednej strony zaawansowanie Kiszyniowa w projekty współpracy z UE, a z drugiej strony problemy związane z niezakończonym konfliktem w Naddniestrzu, kontrolowanym przez Rosję.
Rozdział 1: Celem tego rozdziału jest przeanalizowanie polityki UE i Rosji w stosunku do Mołdawii. Polityka Unii Europejskiej wobec Mołdawii jest wyjaśniana za pomocą teorii neofunkcjonalnej, natomiast polityka rosyjska jest przedstawiona za pomocą teorii realistycznej. Porównanie tych dwóch podejść teoretycznych pozwoli zrozumieć
17 intencje wymienionych potęg wobec Mołdawii. Głównym zamierzeniem autora jest przedstawienie rozwoju obydwu teorii politycznych neofunkcjonalizmu oraz realizmu w analizie stosunków Unii Europejskiej – Mołdawii – Rosji. Autor chciał podkreślić w tym rozdziale, że chociaż obydwie te teorie dominują w działaniach obydwu mocarstw, to stosują one także w konkretnych przypadkach różne narzędzia polityczne, bliższe innym teoriom, takim jak instytucjonalizm racjonalnego wyboru lub działania podyktowane interesem geopolitycznym. Ze względu na wiele zmiennych w życiu politycznym w Mołdawii, takich jak duża rotacja na scenie politycznej, obydwa bloki polityczne muszą dostosowywać narzędzia polityczne do konkretnych wydarzeń. Chociaż, Rosja korzysta głównie z argumentów siłowych wobec Mołdawii, to wykorzystuje także pewne elementy z zakresu Soft Power, tworząc np. organizacje budujące jedność prawosławia w oparciu o państwa Europy Wschodniej (np. Klub Izborski). Natomiast UE, wykorzystując głównie miękkie narzędzia polityczne wobec sąsiadów, posiada także możliwości wprowadzania sankcji w przypadku niewywiązywania się z wprowadzania demokratycznych reform.
Rozdział 2: Celem przeprowadzonej w tym rozdziale analizy jest, przedstawienie Unii Europejskiej, jako normatywnej potęgi regionalnej, która w celu pozyskania partnerów politycznych i ekonomicznych na swoich granicach zewnętrznych, buduje swoje relacje z państwami takimi jak Mołdawia. Budowanie partnerstwa z Mołdawią w ramach Umowy Stowarzyszeniowej prowadzi z jednej strony do zwiększenia bezpieczeństwa granic UE, a z drugiej przyczynia się do demokratyzacji i rozwoju ekonomicznego tego państwa.
Unia Europejska dla osiągniecia swoich celów, korzysta głównie z miękkich narzędzi politycznych, takich m.in. jak, finansowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego, co przyczynia się do rozwoju ekonomicznego i społecznego państwa. UE nie posiada jednakże spójnej koncepcji rozwoju stosunków z Kiszyniowem, który nie uzyskał żadnej deklaracji o możliwości przyszłego członkostwa we wspólnocie. Stąd wynika pewne zniechęcenie części społeczeństwa mołdawskiego do idei integracji europejskiej, która jest projektem mało klarownym dla obywateli Mołdawii.
Pytanie badawcze w tym rozdziale, dotyczy możliwości adaptacji Unii Europejskiej, jako wielowymiarowego bytu politycznego do prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej wobec państw sąsiedzkich takich jak Mołdawia. Wydaje się, że brakuje wspólnej koncepcji w kwestii polityki zagranicznej w wymiarze np. rozszerzenia wspólnoty o nowe państwa.
Głównym problemem jest znalezienie wspólnych rozwiązań pomiędzy wszystkimi państwami członkowskimi oraz instytucjami ponadnarodowymi.
18 Rozdział 3: Celem tego rozdziału jest analiza wpływu polityki Rosji na politykę Kiszyniowa, z wykorzystaniem instrumentów Hard Power. Rosja próbuje odbudować swoje wpływy wśród dawnych republik Związku Radzieckiego, wykorzystując uzależnienie od dostaw gazu, a w przypadku Mołdawii, także kontrolę nad Naddniestrzem.
Rosja w polityce zagranicznej prowadzi działania mające na celu włączenie Mołdawii w swoje struktury, celem budowy swego rodzaju ideowej wspólnoty państw Europy Wschodniej. Ta strefa wpływów ma stanowić swoisty bufor pomiędzy państwami Unii Europejskiej i NATO, a Rosją. Jednakże, Rosja prowadzi politykę z pozycji siły, a państwa z nią stowarzyszone nie są traktowane podmiotowo, a jedynie stanowią element polityki wpływów Federacji Rosyjskiej. W krótkiej perspektywie integracja Mołdawii ze strukturami rosyjskimi może być korzystna, ze względu na doraźną pomoc ekonomiczną. Wydaje się jednak, że w dłuższej perspektywie Mołdawia może stać się jednym z satelitów Moskwy.
