Dobre praktyki resocjalizacyjne w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich w Polsce

(1)

(2)

(3)

Dobre praktyki resocjalizacyjne w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich

w Polsce

(4)

nr 3739

(5)

Dobre praktyki resocjalizacyjne w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich

w Polsce

pod redakcją

Macieja Bernasiewicza i Moniki Noszczyk-Bernasiewicz

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2018

(6)

Recenzent

Zdzisław Bartkowicz

Praca powstała pod patronatem honorowym Ministra Sprawiedliwości

(7)

Spis treści

Od Redaktorów tomu (Maciej Bernasiewicz, Monika Noszczyk-Bernasiewicz) | 11 Rozdział 1. Formy aktywnego spędzania czasu wolnego

(od rekreacji po praktyczne zdobywanie wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych)

Bezpieczne kajakarstwo | 19

Jacek Maćkowski, Tomasz Bodnar (ZP w Kcyni)

Biwak o charakterze socjoterapeutycznym i rekreacyjno-turystycznym | 30 Dariusz Kołnierzak (SdNiZP w Warszawie-Falenicy)

Koło turystyczne | 35

Gracjan Kozakiewicz, Arkadiusz Nawojowski (ZPiSdN w Świdnicy)

Program krajoznawczy „Cudze chwalicie… – odkrywamy Mazowsze” | 40 Elżbieta Wąsowska (ZPiSdN w Mrozach)

Koła zainteresowań | 45

Mieczysław Luchowski, Andrzej Schmidt, Jacek Duda, Wojciech Kaszuba, Arkadiusz Siuchniński (ZP w Szubinie)

Program wychowawczy obozu rekreacyjno-sportowego | 50 Tomasz Kobierski, Piotr Błanek (ZP w Tarnowie)

„Poznaj swój kraj, poznaj najbliższą okolicę” | 54 Krzysztof Kubiak (ZP w Trzemesznie)

Imprezy sportowe | 59

Adam Janas, Jerzy Cibor, Piotr Kocyła (ZP w Jerzmanicach-Zdroju) Sporty siłowe | 68

Przemysław Budziszewski, Andrzej Jara (ZP w Trzemesznie) Koło sportowe | 72

Grzegorz Paczkowski, Robert Siwa (ZP w Trzemesznie) Sekcja piłki nożnej | 79

Paweł Rogalski (ZP w Witkowie) Sporty ekstremalne i turystyka | 86

Andrzej Janka (ZP w Witkowie)

(8)

6 Spis treści

Rozdział 2. Animaloterapia

Program terapii zajęciowej z elementami dogoterapii | 93 Grzegorz Dzwonkowski (ZP w Sadowicach)

Terapia i wychowanie z udziałem koników polskich | 96 Sławomir Walczuk (ZPiSdN w Laskowcu)

Program edukacyjno-terapeutyczny „Animals” | 101

Paulina Trzaska, Magdalena Szułakiewicz, Tomasz Nieroda, Barbara Kujawska, Renata Franczak-Zielińska (ZP w Tarnowie)

Terapia z udziałem małych zwierząt | 105

Bogusława Łukasiewicz, Marek Łukasiewicz (SdN w Gackach)

Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia

„Terapia przez sztukę” (plastykoterapia) | 113 Bożena Lewszuk (ZPiSdN w Laskowcu)

Teatrzyk kukiełkowy „Karton Teatr” i „Wiosenne Spotkania Teatralne” | 118 Grażyna Frankowicz, Wojciech Frankowicz (ZPiSdN w Świdnicy)

Film resocjalizujący | 121

Bogusława Łukasiewicz (SdN w Gackach)

„Dźwięki nowego życia” – terapia dźwiękiem | 126 Bogusława Łukasiewicz, Marek Łukasiewicz (SdN w Gackach) Ogólnopolski Konkurs Literacki „Ścieżki mojego świata” | 130

Jan Spaulenok (ZPiSdN w Laskowcu)

„Rapmania” – konkurs muzyczny | 140

Anna Gołębiewska, Aneta Matyja (ZPiSdN w Laskowcu) Program terapii zajęciowej | 146

Jolanta Sobocińska (ZPiSdN w Mrozach)

Biblioterapia w mikrosystemie wychowawczym schroniska dla nieletnich | 152 Edyta Masternak (SdN w Dominowie)

Zajęcia wspierające rozwój artystyczny uczniów | 159 Kamila Kudelska (SdN w Dominowie)

Zajęcia z fotografii i filmu | 164 Łukasz Staszewski (ZP w Trzemesznie)

Program wychowawczy „Rozwijam się” | 172 Grażyna Frankowicz (ZPiSdN w Świdnicy) Program „Jestem ważny. To moje życie” | 176

Wanda Piersa, Aneta Matyja (ZPiSdN w Laskowcu) Oddziaływania socjoterapeutyczne | 186

Magdalena Bloch-Kaczka, Katarzyna Lewandowska, Tomasz Wach , Agnieszka Włodarczyk-Dziadosz (SdN w Dominowie)

(9)

7 Spis treści

Rozdział 4. Promowanie udanego życia rodzinnego

„Kochać odpowiedzialnie” | 199

Anna Gołębiewska, Aneta Matyja (ZPiSdN w Laskowcu)

