Kazus Mołdawii

Wybór Mołdawii, w ramach niniejszej pracy doktorskiej jako państwa będącego przedmiotem rywalizacji strategicznej UE z Rosją wydaje się zasadny oraz ciekawy poznawczo. Mołdawia w latach 90. XX wieku utraciła pozycję państwa, będącego głównym źródłem zaopatrzenia rynku radzieckiego w produkty rolne, które stanowiły dominującą pozycję w gospodarce mołdawskiej. Sytuacja ta doprowadziła do kryzysu gospodarczego, który mógł być ograniczony jedynie poprzez otwarcie się rynku rosyjskiego. Spowodowało to uzależnienie polityczne i ekonomiczne Mołdawii od Moskwy. W 2009 roku doszło do przemian politycznych, które umożliwiły zmianę wektora politycznego w kierunku integracji europejskiej.

Mołdawia od odzyskania niepodległości w 1991 roku pozostawała państwem ,,poza-blokowym”. Wprawdzie w pierwszym okresie niepodległości istniały silne tendencje zjednoczenia Mołdawii z Rumunią, ale zostały one zepchnięte na margines polityki mołdawskiej w wyniku rozdrobnienia sceny politycznej oraz tendencji separatystycznych w Naddniestrzu oraz Gagauzji. Mołdawia pomimo zwrotów w polityce zagranicznej nadal pozostaje państwem nie w pełni zintegrowanym ani z UE, ani z Unią Eurazjatycką⁴. Wprawdzie podpisanie przez Mołdawię Umowy Stowarzyszeniowej z UE stanowiło istotny

4 Proponowany projekt geopolityczny Rosji, Kazachstanu, Białorusi, Kirgistanu i Tadżykistanu. Idea wzorowana na Unii Europejskiej miałaby być częściowo oparta na już istniejących (lub proponowanych) kilku formach współpracy, m.in.: Euroazjatyckiej Wspólnocie Gospodarczej, Unii Celnej Białorusi, Kazachstanu i Rosji,

Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, Wspólnocie Niepodległych Państw, Związku Rosji i Białorusi, Unii Europejsko-Azjatyckiej.

25 krok na drodze ku integracji europejskiej to nadal jest to forma, która nie gwarantuje Kiszyniowowi pełnego członkostwa w UE. Należy również podkreślić, że Mołdawia pomimo tego, że w latach 90. XX wieku była członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw to postawała na uboczu projektów politycznych Rosji, a także nie wchodziła do żadnych inicjatyw militarnych, takich jak np. Traktat Taszkiencki⁵ lub późniejsza Eurazjatycka Unia Celna⁶.

Wydaje się, że Mołdawia pomimo prozachodniego kursu w polityce zagranicznej w latach 2009-2018 (rama czasowa tej pracy) oraz wcześniejszej próbie budowania tożsamości ,,pozablokowej’’ potrzebuje wejść w struktury ponadnarodowe, które zapewnią jej z jednej strony stabilny rynek zbytu towarów, a z drugiej strony będą stanowiły wparcie polityczne dla państwa o niewielkim potencjale ludnościowym, gospodarczym i militarnym.

W dłuższej perspektywie niemożliwym jest pozostawanie poza strukturami Unii Europejskiej bądź Unii Euroazjatyckiej. Dla Federacji Rosyjskiej jedynie wstąpienie Mołdawii do jej projektów geopolitycznych będzie stanowiło gwarancję utrzymania swojej strefy wpływów⁷. Unia Europejska będzie również dążyła do narzucenia swojego modelu politycznego państwom z nią graniczącym. Zatem integracja, nawet ograniczona do stowarzyszenia, będzie prowadzić do wprowadzenia Mołdawii w orbitę polityczną UE⁸.

Wybór Mołdawii z innych państw Partnerstwa Wschodniego, w ramach niniejszej pracy doktorskiej jako potencjalnego partnera UE związany był przede wszystkim z zaangażowaniem Kiszyniowa w projekt Stowarzyszenia z UE na podobnym poziomie jak Gruzja i Ukraina. Jednak Mołdawia, wśród państw o ograniczonych aspiracjach integracji europejskiej, w przeciwieństwie do położonej na Kaukazie Gruzji, graniczy bezpośrednio z UE, Ukraina z kolei jest państwem, które od 2014 roku zmaga się z konfliktem wewnętrznym na wschodzie swojego terytorium i proces integracji europejskiej, szczególnie w momencie rozpoczęcia badań (druga połowa 2014 r.), wydawał się zawieszony.

