Od atlantyzmu do ruchu neoeurazjatyckiego

W polityce zagranicznej, pierwsze lata rządów Jelcyna (1991-1995) scharakteryzowano jako próbę „westernizacji” Rosji i budowy nowoczesnego społeczeństwa liberalnego. Był to nurt w polityce rosyjskiej reprezentowany przez atlantystów (inaczej zwanych okcydentalistami), wśród których można wymienić Jegora Gajdara, ministra finansów w rządzie Jelcyna. Ludzie ci próbowali zaszczepić w społeczeństwie rosyjskim ideały demokracji liberalnej. Zgodnie z tym podejściem, Rosja miała się otworzyć na państwa Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone Ameryki, a następnie modernizować państwo czerpiąc z doświadczeń Zachodu¹⁰⁴. Rosja ze względu na swoje zapóźnienie ekonomiczne oraz brak doświadczenia we wprowadzaniu reform liberalnych miała wprowadzać te reformy, które przyniosły sukces gospodarkom zachodnim. Według tej koncepcji, budowanie pozycji Rosji w oparciu o zachodnie instytucje miało pozwolić Rosji wejść do głównego ośrodka decyzyjnego w kwestiach globalnych, w którym Rosja ze względu na swój potencjał terytorialny czy militarny będzie zajmować wiodącą pozycję. Odmienną wizję polityki zagranicznej Rosji miał jeden z teoretyków atlantyzmu - Dimitrij Trenin, który nie utożsamiał Zachodu z żadną z potęg światowych. Uważał, że Zachód, po upadku „żelaznej kurtyny”

stanowi zjawisko globalne i należy do niego zarówno Unia Europejska i Stany Zjednoczone, jak i Japonia, Korea Południowa i Australia. Wspólną cechą, charakteryzującą państwa Zachodu są wspólne wartości oraz rozwój technologiczny na zbliżonym poziomie. Według tego teoretyka, Zachód jest utożsamiany ze „społecznością międzynarodową”, a Rosja powinna wprowadzić do swojego systemu normy prawne, polityczne i ekonomiczne Unii Europejskiej, jednak bez integracji w struktury tej wspólnoty. W celu modernizowania wschodniej Syberii Moskwa powinna rozwijać współpracę zarówno ze Stanami Zjednoczonymi, jak i z Japonią, nie zapominając o rozwijaniu współpracy regionalnej np. z Białorusią i Kazachstanem¹⁰⁵. Oznacza to, że dla atlantystów, pomimo ich zwrotu na Zachód w polityce zagranicznej, podobnie jak w podejściu euroazjatyckim, istotne było utrzymanie przez Rosję wpływów wśród państw „bliskiej zagranicy”.

104 H. Domański, On the Verge of Convergence: Social Stratification in Eastern Europe, Warsaw 2000, p. 106.

105 L. Sykulski, Op. cit, 351-353.

85 W opozycji do atlantyzmu, w Rosji istniało podejście eurazjatyckie, którego celem było postawienie Rosji w centrum decyzyjnym wobec partnerów zagranicznych. Według tego podejścia, najistotniejsza była budowa mocarstwowej pozycji Rosji w oparciu o państwa dawnego Związku Radzieckiego – koncepcja „bliskiej zagranicy”. Zgodnie z teorią eurazjatycką, Rosja stanowi alternatywną dla Zachodu cywilizację, będącą punktem odniesienia dla państw „bliskiej zagranicy”, które powinny być związane z Federacją Rosyjską i oparte na jedności wokół religii prawosławnej.