Pytanie badawcze tego rozdziału koncentruje się na utrzymaniu przez Rosję wpływów w Mołdawii przy wykorzystaniu narzędzi politycznych Hard Power. Wydaje się, że Rosja wykorzystuje takie narzędzia polityczne, które są dla niej dostępne. Model polityczny Federacji Rosyjskiej nie jest atrakcyjny dla obywateli Mołdawii, a Rosja nie posiada także odpowiednich narzędzi finansowych, które mogłyby stanowić alternatywę dla środków Unii Europejskiej. Elementy, które dominują w polityce rosyjskiej polegają na użyciu sankcji ekonomicznych oraz inicjowaniu napięć z separatystycznym Naddniestrzem.
Rozdział 4: Celem tego rozdziału jest analiza przemian politycznych w Mołdawii.
Stworzenie ustroju parlamentarnego, a nie prezydenckiego, wyróżnia Mołdawię na tle państw postsowieckich (nie dotyczy to państw nadbałtyckich). Budowa takiego systemu politycznego w Mołdawii, nie wynikała z silnych tendencji demokratycznych rządzących ugrupowań, lecz była skutkiem rozdrobnienia władzy. Tylko taki system mógł gwarantować poszczególnym siłom politycznym utrzymanie swoich wpływów.
Zjawisko parlamentaryzmu w Mołdawii oraz silnej pozycji partii politycznych, zostało mylnie odebrane przez państwa Unii Europejskiej, jako wynik demokratyzacji systemu politycznego w tym państwie. System ten doprowadził natomiast do patologicznej oligarchizacji władzy. Partie polityczne, będące grupami interesu, a nie podmiotami ideologicznymi na scenie politycznej, zawłaszczyły państwo, używając do tego celu narzędzi demokratycznych, takich jak wolne wybory. Dlatego też, Unia Europejska, która stanowiła partnera strategicznego dla elit politycznych (rządzących po 2009 roku) stała się w pewnym sensie zakładnikiem ich polityki, ponieważ alternatywą byłoby zwycięstwo sił prorosyjskich.
Kolejnym celem tego rozdziału było przedstawienie procesu konsolidacji sceny politycznej w
19 Mołdawii, w odniesieniu do procesu integracji europejskiej oraz odpowiedź na pytanie, czy rządy w Kiszyniowie dążą do integracji europejskiej, czy jedynie prezentują proeuropejskie hasła w celu pozyskiwania funduszy unijnych?
Rozdział 5: Analiza autora przeprowadzona w tym rozdziale przedstawia dynamikę rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii, jako partnera UE w reformowaniu państwa. UE jako główny sponsor organizacji społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii, wykorzystuje współpracę z NGOsami, realizując własne cele polityczne. Stąd też rozdział poświęcony społeczeństwu obywatelskiemu służy jako przykład wpływów UE w Mołdawii.
Unia Europejska kładzie duży nacisk na aktywizację społeczeństwa obywatelskiego w poszczególnych państwach partnerskich. Mołdawia jest szczególnym przypadkiem, w którym duża liczba organizacji pozarządowych nie przekłada się na zaufanie społeczeństwa dla organizacji, które występują w jego imieniu. Celem tego rozdziału jest przedstawienie również zależności organizacji pozarządowych, które działają na rzecz integracji europejskiej, wobec swoich sponsorów, a w szczególności wobec UE. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego, mające marginalny wpływ na mieszkańców Mołdawii, nie posiadają odpowiednich elementów nacisku na rząd, który nie czuje się zobowiązany do wprowadzania proeuropejskich reform.
Słabość społeczeństwa obywatelskiego przekłada się na jakość prowadzonego dialogu UE z Mołdawią. Chociaż UE wspiera organizacje społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii, to jednak pozostaje ona pewnym elitarnym zamkniętym kręgiem dla obywateli.
W dłuższej perspektywie strategia ta będzie prowadzić do osłabienia koncepcji integracji europejskiej, która dla większości Mołdawian, poza liberalizacją wizową w strefie Schengen, jest mało zrozumiałą. Dlatego też narzędzie polityczne stosowane przez UE, jakim jest niewątpliwie Soft Power, może okazać się nieskuteczne w Mołdawii.
Rozdział 6: Celem tego rozdziału jest analiza konfliktu pomiędzy Republiką Mołdawii, a separatystycznym Naddniestrzem i przedstawienie go jako zmagania geopolitycznego Rosji z Unią Europejską. Ze względu na dominującą pozycję Rosji w Naddniestrzu, analiza poświęcona temu quasi-państwu stanowiła przykład możliwości działań Rosji w Mołdawii. Obecna sytuacja jest korzystna dla Rosji, ponieważ Kiszyniów nie kontroluje terytorium Naddniestrza, co oznacza, że opcja prowadzenia rozmów pomiędzy UE a Mołdawią w kwestii przyszłej akcesji do wspólnoty jest niemożliwa, ponieważ żadne państwo członkowskie nie zgodzi się przyjąć do swego grona państwa niekontrolującego swych granic. Dla Unii Europejskiej rozwiązanie konfliktu w Naddniestrzu oznaczałoby, z jednej strony zwiększenie bezpieczeństwa na peryferiach UE, ponieważ niekontrolowane
20 Naddniestrze pośredniczyło w przemycie towarów ze wschodu na zachód Europy, a z drugiej strony przyczyniłoby się do zwiększenia wpływów Unii Europejskiej, jako normatywnej siły w regionie.
