Konflikt naddniestrzański w ramach synergii Czarnomorskiej

W 2007 roku, po przyłączeniu Rumunii i Bułgarii do Unii Europejskiej”, została utworzona nowa inicjatywa służąca realizacji strategicznych celów wspólnoty w basenie Morza Czarnego. Głównym celem tej inicjatywy było rozwiązywanie konfliktów w tym niespokojnym regionie Europy, w tym również kwestii Naddniestrza²¹³. Jest to próba stworzenia multilateralnej platformy współdziałania, która ma zastąpić wcześniejsze podejście bilateralne, włączone jedynie w pryzmat relacji z Rosją. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać po przemianach politycznych na Ukrainie, Mołdawii oraz Gruzji, które umożliwiły pewne uniezależnienie się od Rosji. Projekt „synergii Czarnomorskiej” z jednej strony umożliwia zwiększenie swojej aktywności w realizacji projektów wobec poszczególnych państw regionu, a z drugiej realizuje strategiczne projekty współpracy energetycznej z Azją Środkową, dla której basen Morza Czarnego mógłby stanowić platformę. Biorąc pod uwagę te wszystkie założenia, Unia Europejska powinna dążyć do zażegnania konfliktów w regionie, w tym w Naddniestrzu. Traktowanie konfliktu w Naddniestrzu, jako problemu mającego regionalny charakter, z jednej strony zwiększa zainteresowanie państw europejskich mających interesy w regionie Morza Czarnego, a drugiej strony istnieje możliwość spojrzenia na konflikty w regionie z szerszej perspektywy.

Jednak biorąc pod uwagę niską skuteczność działań w ramach tej inicjatywy, należałoby podkreślić dwa czynniki mające wpływ na taką sytuację: brak woli ze strony niektórych państw UE wchodzenia w strefę konfliktu z Rosją oraz zbyt ogólnie postawione cele i skomplikowanie wszystkich tych konfliktów, dla których jedynym wspólnym czynnikiem jest zaangażowanie w nich Rosji.

6.8 Wnioski

W tym rozdziale zostały zweryfikowane dwie hipotezy: 1) Brak rozwiązania konfliktu w Naddniestrzu doprowadzi do większej uległości władz w Kiszyniowie wobec Moskwy, 2) Do reintegracji Naddniestrza z Mołdawią może doprowadzić jedynie aktywna polityka Unii Europejskiej, której celem jest stabilizacja w regionie. Zarówno pierwsza jak i druga hipoteza zostały zweryfikowane pozytywnie. Zgodnie z pierwszą hipotezą, Rosja nie posiadając odpowiednich narzędzi, które na trwale mogą zbliżyć geopolitycznie Mołdawię do rosyjskiej strefy wpływów, próbuje blokować integrację tego państwa ze strukturami Unii Europejskiej

213 A. Konarzewska, Strategia Unii Europejskiej wobec regionu Morza Czarnego, 2007.

167 poprzez blokowanie kontrolę Moskwy nad Naddniestrzem. Zgodnie z drugą hipotezą Unia Europejska posiadając odpowiednie środki ekonomiczne oraz wpływy mogłaby zaktywizować swoje wysiłki w celu reintegracji Mołdawii z Naddniestrzem.

Istotne dla zrozumienia złożoności sytuacji politycznej w Naddniestrzu, jest przedstawienie zależności politycznych pomiędzy Tyraspolem a Moskwą. Teoria penetracji wydaje się najpełniej opisywać zależność elit politycznych w Naddniestrzu od Rosji, która kontroluje to terytorium za pomocą rosyjskich struktur politycznych, wojskowych i gospodarczych.

Unia Europejska oferując Mołdawii stowarzyszenie oraz finansowanie reform demokratycznych buduje swoje relacje z tym państwem zgodnie z teorią neofunkcjonalną teorią polityczną. Udana współpraca z Mołdawii z UE może stanowić również wartościowy przykład dla społeczeństwa w Naddniestrzu, które w drugiej dekadzie XX! wieku było nastawione sceptycznie do planów integracji ze strukturami Zachodu.

Rozwiązanie konfliktu w Naddniestrzu nadal stanowi wyzwanie, zarówno dla Rosji, jak i Unii Europejskiej. Wydaje się, że Rosja nie jest zdeterminowana do reintegracji Naddniestrza z Mołdawią, przede wszystkim ze względu na napiętą sytuację międzynarodową, brak zaufania do polityków z Kiszyniowa oraz niepewną sytuację na Ukrainie, a szczególnie z graniczącym z Naddniestrzem obwodem odeskim.