Te dwa sprzeczne podejścia w polityce zagranicznej ścierały się w debacie politycznej w Rosji od początku XIX wieku. We współczesnej debacie politycznej okcydentalizm lub też atlantyzm, jako główny nurt w polityce państwa sprowadza się do okresu wczesnej transformacji i reform premiera Gajdara, które były próbą wyprowadzenia rosyjskiej gospodarki z postsowieckiej stagnacji. Jednakże, próba stworzenia klasy średniej w Rosji oraz społeczeństwa obywatelskiego okazała się nieskuteczna. W polityce zagranicznej rząd premiera Gajdara prezentował pasywną postawę wobec wydarzeń międzynarodowych, takich jak np. wojna w byłej Jugosławii (w której Rosja nie odegrała żadnej roli) czy też zbliżenie się dawnych państw satelickich z regionu Europy Środkowej ze strukturami NATO oraz Unii Europejskiej. Wprawdzie Rosja, jako sukcesorka Związku Radzieckiego pozostawała stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ, to jej znaczenie polityczne w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego wieku było znikome. Rozczarowanie atlantyzmem, spowodowane reformami liberalnymi, doprowadziło do zapaści gospodarczej w Rosji i stworzenia oligarchicznego systemu władzy, w którym życie polityczne i gospodarcze państwa podporządkowane było interesom nowej elity ekonomicznej państwa. Z drugiej strony środowiska atlantystów rozczarowały się postawą Zachodu wobec Rosji, który nie zaoferował Federacji Rosyjskiej odpowiedniego wsparcia finansowego reform. Jednocześnie, Rosja była również izolowana na arenie międzynarodowej. Według badań przeprowadzonych w Rosji w 2000 roku, 70%

badanych uważało, że Rosja należy do Euroazjatyckiej cywilizacji, opartej na wierze prawosławnej, jedynie 17% pytanych uznało, że Rosja jest częścią szeroko pojętego Zachodu¹⁰⁶.

Ze strony Unii Europejskiej ani NATO nie została skierowana żadna poważna oferta wobec Rosji, dotycząca strategicznego partnerstwa lub ewentualnego wstąpienia Rosji w istniejące struktury polityczno-militarne. Rosja obawiała się również integracji Europy Środkowej ze strukturami NATO i Unii Europejskiej, które według Kremla miały osłabić

106 M. Laruelle, Russian Eurasianism an ideology of Empire, Washington 2008, s. 9.

86 pozycję Rosji w tej części Europy, która stanowiła dawną strefę wpływów Związku Radzieckiego.

Zmiany jakie zaszły w rosyjskiej polityce zagranicznej, polegające na odejściu od polityki atlantyckiej, wiązały się ze spadkiem popularności prezydentury Borysa Jelcyna.

Reelekcja Jelcyna w roku 1996 była wątpliwa ze względu na spadek poparcia dla liberalnych reform z początku lat 90. ubiegłego wieku oraz wzrostem znaczenia kandydata komunistów, Gienadija Ziuganowa. Kandydat ten opierał swoją kampanię na sentymencie do ZSRR. W sondażach przeprowadzonych w styczniu 1996 roku Gienadij Ziuganow uzyskał pierwsze miejsce, z poparciem 18 %, podczas, gdy w tym samym sondażu Boris Jelcyn był dopiero na trzecim miejscu z 10 % poparciem¹⁰⁷.

W celu uniknięcia porażki w wyborach prezydenckich, Boris Jelcyn odwołał prozachodniego ministra Andrieja Kozyriewa krytykowanego za zbytnią uległość wobec Zachodu i w 1996 roku powołał na to stanowisko Jewgienija Primakowa. Odchodzenie od prozachodniego kursu w polityce rosyjskiej stanowiło dłuższy proces, który wiązał się z utratą wpływów atlantystów i opcji prozachodniej we wstrząsanej kryzysami jelcynowskiej Rosji¹⁰⁸.

Nowa koncepcja w rosyjskiej polityce zagranicznej, zaproponowana przez Jewgienija Primakowa koncentrowała się na upodmiotowieniu pozycji Rosji w polityce międzynarodowej. Do głównych wyzwań, przed którymi stała Federacja Rosyjska należało umocnienie pozycji Rosji wśród państw dawnego Związku Radzieckiego oraz umocnienie relacji z Chinami i Indiami kosztem Stanów Zjednoczonych. Według tych założeń, polityka międzynarodowa powinna dążyć do budowy świata multilateralnego kosztem hegemonii Stanów Zjednoczonych. Primakow w swoich założeniach polityki międzynarodowej opierał się na teorii neorealistycznej. Według założeń tej teorii państwa są podstawowym podmiotem w relacjach międzynarodowych. Pozycja państwa zależy od jego potencjału gospodarczego, politycznego oraz militarnego. Teoria neorealistyczna jest również krytyczna wobec znaczenia organizacji międzynarodowych w relacjach pomiędzy państwami. Jedynie państwo posiada odpowiednie instrumenty do zapewnienia bezpieczeństwa swoim obywatelom¹⁰⁹.