Naddniestrze jest rządzone przez reżim polityczny, uzależniony finansowo i politycznie od Rosji. Zmiany polityczne w tym quasi-państwie nie prowadzą do zmian w podejściu do stosunku do sojuszu z Rosją. Jednocześnie, Rosja pozostająca w głębokim kryzysie ekonomicznym, nie jest w stanie finansować ekonomii Naddniestrza w takim stopniu, jak miało to miejsce przed kryzysem. Unia Europejska stanowi potężny rynek zbytu na towary z Naddniestrza. Zbliżenie Naddniestrza z Unią Europejską mogłoby być korzystne dla gospodarki tego quasi-państwa, jednakże wiązałoby się to z większą przejrzystością i demokratyzacją życia politycznego na lewym brzegu Dniestru, co jednak nie byłoby korzystne dla skorumpowanego reżimu w Tyraspolu. Rosja wykorzystuje konflikt w Naddniestrzu do prowadzenia działań mających na celu zdestabilizowanie sytuacji politycznej w Mołdawii, tak aby wykluczyć możliwość bliższej integracji Kiszyniowa z Brukselą. Obecnie, główną przyczyną takiej polityki jest brak środków na utrzymanie Mołdawii w orbicie swoich wpływów za pomocą wsparcia finansowego.
Zakończenie: Jest podsumowaniem dokonanej w pracy analizy autora i próbą odpowiedzi na pytania zawarte w tezach oraz podsumowaniach rozdziałów. Praca została tak skonstruowana, aby umożliwić autorowi przeprowadzenie krytycznej analizy postawionych tez w każdym z rozdziałów. Każdy z rozdziałów dostarcza informacji o skuteczności prowadzonej polityki UE i Rosji wobec Mołdawii. Wnioski w zakończeniu, stanowiły jedynie próbę odpowiedzi na pytanie o skuteczność strategii obydwu bloków politycznych, ponieważ proces, satysfakcjonującej dla Mołdawii, integracji z jednym z nich jeszcze się nie dokonał.
Mołdawia, stanowiąca element w geopolitycznej rywalizacji UE i Rosji jest wpisana w szerszy kontekst sporu pomiędzy tymi siłami politycznymi. Rywalizacja ta dotyczy przyszłości Mołdawii, która może wybrać albo długofalowy kurs przemian i demokratyzacji bez jednoczesnej obietnicy akcesji do UE, albo włączenie w euroazjatyckie struktury polityczne, które w dłuższej perspektywie będzie wiązało się z uzależnieniem politycznym Mołdawii od rosyjskich projektów geopolitycznych.
Ograniczenia pracy
Ograniczenia warsztatowe pracy związane były z zawężonym obszarem badań. Ze względu na brak zainteresowania ze strony przedstawicieli administracji w Naddniestrzu
21 i Gagauzji we wzięciu udziału w wywiadach, zabrakło badań empirycznych i w związku z tym, autor zmuszony był do wykorzystania wiedzy zdobytej w oparciu o oficjalne dokumenty i publikacje innych naukowców.
Niniejsza praca ogranicza się do przeanalizowania wydarzeń w Mołdawii w okresie od Twetterowej Rewolucji w 2009 r. do wyborów parlamentarnych w 2019 r. Praca koncentruje się na analizie przemian politycznych, po odejściu od władzy Partii Komunistów Republiki Mołdawii (PKRM) i przejęciu rządów przez proeuropejską koalicję. Celem zrozumienia procesów politycznych, zachodzących w Mołdawii w rozdziale opisano także procesy polityczne zachodzące od uzyskania niepodległości w 1991 roku, do upadku rządów PKRM w 2009 roku.
Ze względu na ograniczenia czasowe przy pisaniu tej pracy, autor starał się zawrzeć jak najwięcej elementów związanych z przemianami politycznymi do wyborów parlamentarnych z 2019 roku. Wybory parlamentarne w Mołdawii, które odbyły się w lutym 2019 roku doprowadziły do znacznych przemian na scenie politycznej Mołdawii. Wpisują się one jednak w pewien cykl wydarzeń, który nie prowadzi do zakwestionowania głównych też pracy. Dlatego też, analiza wydarzeń po wyborach w 2019 roku nie została pogłębiona i jest przedstawiona przez autora tylko w rozdziale poświęconym sytuacji wewnętrznej w Mołdawii. Pełna analiza wydarzeń, mających miejsce w 2019 roku wymaga dystansu czasowego i nie stanowi przedmiotu badań tej pracy, której cezurą czasową są wybory parlamentarne z 2019 roku.