Sytuacja geopolityczna w regionie Naddniestrza, będzie niekorzystnie wpływać na stabilność regionu. Oba państwa, zarówno Mołdawia, jak i Ukraina w dłużej perspektywie będzie tracić na utrzymywaniu się zamrożonego konfliktu. Scenariusze rozwoju sytuacji w Naddniestrzu i możliwość rozwiązania konfliktu pomiędzy Kiszyniowem a Tyraspolem może przebiegać według scenariuszy, nie uwzględnionych w tym rozdziale, natomiast podstawowe mechanizmy polityczne istniejące pomiędzy blokami politycznymi umożliwiają nam przewidzenie konsekwencji pewnych decyzji.

Unia Europejska powinna być nadal otwarta na współpracę zarówno z Mołdawią, jak i na równych warunkach z Naddniestrzem, które potrzebuje wsparcia ekonomicznego z Brukseli. Działania te jednak powinny być prowadzone w sposób nie konfrontacyjny wobec Rosji. Współpraca Unii Europejskiej z Mołdawią, a także z Naddniestrzem w ramach DCFTA, umożliwi przede wszystkim narzucenie swoich warunków w handlu, ograniczenie szarej strefy i innych zjawisk kryminogennych. Ponadto umowa handlowa pomiędzy UE a Mołdawią w przypadku uczestnictwa w niej Naddniestrza daje możliwość otwarcia się na rynki europejskie rosyjskim firmom, prowadzącym działalność na terenie lewobrzeżnej Mołdawii. Włączanie Naddniestrza w europejską przestrzeń handlową daje możliwość

168 uzyskania efektu spillover, w którym rozpoczęcie współpracy na gruncie handlowym związuje obydwie strony na tyle mocnymi więzami, iż współpraca potrzebuje ram instytucjonalnych.

Zapewne negatywnym scenariuszem byłoby pozostanie Naddniestrza w obecnym status quo, ponieważ spowodowałoby to spowolnienie procesu integracyjnego Mołdawii z Unią Europejską. Chociaż, obecnie akcesja Mołdawii do Unii Europejskiej nie jest rozpatrywana przez państwa członkowskie, to jednak współpraca w ramach Umowy Stowarzyszeniowej daje wiele możliwości rozwoju zarówno Mołdawii, jak i Naddniestrzu.

Jeśli Naddniestrze pozostanie poza projektami unijnymi, jego zależność od Moskwy będzie się jeszcze pogłębiała. W dłużej perspektywie Naddniestrze, pozostające poza kontrolą Kiszyniowa, będzie całkowicie uzależnione od niewydolnej gospodarki rosyjskiej.

Rosja udowodniła, że nie jest zainteresowana konstruktywnym partnerem w rozwiązywaniu konfliktu w Naddniestrzu, który ma dla niej przede wszystkim znaczenie geopolityczne. Dodatkowym czynnikiem nie wpływającym pozytywnie na zmianę postawy Moskwy jest konflikt na wschodzie Ukrainy. Rosja obawia się przemian politycznych w regionie zapoczątkowanych na kijowskim majdanie. Dlatego najprawdopodobniej, w perspektywie krótkoterminowej, Rosja będzie chciała zachować Naddniestrze w obecnej formie jako gwaranta swoich interesów w regionie. Nawet w przypadku dojścia do władzy w Mołdawii i na Ukrainie polityków przychylnych Rosji, trudno jest przewidzieć nastroje społeczne w obydwu państwach oraz ich lojalność wobec Moskwy. Dlatego też, utrzymanie obecnego reżimu w Naddniestrzu stanowi rosyjską rację stanu.