W interesie Rosji według koncepcji Primakowa było odejście od kierunku zachodniego w polityce międzynarodowej i próba odtworzenia przede wszystkim relacji z

107 M. Zianiewicz, Życie i spuścizna Jewgienija Primakowa, Eastbook, 2015

http://www.eastbook.eu/2015/07/01/%C5%BCycie-i-spu%C5%9Bcizna-jewgienija-primakowa/ , dostęp.

(14.08.2019)

108 R Donadson, J. Nogee, The foreign policy o Russia – changing systems, enduring interests, London 2006, s. 130-132.

109 K. Waltz, Man the state and war a theoretical analysis, New York 2001, p. 186.

87 państwami dawnego Związku Radzieckiego, które w okresie kryzysu politycznego i gospodarczego w Rosji, w pierwszej połowie lat 90 XX w., szukały alternatywnych sojuszy.

Europejskie republiki dawnego ZSRR próbowały otworzyć się na Zachód, natomiast państwa Azji Środkowej powstałe w wyniku rozpadu imperium radzieckiego zbliżyły się gospodarczo z Chinami¹¹⁰.

Zmiana w doktrynie politycznej Rosji z kierunku euroatlantyckiego na pozycje wielowektorowe miała również podłoże tożsamościowe. W opozycji do atlantystów w Rosji działał ruch neoeurazjatycki, który wywodził się z XIX wiecznych tradycji rosyjskiej historiozofii oraz tradycji ruchu eurazjatyckiego z lat 20.XX wieku. Teoria ta przedstawiała Rosję jako odmienną cywilizację od cywilizacji Zachodu. Według tej koncepcji główną cechą odróżniającą Rosję od państw Zachodu była religia prawosławna, która konserwowała wartości chrześcijańskie: takie jak rodzina, wspólnota czy ojczyzna, zdegenerowane według ruchu eurazjatyckiego na Zachodzie. Zgodnie z tym podejściem Zachód utożsamiany był z zagrożeniem dla Rosji i jej cywilizacji.

Umocnienie tendencji antyzachodnich w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej zostało jeszcze potwierdzone poprzez wybór Jewgienija Primakowa na urząd premiera w latach 1998-1999. Ten manewr ze strony prezydenta Jelcyna miał na celu umocnienie jego pozycji wśród komunistów w parlamencie, dla których przedstawiciel dawnej nomenklatury w aparacie ZSRR (Primakow), niechętny wobec Zachodu, był kandydatem do zaakceptowania. Dowodem antyzachodniej postawy Primakowa była np. rezygnacja z przyjęcia pomocy ekonomicznej od Stanów Zjednoczonych w wysokości 15 miliardów dolarów. Jako przyczynę odmowy wskazano amerykańskie działanie militarne (ostrzał w Belgradzie w dniu 23 marca 1999 roku), w sojuszniczym państwie Rosji ¹¹¹.

Współczesny ruch neoeurazjatycki wywodzi się z koncepcji eurazjatyckiej, powstałej w latach 20. XX wieku w kręgach postrewolucyjnej emigracji rosyjskiej oraz historiozofizmu XIX wieku¹¹². Głównym założeniem tego ruchu, które znalazło się w zbiorze artykułów zatytułowanych Exodus to the East było przedstawienie różnic pomiędzy Rosją i Zachodem, które sprawiają, że można je podzielić na oddzielne kręgi kulturowe. Natomiast, w założeniach eurazjatyzmu z lat 20. XX wieku nie istniały elementy krytyki atlantyzmu i polityki Stanów Zjednoczonych, obecnej w ruchu neoeurazjatyckim¹¹³. Jednym ze

110 C. Danks, Politics Russia, Manchester 2009 s. 347-348.

111 A. Ostrovsky, The invention of Russia – The journey from Gorbachev’s freedom to Putin’s war, London 2015 s.

251.