Ograniczenie przedmiotowe z kolei, odnosiło się tylko do przedstawienia sytuacji politycznej w Mołdawii, jedynie w kontekście rywalizacji strategicznej dwóch mocarstw regionalnych. Wprawdzie praca ta poświęcona jest Mołdawii, ale odnosi się ona także do przyszłości geopolitycznej Europy Wschodniej. Kwestia Naddniestrza, rozwój społeczeństwa obywatelskiego i ochrona wschodnich granic UE, są zagadnieniami, których kierunek rozwoju zależy od działań Brukseli i Moskwy, mających decydujący wpływ na rozwój sytuacji w wymienionych zagadnieniach. Inne zagadnienia związane z rozwojem sceny politycznej w Mołdawii, nie poruszone w tej pracy mogą stanowić materiał na oddzielną rozprawę naukową.
Źródła wykorzystane w pracy
W pracy wykorzystano zarówno publikacje autorów polskich i zagranicznych (w szczególności mołdawskich i rosyjskich), jak i dokumenty Unii Europejskiej między
22 innymi raporty Komisji Europejskiej oraz Parlamentu Europejskiego, dotyczące postępów Mołdawii we wdrażaniu zapisów Umowy Stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Publikacje wykorzystywane w pracy są poświęcone zagadnieniom teoretycznym, takim jak teoria neofunkcjonalna (publikacje zachodnio europejskie i amerykańskie) oraz teoria realistyczna (źródłach amerykańskie, zachodnio europejskich i rosyjskie). Dodatkowo w pracy prezentowane są rosyjskie teorie, odnoszące się przede wszystkim do miejsca Rosji w zglobalizowanym świecie. Wśród głównych pozycji analizowanych przez autora znajduje się książka Nicolasa Dimy: ,,Mołdawia i Republika Naddniestrza”, w której autor prezentuje główne wyzwania prawno-międzynarodowe konfliktu w Naddniestrzu dla sytuacji w Mołdawii. Problematykę konfliktu w Naddniestrzu z perspektywy ukraińskiej i regionalnej opisuje Marcin Kosienkowski w publikacjach: „Naddniestrze a bezpieczeństwo Ukrainy” oraz
„Federacja Rosyjska wobec konfliktu w Naddniestrzu’’. Istotnym źródłem informacji są także publikacje prof. Marty Witkowskiej „Społeczeństwo obywatelskie w procesie integracji europejskiej” i prof. Tomasza Kuczura „Naród a społeczeństwo obywatelskie we współczesnej Europie” dotyczące społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii oraz wsparcia UE dla tego procesu. Dane dotyczące rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii, autor czerpał między innymi z publikacji badań przeprowadzonych na potrzeby organizacji Konrad Adenauer Stiftung, przez Liubomira Chiriaca oraz Eduarda Tuguia, opublikowanych w „Organizacje społeczeństwa obywatelskiego w Mołdawii; zrównoważony rozwój i udział w politycznym dialogu”. Natomiast transformacja ustrojowa w państwach dawnego Związku Radzieckiego została opisana w książkach: Stephena Whitea i Daniela N. Nelsona „Polityka w postkomunistycznym świecie’’ oraz Pala Kolsto „Narodowa integracja i konflikty w postradzieckich społeczeństwach na przykładzie Mołdawii i Estonii”.
23
1. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE PRACY
1.1 Wstęp
Podstawowym założeniem tego rozdziału jest uzasadnienie celu podjęcia tego tematu pracy doktorskiej oraz przedstawienie podstawowych pojęć i teorii, które składają się na tę pracę. Jednym z podstawowych zagadnień podjętych w niniejszej pracy jest omówienie strategii Rosji oraz Unii Europejskiej (UE) wobec Mołdawii.
Rywalizacja pomiędzy Rosją a UE o wpływy w Mołdawii może być rozpatrywana na wielu polach. Dotyczy to, zarówno wzajemnych relacji w kwestiach handlu, uzbrojenia, jak i polityki. Partnerstwo Wschodnie, jako inicjatywa polityczna i gospodarcza zaproponowana państwom post-radzieckim z Europy Wschodniej i Kaukazu, jest traktowane przez władze na Kremlu jako działanie wrogie wobec Rosji, naruszające jej strefę wpływów. A z drugiej strony, utrzymanie się słabych i skorumpowanych reżimów we wschodnich granicach UE stanowi wyzwanie dla bezpieczeństwa wspólnoty. Rozpatrując rywalizację obydwu stron w tym sporze można dostrzec różnice w podejściu do państw Europy Wschodniej. Unia Europejska, nawet uwzględniając zastrzeżenia poszczególnych państw co do zasadności prowadzenia aktywnej polityki wschodniej, działa na rzecz stabilizacji w tym regionie.