Istotne jest również uwzględnienie aktorów regionalnych w kwestii rozwiązania konfliktu mołdawsko-naddniestrzańskiego. Zarówno Rumunia, jak i Ukraina, są zainteresowane pomyślnym dla nich rozwiązaniem tego sporu. Kijów chciałby utrzymania odrębnego statusu Naddniestrza w ramach federacji z Mołdawią, głównie ze względu na wsparcie ludności ukraińskiej zamieszkującej to terytorium. Natomiast Bukareszt wspierając prorumuńskie środowiska w Mołdawii, na które może oddziaływać obawia się zjednoczenia Naddniestrza z Mołdawią. W przypadku reintegracji, ludność naddniestrzańska, niechętna zbliżeniu z Rumunią, optowałaby za zbliżeniem politycznym z Moskwą, tym samym ograniczając pozycję Bukaresztu w regionie. Nawet w przypadku dojścia do władzy w Naddniestrzu proeuropejskich polityków, to znaczenie Rumunii dla tego procesu na pewno by się zmniejszyło. Ludność rosyjskojęzyczna z Naddniestrza obawia się dominacji politycznej i kulturowej Rumunii w tym regionie.

169

ZAKOŃCZENIE

Głównym tematem tej pracy była analiza rywalizacji strategicznej pomiędzy Rosją, a Unią Europejską. Mołdawia położona w Europie Wschodniej, związana więzami historycznymi i politycznymi z Rosją wydawała się jednym z tych państw, które wchodzą w skład przestrzeni geopolitycznej Federacji Rosyjskiej. Zmiany polityczne, które dokonywały się w Mołdawii po upadku Związku Radzieckiego, prowadziły to państwo w kierunku integracji europejskiej, opartej na bliskich więzach kulturowych, językowych i historycznych z Rumunią (członek UE od 2007 roku) lub integracji ze strukturami rosyjskimi. Podejmowane były również próby budowy odrębnej, mołdawskiej tożsamości narodowej, budowanej zarówno w opozycji do nurtów prorumuńskich (m.in. przez podkreślanie odrębności języka mołdawskiego od rumuńskiego) jak i do tożsamości radzieckiej/rosyjskiej.

Głównym celem tej pracy było natomiast przedstawienie wyzwań stojących przed Unią Europejską oraz Rosją w strategii utrzymania swojej strefy wpływów w Mołdawii.

Szczególnym wyzwaniem była analiza obydwu strategii tych aktorów politycznych, korzystających z różnych narzędzi polityki zagranicznej. Rosja, będąca scentralizowaną formą administracyjną posiadała inne narzędzia w polityce zagranicznej niż Unią Europejska, będąca wielopoziomową strukturą zarządzania, składającą się z podmiotów politycznych posiadających odmienne cele polityczne. Trudność w ustaleniu strategii politycznej UE wobec Mołdawii, była związana z koniecznością powiązania odmiennych interesów poszczególnych instytucji europejskich oraz państw posiadających prawo weta w kwestii akcesji do UE.

Analiza wewnętrznej sytuacji politycznej w Mołdawii, wyróżniającej się na tle pozostałych państw powstałych w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego, wykazała że dodatkową trudnością poza wyżej opisaną, w wyborze strategii była częstotliwość zmian na scenie politycznej w tym państwie.

Scena polityczna w Mołdawii kształtowała się wokół głównych wyzwań geopolitycznych związanych z włączeniem tego państwa w orbitę odziaływania Unii Europejskiej lub Rosji. Odziaływanie polityczne ze strony Federacji Rosyjskiej miało miejsce od początku istnienia państwowości mołdawskiej (1991 rok). Rosja w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw oraz późniejszych projektów geopolitycznych o wymiarze Eurazjatyckim próbowała utrzymać Mołdawię w swojej strefie wpływów. Te więzy

170 polityczne i ekonomiczne pomiędzy Kiszyniowem a Moskwą miały charakter strategiczny, a Rosja była głównym partnerem handlowym oraz importerem towarów mołdawskich.