112 N. Struve, Soixante-dix ans d'émigration russe, 1919-89, Paris 1996, p 38-39.

113 W. Laqueur, Putinism – Russia and its future with the West, New York 2015 ,s. 88-89.

88 współczesnych propagatorów ruchu eurazjatyckiego był Lew Gumilow, który twierdził, że Rosja nie jest częścią ani Europy, ani Azji, natomiast jest oddzielnym bytem ideowo-politycznym¹¹⁴. Rosja w tej wizji świata stawiana była jako swoisty „mesjasz”, który konserwuje zasady chrześcijańskie, związane z XV wieczną koncepcją „Moskwy jako trzeciego Rzymu”¹¹⁵. Według tej koncepcji po schizmie wschodniej i odłączeniu się chrześcijaństwa wschodniego od Rzymu oraz późniejszym upadkiem Bizancjum, to Moskwa stanowi duchowego kontynuatora tradycji chrześcijańskich.

Ruch neoeurazjatycki ideologicznie nie jest spójny, przyjmuje pewne treści komunistyczne, nacjonalistyczne oraz wywodzące się z cerkwi prawosławnej. Wspólnym elementem tego ruchu jest przekonanie o wyjątkowym znaczeniu Rosji jako cywilizacji i odrzucenie ideałów świata zachodniego takich jak na przykład liberalizmu. Ruch neoeurazjatycki chociaż w latach dziewięćdziesiątych nie stanowił jeszcze dominującego kierunku w polityce zagranicznej Rosji, to jednak odpowiadał na wyzwania stojące przed Kremlem. Rosja próbowała umocnić swoją pozycję wśród państw dawnego Związku Radzieckiego, stąd wynikała potrzeba silnego zaangażowania Moskwy w sprawy strefy postradzieckiej¹¹⁶.

Ruch neoeurazjatycki jest zdeterminowany geopolitycznie w tym sensie, że wśród jego twórców odziaływanie wpływów Moskwy jest skierowane w stronę wszystkich państw słowiańskich i prawosławnych. Takie państwo, jak chociażby Polska pozostająca silnie zakorzeniona w tradycji katolicyzmu, a co za tym idzie tradycji łacińskiej znajduje się poza kręgiem wpływów Moskwy. Z drugiej strony geopolityczne realia na początku XXI wieku nie sprzyjają budowie skonsolidowanej strefy wpływów Rosji. Ukraina, Gruzja i Mołdawia pozostające w pewnej zależności ekonomicznej i politycznej od Rosji próbują zbliżyć się do Zachodu. W przypadku Mołdawii nawet przystąpienie do Unii Euroazjatyckiej miałoby wymiar ekonomiczno-polityczny natomiast względy przynależności do rosyjskiej cywilizacji pozostawałyby na marginesie¹¹⁷.

Ruch neoeurazjatycki stanowił ważny element polityki rosyjskiej po dojściu do władzy Władimira Putina w 2000 roku. Ruch ten stanowił pewnego rodzaju symbiozę tradycyjnych tendencji imperialnych w Rosji, obecnych zarówno w imperium carskim, jak i bolszewickim z ruchami słowianofilskimi, które dążyły do przedstawienia Rosji jako odmiennej od zachodu cywilizacji opartej na wierze prawosławnej.

114 B. Gołąbek, Op. cit, s. 14.

115 M. Laruelle, Op. cit ,96-97.

116 J. Bugajski, Op. cit, p. 79-109.

117 M. Laruelle, Op. cit, ss. 217 – 219.

89 W myśl ideologii neoeurazjatyckiej działania wobec Mołdawii nakierowane są w szczególności na mobilizację ludności rosyjskojęzycznej w celu przekierowania polityki zagranicznej Kiszyniowa z wektora zachodniego na integrację Eurazjatycką.