Rozwój państw Partnerstwa Wschodniego nie tylko zapewni UE bezpieczne sąsiedztwo, ale również umożliwi wzrost potęgi Unii Europejskiej jako normatywnej siły, która buduje swoją potęgę w oparciu o miękką siłę (Soft Power). Soft Power jest zdefiniowane jako zdolność narodu lub organizacji międzynarodowej do pozyskiwania sojuszników i zdobywania wpływów dzięki atrakcyjności własnej kultury, polityki czy ideałów politycznych. Twórca pojęcia, Joseph Nye, określa Soft Power jako subtelne sprawianie by inni chcieli tego samego wskutek niewymuszonego wyboru3.
Podejście Federacji Rosyjskiej do państw Partnerstwa Wschodniego różni się od podejścia UE. Należące do Związku Radzieckiego państwa, które po jego rozpadzie, w latach 90. XX wieku, weszły w skład Partnerstwa Wschodniego, w różny sposób definiowały swoje zainteresowanie integracją europejską. Większość z nich pozostała w strefie wpływów Federacji Rosyjskiej, za wyjątkiem państw bałtyckich, które jednoznacznie opowiedziały się za integracją europejską, zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1991 roku. Federacja Rosyjska, zarówno w ekonomii, jak i w wymiarze instytucjonalnym nie osiągnęła takiego
3J. S. Nye, Soft Power. Jak Osiągnąć Sukces W Polityce Światowej, Warszawa: 2007, s. 5-7.
24 poziomu rozwoju, aby jej model integracji był atrakcyjny dla państw trzecich. Dlatego głównym elementem utrzymywania strefy wpływów Federacji Rosyjskiej jest wsparcie dla niedemokratycznych reżimów w państwach będących w przeszłości częścią ZSRR, które nie mogą liczyć na wsparcie UE, dla której prawa człowieka są jedną z podstaw współpracy z państwami trzecimi. Kolejnym argumentem, który może wyjaśnić zagadnienia integracji w ramach post-radzieckich struktur jest uzależnienie ekonomiczne od Federacji Rosyjskiej.
Dawne republiki Związku Radzieckiego stanowiły część większego systemu ekonomicznego, którego centrum dystrybucji stanowiła Rosja. Kryzysy ekonomiczne lat 90. XX wieku w państwach powstałych w wyniku rozpadu ZSSR polegały w głównej mierze na utracie rynku zbytu na towary produkowane przez poszczególne republiki z przeznaczeniem dla rynku imperium radzieckiego.
1.2 Kazus Mołdawii
Wybór Mołdawii, w ramach niniejszej pracy doktorskiej jako państwa będącego przedmiotem rywalizacji strategicznej UE z Rosją wydaje się zasadny oraz ciekawy poznawczo. Mołdawia w latach 90. XX wieku utraciła pozycję państwa, będącego głównym źródłem zaopatrzenia rynku radzieckiego w produkty rolne, które stanowiły dominującą pozycję w gospodarce mołdawskiej. Sytuacja ta doprowadziła do kryzysu gospodarczego, który mógł być ograniczony jedynie poprzez otwarcie się rynku rosyjskiego. Spowodowało to uzależnienie polityczne i ekonomiczne Mołdawii od Moskwy. W 2009 roku doszło do przemian politycznych, które umożliwiły zmianę wektora politycznego w kierunku integracji europejskiej.
Mołdawia od odzyskania niepodległości w 1991 roku pozostawała państwem ,,poza- blokowym”. Wprawdzie w pierwszym okresie niepodległości istniały silne tendencje zjednoczenia Mołdawii z Rumunią, ale zostały one zepchnięte na margines polityki mołdawskiej w wyniku rozdrobnienia sceny politycznej oraz tendencji separatystycznych w Naddniestrzu oraz Gagauzji. Mołdawia pomimo zwrotów w polityce zagranicznej nadal pozostaje państwem nie w pełni zintegrowanym ani z UE, ani z Unią Eurazjatycką4. Wprawdzie podpisanie przez Mołdawię Umowy Stowarzyszeniowej z UE stanowiło istotny
4 Proponowany projekt geopolityczny Rosji, Kazachstanu, Białorusi, Kirgistanu i Tadżykistanu. Idea wzorowana na Unii Europejskiej miałaby być częściowo oparta na już istniejących (lub proponowanych) kilku formach współpracy, m.in.: Euroazjatyckiej Wspólnocie Gospodarczej, Unii Celnej Białorusi, Kazachstanu i Rosji,
Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, Wspólnocie Niepodległych Państw, Związku Rosji i Białorusi, Unii Europejsko-Azjatyckiej.
25 krok na drodze ku integracji europejskiej to nadal jest to forma, która nie gwarantuje Kiszyniowowi pełnego członkostwa w UE. Należy również podkreślić, że Mołdawia pomimo tego, że w latach 90. XX wieku była członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw to postawała na uboczu projektów politycznych Rosji, a także nie wchodziła do żadnych inicjatyw militarnych, takich jak np. Traktat Taszkiencki5 lub późniejsza Eurazjatycka Unia Celna6.