Unia Europejska w pierwszej fazie kształtowania się państwowości mołdawskiej nie była obecna w tworzeniu strategicznych ram współpracy z Mołdawią. Stosunki na linii Bruksela – Kiszyniów były wypadkową relacji Rosji z Unią Europejską, traktowaną w latach 90. XX wieku, jako strategiczny partner wspólnoty. Sytuacja ta uległa zmianie wraz z akcesjami państw Europy Środkowo – Wschodniej oraz zmianami politycznymi w strefie post-radzieckiej, zapoczątkowanymi tak zwanymi „kolorowymi rewolucjami” w Gruzji, Ukrainie i Mołdawii. Demokratyczne zmiany, które dokonały się w tych państwach zostały przyjęte w Unii Europejskiej pozytywnie. Obawy, związane z tymi przemianami, związane były głównie ze sprzeciwem Rosji wobec planów integracji europejskiej strefy post-radzieckiej, będącej dla wielu państw UE strategicznym partnerem handlowym, którego nie mogły zastąpić niewielkie gospodarki państw Europy Wschodniej. Stąd, oczekiwania związane z integracją europejską tego regionu były hamowane przez odpowiednie zapisy w umowach stowarzyszeniowych pomiędzy tymi państwami a UE. Umowy te nie zapewniały a priori przyszłego członkowska we wspólnocie. Postawa taka była przyjmowana z dużym sceptycyzmem przez społeczeństwa państw regionu, w tym Mołdawię. Zmiana wektora politycznego przez Kiszyniów była obwarowana konsekwencjami retorsji ekonomicznych ze strony Rosji, związanymi w szczególności ze wzrostem cen gazu eksportowanego z Rosji oraz embargiem na towary dostarczane z Mołdawii.

Niewątpliwym sukcesem w relacjach pomiędzy UE a Mołdawią było zniesienie wiz dla obywateli tego państwa do Strefy Schengen. Był to element polityki UE najbardziej odczuwalny dla społeczeństwa mołdawskiego, którego świadomość idei integracji europejskiej wydawała się ograniczona.

Weryfikacja tezy i głównych hipotez pracy

Podstawowa teza tej pracy, zakładająca strategiczne podejście obydwu aktorów politycznych: Rosji i Unii Europejskiej wobec Mołdawii, przy założeniu odmiennych narzędzi odziaływania, została potwierdzona. Mołdawia będąc peryferyjnym państwem, nie posiadającym atutów ludnościowych, militarnych czy gospodarczych stanowiła, mimo tego, dla obydwu stron ważny cel strategiczny. Włączenie Mołdawii w orbitę wpływów UE oznaczałoby triumf modelu politycznego wspólnoty, która posiada odpowiednie narzędzia polityczne do włączania w swoją orbitę wpływów państw post-radzieckich, a model

171 demokracji liberalnej prezentowany przez Unię Europejską był atrakcyjny dla tych państw.

Rosja utrzymując Mołdawię w swojej strefie wpływów może posiadać przewagę strategiczną nad Unią Europejskiej w ramach dawnego imperium radzieckiego. Utrzymanie Mołdawii, będącego państwem europejskim, wzmacnia przewagę strategiczną Rosji również względem państw azjatyckich stowarzyszonych z Moskwą. Współpraca eurazjatycka Rosji i Białorusi musi mierzyć się z wyzwaniem politycznym i gospodarczym rosnących potęg Azji Centralnej, na czele z Kazachstanem.

1 hipoteza dotycząca neorealistycznej polityki rosyjskiej względem Mołdawii, wykorzystującej głównie narzędzia Hard Power została potwierdzona. Federacja Rosyjska nie posiadając odpowiednich środków materialnych ani instytucjonalnych nie ma zbyt wielkich możliwości oddziaływania politycznego na Kiszyniów używając jedynie Soft Power.

Rosja musi zatem używać narzędzi politycznych w postaci sankcji ekonomicznych, wsparcia dla separatyzmów w Naddniestrzu i Gagauzji oraz spekulacji ceną gazu (Rosja jest wyłącznym eksporterem tego surowca do Mołdawii) a więc środków przymusowych bliskich Hard Power.

2 hipoteza przedstawiała ograniczenia we wprowadzaniu reform, w Mołdawii, związane z funkcjonowaniem skorumpowanego reżimu politycznego. Reforma wymiaru sprawiedliwości oraz walka z korupcją stanowiła największe wyzwanie dla polityków deklarujących chęć zbliżenia z Unią Europejską. System oligarchiczny Vlada Plahotniuca, chociaż został odsunięty od władzy w 2019 roku, nadal pozostaje obecny na różnych szczeblach administracji państwowej i samorządowej. Wydaje się że reformy w wymiarze sprawiedliwości oraz przeciwdziałanie korupcji będą stanowić podstawowe wyzwanie dla Kiszyniowa w procesie integracji europejskiej.

3 hipoteza odnosząca się do znaczenia społeczeństwa obywatelskiego dla powodzenia integracji europejskiej jest najbardziej problematyczna. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego zasilane finansowo przez Unię Europejską funkcjonują sprawnie na poziomie operacyjnym, natomiast nie posiadają odpowiedniego zaufania wśród Mołdawian. Wydaje się, że działania mołdawskich NGOsów skupione są bardziej na realizacji projektów europejskich niż na dialogu ze społeczeństwem.