Mołdawia będąca państwem bezpośrednio graniczącym z UE, którego obywatele jako pierwsi wśród państw Partnerstwa Wschodniego otrzymali prawo bezwizowego wjazdu do UE wydawała się ciekawym przykładem państwa przechodzącego w orbitę Unii Europejskiej,

5Umowa międzynarodowa zawarta 15 maja 1992 roku w Taszkencie między Rosją, Uzbekistanem,

Kazachstanem, Tadżykistanem, Armenią i Kirgistanem, mający na celu współdziałanie państw-sygnatariuszy w kwestiach obronności.

6 wspólnota gospodarcza powołana 29 maja 2014 roku[2] przez trzy państwa założycielskie: Białoruś, Kazachstan i Rosję. Do unii dołączyły także Armenia (10 października 2014 roku) i Kirgistan (23 grudnia 2014 roku).

7 J. H. Saat, The Collective Security Treaty Organization, Camberley 2005 s. 11

8 M. David, Introduction - The European Union and Russia, Journal of Contemporary European Studies 19(2), 2011.

26 pomimo problemów wewnętrznych w tym „zamrożonego” konfliktu z Naddniestrzem.

Według autora tej pracy Mołdawia posiada największy potencjał wśród państw Partnerstwa Wschodniego do integracji z UE i tym samym stanowi największe wyzwanie geopolityczne dla Rosji, która chce zapobiec wstąpieniu Mołdawii do UE.

Kluczowym problemem, który warunkuje wsparcie dla idei integracji europejskiej lub eurazjatyckiej, są podziały w społeczeństwie mołdawskim. Podziały te przebiegają wzdłuż grup etnicznych, językowych oraz poziomu wykształcenia. Mołdawia jest etnicznie różnorodnym państwem, w którym w pewnym uproszczeniu, mniejszości nie rumuńskojęzyczne ulegają częściej wpływom rosyjskim niż reszta społeczeństwa.

Wydaje się także, że przedstawienie strategii UE i Rosji w wymiarze sporu geopolitycznego na przykładzie Mołdawii jest cenne poznawczo.

Stąd, istotnym zadaniem tej pracy jest przedstawienie założeń współpracy pomiędzy tymi dwoma podmiotami politycznymi a Mołdawią. Główna trudność dotycząca tej analizy politycznej polegała na przedstawieniu z jednej strony państwa posiadającego centralne instytucje odpowiedzialne za prowadzenie polityki zagranicznej (Rosja), a z drugiej strony organizacji z ponadnarodową strukturą polityczną (Unia Europejska) operującą na wielu różnych poziomach politycznych.

W przypadku UE, trudność w przedstawieniu strategii wobec Mołdawii polega na odmiennych interesach poszczególnych państw wspólnoty względem interesów Europy Wschodniej, podczas gdy instytucje ponadnarodowe, takie jak Komisja Europejska oraz Europejska Służba Działań Zewnętrznych mają ograniczone możliwości tworzenia autonomicznej polityki zagranicznej.

Kolejna trudność z ustaleniem strategii Unii Europejskiej wobec Mołdawii wiąże się ze zróżnicowanym zainteresowaniem poszczególnych członków UE wobec polityki wschodniej. Z perspektywy Polski lub Rumunii, destabilizacja w państwach Europy Wschodniej bezpośrednio graniczących z UE wiąże się z zagrożeniem bezpieczeństwa tych państw, natomiast z perspektywy Hiszpanii lub Portugalii niebezpieczeństwo to jest znikome.

Stąd priorytety tych państw w zakresie polityki bezpieczeństwa powinny być ukierunkowane na inne wyzwania, np. problemy związane z Afryką Północną. Ustanowienie wspólnej strategii wszystkich 27 państw członkowskich (bez Wielkiej Brytanii) wobec Mołdawii byłoby możliwe z jednej strony przy stabilnym rozwoju sytuacji politycznej w Mołdawii, a z drugiej przy wyeliminowaniu ryzyka w postaci napiętych relacji politycznych z Federacją Rosyjską.

27 Ratyfikowanie przez UE Umowy Stowarzyszeniowej z Mołdawią (w 2014 roku) pozwala jednak na tworzenie ram współpracy, które prawdopodobnie będą stanowiły przyszłą strategię wspólnoty wobec Kiszyniowa. Głównym zastrzeżeniem przy rozpatrywaniu strategii UE wobec Mołdawii jest brak ze strony Brukseli deklaracji o możliwości przystąpienia tego państwa do Unii Europejskiej.

Rosja prowadzi jednorodną politykę zagraniczną wobec państw tak zwanej „Bliskiej Zagranicy” w tym Mołdawii, która według Moskwy wchodzi w obręb geopolitycznej przestrzeni wpływów Federacji Rosyjskiej. Dyplomacja rosyjska jest strukturą scentralizowaną, w przeciwieństwie do UE. Dodatkowym elementem budowy strategii wobec Mołdawii jest integrowanie z Rosją ziem zamieszkanych przez ludność rosyjską i rosyjskojęzyczną.