Wydaje się, że Mołdawia pomimo prozachodniego kursu w polityce zagranicznej w latach 2009-2018 (rama czasowa tej pracy) oraz wcześniejszej próbie budowania tożsamości ,,pozablokowej’’ potrzebuje wejść w struktury ponadnarodowe, które zapewnią jej z jednej strony stabilny rynek zbytu towarów, a z drugiej strony będą stanowiły wparcie polityczne dla państwa o niewielkim potencjale ludnościowym, gospodarczym i militarnym.
W dłuższej perspektywie niemożliwym jest pozostawanie poza strukturami Unii Europejskiej bądź Unii Euroazjatyckiej. Dla Federacji Rosyjskiej jedynie wstąpienie Mołdawii do jej projektów geopolitycznych będzie stanowiło gwarancję utrzymania swojej strefy wpływów7. Unia Europejska będzie również dążyła do narzucenia swojego modelu politycznego państwom z nią graniczącym. Zatem integracja, nawet ograniczona do stowarzyszenia, będzie prowadzić do wprowadzenia Mołdawii w orbitę polityczną UE8.
Wybór Mołdawii z innych państw Partnerstwa Wschodniego, w ramach niniejszej pracy doktorskiej jako potencjalnego partnera UE związany był przede wszystkim z zaangażowaniem Kiszyniowa w projekt Stowarzyszenia z UE na podobnym poziomie jak Gruzja i Ukraina. Jednak Mołdawia, wśród państw o ograniczonych aspiracjach integracji europejskiej, w przeciwieństwie do położonej na Kaukazie Gruzji, graniczy bezpośrednio z UE, Ukraina z kolei jest państwem, które od 2014 roku zmaga się z konfliktem wewnętrznym na wschodzie swojego terytorium i proces integracji europejskiej, szczególnie w momencie rozpoczęcia badań (druga połowa 2014 r.), wydawał się zawieszony.
Mołdawia będąca państwem bezpośrednio graniczącym z UE, którego obywatele jako pierwsi wśród państw Partnerstwa Wschodniego otrzymali prawo bezwizowego wjazdu do UE wydawała się ciekawym przykładem państwa przechodzącego w orbitę Unii Europejskiej,
5Umowa międzynarodowa zawarta 15 maja 1992 roku w Taszkencie między Rosją, Uzbekistanem,
Kazachstanem, Tadżykistanem, Armenią i Kirgistanem, mający na celu współdziałanie państw-sygnatariuszy w kwestiach obronności.
6 wspólnota gospodarcza powołana 29 maja 2014 roku[2] przez trzy państwa założycielskie: Białoruś, Kazachstan i Rosję. Do unii dołączyły także Armenia (10 października 2014 roku) i Kirgistan (23 grudnia 2014 roku).
7 J. H. Saat, The Collective Security Treaty Organization, Camberley 2005 s. 11
8 M. David, Introduction - The European Union and Russia, Journal of Contemporary European Studies 19(2), 2011.
26 pomimo problemów wewnętrznych w tym „zamrożonego” konfliktu z Naddniestrzem.
Według autora tej pracy Mołdawia posiada największy potencjał wśród państw Partnerstwa Wschodniego do integracji z UE i tym samym stanowi największe wyzwanie geopolityczne dla Rosji, która chce zapobiec wstąpieniu Mołdawii do UE.
Kluczowym problemem, który warunkuje wsparcie dla idei integracji europejskiej lub eurazjatyckiej, są podziały w społeczeństwie mołdawskim. Podziały te przebiegają wzdłuż grup etnicznych, językowych oraz poziomu wykształcenia. Mołdawia jest etnicznie różnorodnym państwem, w którym w pewnym uproszczeniu, mniejszości nie rumuńskojęzyczne ulegają częściej wpływom rosyjskim niż reszta społeczeństwa.
Wydaje się także, że przedstawienie strategii UE i Rosji w wymiarze sporu geopolitycznego na przykładzie Mołdawii jest cenne poznawczo.
Stąd, istotnym zadaniem tej pracy jest przedstawienie założeń współpracy pomiędzy tymi dwoma podmiotami politycznymi a Mołdawią. Główna trudność dotycząca tej analizy politycznej polegała na przedstawieniu z jednej strony państwa posiadającego centralne instytucje odpowiedzialne za prowadzenie polityki zagranicznej (Rosja), a z drugiej strony organizacji z ponadnarodową strukturą polityczną (Unia Europejska) operującą na wielu różnych poziomach politycznych.
W przypadku UE, trudność w przedstawieniu strategii wobec Mołdawii polega na odmiennych interesach poszczególnych państw wspólnoty względem interesów Europy Wschodniej, podczas gdy instytucje ponadnarodowe, takie jak Komisja Europejska oraz Europejska Służba Działań Zewnętrznych mają ograniczone możliwości tworzenia autonomicznej polityki zagranicznej.