Odpowiedź na pytania badawcze i podsumowanie rozdziałów

Rozdział pierwszy miał na celu przedstawienie głównych założeń teoretycznych pracy, szerzej omawianych w poszczególnych rozdziałach. Kolejnym celem powstania tego

172 rozdziału była próba przeanalizowania podejścia strategicznego Rosji oraz Unii Europejskiej względem Mołdawii. Główna trudność polegała na zróżnicowaniu obydwu aktorów politycznych zarówno pod względem instytucjonalnym, politycznym jak i ideologicznym.

Rosja, w szczególności, odnosi się do odmienności kulturowej państw wchodzących w strefę wpływów Moskwy z cywilizacją Europy liberalnej. Rosjanie traktując Europę Zachodnią jako zagrożenie dla swojej strefy wpływów wytworzyli hermetyczną wizję ładu politycznego, który powinien panować pod przywództwem Federacji Rosyjskiej. Unia Europejska wydaje się prezentować bardziej technokratyczne zaangażowanie w prowadzenie polityki względem państw Partnerstwa Wschodniego niż Rosja. Nie istnieje jednak spójna koncepcja integracji takich państw jak Mołdawia z Unią Europejską. Jednakże Unia Europejska obecna jest aktywnie jako główny partner handlowy dla Mołdawii oraz normatywna siła posiadająca silny kapitał społeczny, prawny i instytucjonalny. Próba przedstawienia głównych założeń teoretycznych pracy stanowi wstęp do empirycznego rozpatrywania zagadnień dotyczących strategii UE i Rosji wobec Mołdawii.

Rozdział drugi pracy przedstawia Unię Europejską jako normatywną siłę polityczną w relacjach z Mołdawią. Unia Europejska posiadając swój kapitał polityczny oraz oddziałując na Mołdawię z pozycji mocarstwa regionalnego posiada również wiele ograniczeń w budowie konstruktywnego dialogu z Kiszyniowem. Głównym elementem ograniczającym dialog pomiędzy stronami jest skomplikowana konstrukcja decyzyjna UE. Mołdawia prowadząc konstruktywny dialog z Komisją Europejską nie może być pewna sukcesu negocjacyjnego na poziomie relacji międzyrządowych, które obarczone są ryzykiem upolitycznienia dialogu oraz rozgrywania partykularnych interesów poszczególnych państw. Państwa UE z regionu Morza Śródziemnego mogą uzależnić, współpracę z państwami Partnerstwa Wschodniego, podobnymi działaniami jakie stosowane są wobec południowego sąsiedztwa Unii Europejskiej.

Odpowiedź na pytanie badawcze w tym rozdziale: Czy Unia Europejska będąc wielowymiarową strukturą polityczną posiada wspólną politykę międzynarodową względem Mołdawii? – wydaje się negatywna. To państwo nie stanowi istotnego elementu agendy europejskiej, a brak konsensusu w stosunku do przyszłych akcesji w regionie powoduje osłabienie nastrojów proeuropejskich w mołdawskim społeczeństwie. Kolejnym elementem osłabiającym zaangażowanie Unii Europejskiej w proces integracji europejskiej Mołdawii jest rozczarowanie tempem wprowadzania reform, korupcją oraz oligarchizacją życia politycznego w tym państwie. Utrzymanie Mołdawii w orbicie wpływów Unii Europejskiej wymagało nawiązania politycznego dialogu opartego głównie na miękkiej sile (Soft Power)

173 względem partnerów z państw sąsiadujących z Unią Europejską. Zachęty do przemian politycznych miały swój wymiar finansowy, a wsparcie to było obarczone pewną warunkowością oraz sankcjami w przypadku nie podporządkowania się zasadom, które były priorytetowe dla UE, jak chociażby praworządność. Jednakże Unia Europejska będąca głównym partnerem handlowym Mołdawii ma nadal wiele narzędzi odziaływania na Kiszyniów. Bruksela posiadała atrakcyjną formę stowarzyszenia dla Mołdawii, która w przyszłości może oznaczać również pewne przywileje państw członkowskich jak np.

zniesienie opłat roamingowych dla Mołdawii, wprowadzenie tego państwa do Unii Celnej czy nawet wprowadzenie Mołdawii do strefy Schengen (tak jak ma to miejsce w przypadku Szwajcarii, która nie jest członkiem UE) w ramach Partnerstwa Wschodniego Plus. W krótkiej perspektywie takie rozwiązania mogą być dla Mołdawii korzystne, jednak w wymiarze geopolitycznym pozostawanie tego państwa poza strukturami UE nie oferuje mu możliwości współdecydowania o losach wspólnoty i nie stanowi zabezpieczenia przed ofensywnymi działaniami Federacji Rosyjskiej.