Kolejna trudność z ustaleniem strategii Unii Europejskiej wobec Mołdawii wiąże się ze zróżnicowanym zainteresowaniem poszczególnych członków UE wobec polityki wschodniej. Z perspektywy Polski lub Rumunii, destabilizacja w państwach Europy Wschodniej bezpośrednio graniczących z UE wiąże się z zagrożeniem bezpieczeństwa tych państw, natomiast z perspektywy Hiszpanii lub Portugalii niebezpieczeństwo to jest znikome.
Stąd priorytety tych państw w zakresie polityki bezpieczeństwa powinny być ukierunkowane na inne wyzwania, np. problemy związane z Afryką Północną. Ustanowienie wspólnej strategii wszystkich 27 państw członkowskich (bez Wielkiej Brytanii) wobec Mołdawii byłoby możliwe z jednej strony przy stabilnym rozwoju sytuacji politycznej w Mołdawii, a z drugiej przy wyeliminowaniu ryzyka w postaci napiętych relacji politycznych z Federacją Rosyjską.
27 Ratyfikowanie przez UE Umowy Stowarzyszeniowej z Mołdawią (w 2014 roku) pozwala jednak na tworzenie ram współpracy, które prawdopodobnie będą stanowiły przyszłą strategię wspólnoty wobec Kiszyniowa. Głównym zastrzeżeniem przy rozpatrywaniu strategii UE wobec Mołdawii jest brak ze strony Brukseli deklaracji o możliwości przystąpienia tego państwa do Unii Europejskiej.
Rosja prowadzi jednorodną politykę zagraniczną wobec państw tak zwanej „Bliskiej Zagranicy” w tym Mołdawii, która według Moskwy wchodzi w obręb geopolitycznej przestrzeni wpływów Federacji Rosyjskiej. Dyplomacja rosyjska jest strukturą scentralizowaną, w przeciwieństwie do UE. Dodatkowym elementem budowy strategii wobec Mołdawii jest integrowanie z Rosją ziem zamieszkanych przez ludność rosyjską i rosyjskojęzyczną.
1.3 Strategia Unii Europejskiej i Rosji wobec Mołdawii
Podstawowym założeniem analizy relacji Mołdawii z Unią Europejską oraz Rosją stanowiło prześledzenie głównych różnic systemowych pomiędzy tymi dwoma podmiotami politycznymi. Teoria systemów politycznych, chociaż nie stanowi podstawowego narzędzia w analizie obydwu bloków politycznych to może stanowić jednak pewne uzupełnienie w procesie analizy. Podstawowym podziałem systemów politycznych jest określenie ich reżimu politycznego. Można wyróżnić trzy podstawowe reżimy: autorytarny, totalitarny i demokratyczny9. W naukach politycznych przyjęło się klasyfikować jako reżim totalitarny jedynie: faszystowski/nazistowski oraz reżim komunistyczny (który jednak ze względu na fazy swojego wdrażania przechodził w system autorytarny, np. państwa demokracji ludowej w schyłkowej fazie swojej egzystencji).
Reżim polityczny UE może być sklasyfikowany jako demokracja liberalna. W państwach Unii Europejskiej oraz na poziomie wspólnotowym istnieje pluralistyczna scena polityczna i wolny dostęp do mediów. W przypadku naruszania przez państwo członkowskie norm demokratycznych UE posiada narzędzia służące egzekwowaniu zasad praworządności i praw człowieka.
Reżim polityczny w Federacji Rosyjskiej ukształtował się wraz z przemianami politycznymi lat 90. XX wieku. W Rosji wprowadzono trójpodział władzy, jednakże nie utworzono odpowiednich instytucji kontrolnych sprawujących pieczę nad poszczególnymi instytucjami administracji państwowej. System polityczny w Rosji można określić jako
9 E. Gdulewicz, W. Skrzydło (red.), Ustroje państw współczesnych, Lublin 2010
28 prezydencki, z silną pozycją prezydenta wobec parlamentu oraz rządu. Taki system promował silne jednoosobowe przywództwo i jednocześnie hamował rozwój reform demokratycznych.
Proces odwrotu od zasad demokratycznych rozpoczął się od zwycięstwa prezydenta Putina w 2000 roku. Zmiany, które zaszły w prawodawstwie Federacji Rosyjskiej dotyczyły przede wszystkim wyeliminowania niezależnych, wobec Kremla, ugrupowań politycznych z głównego nurtu polityki państwowej. Kolejnym narzędziem konsolidacji władzy wokół prezydenta Putina było stworzenie silnej propaństwowej partii „Jedna Rosja” (ros. Единая Россия), która zdominowała dyskurs polityczny w państwie i ustanowiła partię wodzowską10. Pozostałe ugrupowania wchodzące w skład parlamentu stanowią mniejszość i nie posiadają żadnych możliwości decydowania w kluczowych sprawach państwa.