Odpowiedź na pytanie badawcze dotyczące Unii Europejskiej jako wielowymiarowego bytu politycznego w kwestii budowy wspólnej polityki zagranicznej wydaje się jednym z najbardziej problematycznych zagadnień tej pracy. Unia Europejska, mimo posiadania odpowiednich organów wspólnotowych UE reprezentujących ją na zewnątrz, nadal jest ograniczona w swoich działaniach prawem weta przysługującym państwom członkowskim w sprawie między innymi wyrażenia zgody na przystąpienie nowych państw do wspólnoty. Państwa UE posiadają zróżnicowane poglądy w stosunku do rozwoju Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, kierunków rozszerzenia wspólnoty czy zaangażowania się politycznego wspólnoty w poszczególnych państwach. Wspólne elementy strategii UE wobec Mołdawii oraz pozostałych państw Partnerstwa Wschodniego ograniczają się do umożliwienia państwom sąsiedzkim stowarzyszenia oraz pewnych ułatwień związanych z handlem i transportem. Kwestia członkostwa Mołdawii oraz pozostałych państw Partnerstwa Wschodniego nie była celem strategii Unii Europejskiej.

Rozdział trzeci przedstawia zaangażowanie polityczne Federacji Rosyjskiej w utrzymanie Mołdawii w rosyjskiej strefie wpływów. Moskwa posiada spójną koncepcję polityczną względem państw określanych Bliską Zagranicą. Władze Federacji Rosyjskiej wychodzą z założenia, że pozycja Rosji jako mocarstwa regionalnego w Europie wymaga odtworzenia strefy wpływów na państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR. Rosja posiadając historyczne więzy z tymi państwami oraz będąc punktem odniesienia dla części ich społeczeństw próbuje zbudować silne relacje, które nie mają jednak charakteru

174 partnerskiego. W koncepcji tej, Rosja pozostaje centrum decyzyjnym, natomiast poszczególne państwa, zachowując formalną niepodległość, stanowią byty polityczne podległe polityce zagranicznej Rosji. W celu podporzadkowania Mołdawii oraz pozostałych państw regionu, Moskwa korzysta głównie z narzędzi z zakresu Hard Power, polegających na wymuszaniu decyzji politycznych poszczególnych państw poprzez sankcje ekonomiczne, podwyżki cen surowców energetycznych czy wsparcia dla działań separatystycznych w obrębie państw regionu, np. pomoc dla Naddniestrza w Mołdawii.

Rosja wykorzystuje w swoich działaniach względem Mołdawii głównie elementy Hard Power, jednak są one również uzupełniane o pewne narzędzia, które można zakwalifikować jako Soft Power. W szczególności można to zauważyć w odniesieniu do wspólnoty narodów prawosławnych oraz wspólnym kanonie wartości konserwatywnych typowych dla społeczeństw z państw powstałych w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego.

Neoeurazjanizm, prezentowany przez takich politologów jak Aleksander Dugin przedstawia tradycyjne wartości rodzinne, tradycjonalizm, oparty na wierze prawosławnej i kolektywizmie w relacjach międzyludzkich typowych dla społeczeństw Ruskiego Mira. W tej koncepcji ideologicznej liberalny Zachód przedstawiany jest jako zdemoralizowany system, oparty na egoizmie jednostek. W tej wizji świata ten system polityczny stanowi jedyną ochronę dla społeczeństw Europy Wschodniej (słowiańskich czy prawosławnych).

W odpowiedzi na pytanie badawcze związane ze skutecznością polityki Hard Power wobec Mołdawii jako dominującego narzędzia politycznego wydaje się że trzeba dokonać

W odpowiedzi na pytanie badawcze związane ze skutecznością polityki Hard Power wobec Mołdawii jako dominującego narzędzia politycznego wydaje się że trzeba dokonać