Ocena strategii UE i Rosji w stosunku do Mołdawii, wymaga określenia kontekstu geopolitycznego relacji z tym państwem, jego położeniem pomiędzy UE a Rosją oraz znaczeniem politycznym, militarnym i gospodarczym dla obu stron. Mołdawia jako państwo nie dysponuje potencjałem gospodarczym, militarnym lub politycznym, które mogłyby stanowić odrębny element strategii wielkich bloków politycznych jakimi są Unia Europejska i Unia Eurazjatycka. Znaczenie Mołdawii trzeba rozpatrywać w szerszym kontekście jako buforu państw powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego położonych pomiędzy Rosją a UE. Celem obydwu bloków politycznych jest utworzenie swojej strefy wpływów na tym terytorium. Ich strategia, wobec tego regionu podyktowana jest utrzymaniem lub nawiązaniem relacji z wyżej wymienionymi państwami w takim wymiarze, żeby stały się one częścią bloku politycznego w ramach konkurencji potęg regionalnych.
Wydaje się również, że strategia polityczna obydwu bloków skierowana jest przeciwko integracji politycznej państw Europy Wschodniej z konkurencyjnym blokiem. Dla Moskwy integracja europejska dawnych państw Związku Radzieckiego jest wymierzona w osłabienie wpływów Rosji w polityce europejskiej. Poszczególne rewolucje demokratyczne w Gruzji, Ukrainie i Mołdawii przedstawiane są jako wrogie działania służb specjalnych państw UE oraz Stanów Zjednoczonych.
Opinia publiczna Unii Europejskiej prezentuje zróżnicowane stanowisko wobec Rosji, w przeciwieństwie do jednolitego działania UE zmierzającego do budowy demokratycznych, stabilnych państw celem zapewnienia bezpieczeństwa UE u swoich granic. Rosja w tej koncepcji politycznej stanowi element destabilizujący bezpieczeństwo na granicach UE.
Rosja prowadząc wojnę w Gruzji w 2008 roku, anektując Krym w 2014 roku oraz blokując
10 J. Jendrysko, Rola jednej Rosji na rosyjskiej scenie politycznej, Katowice 2016.
29 dostawy gazu do Europy na odcinku ukraińskim udowodniła, że jest partnerem nieprzewidywalnym. Wydaje się, że dla długofalowych interesów UE we Wschodniej Europie wyeliminowanie wpływów Rosji w tym regionie byłoby korzystne dla wspólnoty jako całości. Nawiązywanie relacji z państwami Partnerstwa Wschodniego ma zatem na celu powiększenie obszaru bezpieczeństwa, nad którym UE roztacza swój polityczny „parasol”.
UE posiadając ogromny potencjał ekonomiczny i instytucjonalny jest w stanie zaoferować państwom partnerskim pomoc w reformowaniu swoich administracji zgodnie z zasadami liberalnego państwa prawa. Jednak, takie podejście nie znajduje poparcia wśród wszystkich państw UE, z których część traktuje Rosję jako partnera handlowego oraz politycznego.
Różne są podstawy strategii Rosji oraz Unii Europejskiej wobec Mołdawii. Dla Unii Europejskiej jako wspólnoty 27 państw (bez Wielkiej Brytanii) strategia wobec państw sąsiedzkich ma prowadzić do stabilizacji na granicach zewnętrznych UE. Strategia polityczna wobec Mołdawii sprowadza się do nawiązania stosunków partnerskich oraz podpisania Umowy Stowarzyszeniowej. Ratyfikacja tej umowy przez wszystkie państwa członkowskie UE stanowi podstawę prowadzenia polityki wobec Kiszyniowa. Na potrzeby tej pracy Umowa Stowarzyszeniowa z Unią Europejską stanowi podstawowy element relacji UE – Mołdawia.
Z kolei relacje mołdawsko-rosyjskie zbudowane są głównie na fundamentach wspólnej historii. Mołdawia jako dawna republika Związku Radzieckiego posiada tradycyjne więzy polityczne i ekonomiczne z Rosją, będącą sukcesorką Związku Radzieckiego. Chociaż Unia Europejska stała się dla Mołdawii głównym partnerem handlowym, to jednak Rosja nadal posiada silną pozycję w wymianie handlowej z Republiką Mołdawii. Dominującym elementem w stosunkach mołdawsko-rosyjskich jest jednak aspekt geopolityczny.
W kwestii wyznaczenia strategii politycznej Unii Europejskiej potrzebne jest przeanalizowanie działania tego bytu politycznego na różnych poziomach działania.
Unia Europejska z poziomu swoich instytucji działa według pewnego scenariusza.
Państwa partnerskie otrzymują pomoc dzięki wprowadzaniu reform, które przybliżają wybrane państwo do standardów UE. Takie działania nie gwarantują jednak członkostwa, które wymaga jednomyślności państw członkowskich. Przystąpienie do Unii Europejskiej jest wieloetapowym procesem negocjacji z instytucjami UE oraz poszczególnymi państwami Unii Europejskiej.