Program edukacyjno-terapeutyczny „I ja zostanę Tatą” | 210 Grzegorz Dzwonkowski (ZP w Sadowicach)

„Rodzina w życiu człowieka” | 215

Renata Wiśniewska (SdNiZP w Warszawie-Falenicy) ,,Będę kochanym i kochającym tatą” | 222

Maria Ciosek (ZPiSdN w Głogowie)

„Rodzinne spotkanie z rodzicami” | 227

Ewelina Lubartowicz, Irena Mysakowska (ZP w Barczewie)

Rozdział 5. Resocjalizacja poprzez wolontariat Program „Pomocna dłoń” | 233

Aneta Matyja, Wanda Piersa (ZPiSdN w Laskowcu) Program „Jesteśmy sobie potrzebni” | 240

Grzegorz Dzwonkowski (ZP w Sadowicach)

Działalność w środowisku otwartym – od survivalu przez działalność na rzecz dzieci po prace konserwatorskie na zamku | 244

Andrzej Tomczyk, Szymon Bolik (ZPiSdN w Raciborzu)

„Budujemy falenicką studnię w Sudanie Południowym” | 251 Emilia Lenarczyk (SdNiZP w Warszawie-Falenicy)

Program „Twórczy wolontariat” | 254 Alina Kowalska (ZPiSdN w Głogowie)

Wczoraj współpraca, dziś wolontariat | 258

Jacek Parański, Mateusz Wójcicki (ZP w Jerzmanicach-Zdroju) Program prac na rzecz środowiska „Poprawni” | 263

Katarzyna Kula (ZP w Ostrowcu Świętokrzyskim)

Młodzieżowa Drużyna Pożarnicza OSP „Zryw” | 268 Katarzyna Kula (ZP w Ostrowcu Świętokrzyskim)

Program „Wolontariat” | 271

Grzegorz Dzwonkowski (ZP w Sadowicach)

Zlot Drużyn Harcerskich „Nieprzetartego Szlaku” w Funce | 275 Roman Kociałkowski, Mariusz Rzadkiewicz (ZP w Szubinie)

Program profilaktyczno-resocjalizacyjny „Jestem potrzebny” | 278 Wojciech Frankowicz, Grażyna Frankowicz (ZPiSdN w Świdnicy)

(10)

8

Rozdział 6. Profilaktyka uzależnień

Program profilaktyczno-terapeutyczny „Szansa” | 285 Katarzyna Kula (ZP w Ostrowcu Świętokrzyskim)

„Zintegrowany Program Profilaktyczny” | 289 Aneta Grzegorczyk, Marzena Słaboń (ZPiSdN w Zawierciu)

Rozdział 7. Bezpieczeństwo wychowanków oraz kadry resocjalizacyjnej

Program grupy wstępnej (adaptacyjnej) | 295 Maciej Rutkowski (ZP w Białymstoku)

Program zajęć socjokorekcyjnych realizowany z nieletnimi umieszczonymi w izbie przejściowej | 303

Magdalena Bloch-Kaczka, Katarzyna Lewandowska, Tomasz Wach , Agnieszka Włodarczyk-Dziadosz (SdN w Dominowie)

„Program przeciwdziałania ucieczkom” | 312

Maria Polakiewicz, Henryk Florczak (ZP w Jerzmanicach-Zdroju)

„Program wychowawca stażysta” | 321

Jacek Tyc, Henryk Florczak, Jacek Parański (ZP w Jerzmanicach-Zdroju)

Rozdział 8. Usamodzielnianie wychowanków opuszczających placówkę i opieka następcza Program „Od wykluczenia do usamodzielnienia” | 331

Grzegorz Dzwonkowski (ZP w Sadowicach) Program „Nie boję się wolności” | 337

Aneta Matyja, Anna Gołębiewska, Cezary Łomiak (ZPiSdN w Laskowcu) Program „Od pozorów ku realności” | 350

Maciej Rutkowski (ZP w Białymstoku)

Przygotowanie wychowanków do kontaktów z instytucjami rynku pracy i pomocy społecznej | 357

Arkadiusz Świątek Brzeziński, Piotr Jachimowski (SdN w Chojnicach) Mikrosystem wychowania resocjalizującego grupy o charakterze półotwartym | 360

Jacek Tyc (ZP w Jerzmanicach-Zdroju) Grupa hostelowa | 372

Arkadiusz Nawojowski, Gracjan Kozakiewicz, Arkadiusz Twaróg (ZPiSdN w Świdnicy) Program „Chcę być samodzielny” | 378

Tomasz Kobierski, Łukasz Bielko, Piotr Błanek, Mateusz Suruło, Piotr Dębowski, Mariusz Kulig, Barbara Kujawska, Natalia Katra (ZP w Tarnowie)

„Być żołnierzem” | 386

Łukasz Staszewski (ZP w Trzemesznie)

Spis treści

(11)

9 Rozdział 9. Kontrowersje wokół resocjalizacji w środowisku

zamkniętym

Czy zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich są w Polsce potrzebne? | 395 Monika Noszczyk-Bernasiewicz, Maciej Bernasiewicz (Uniwersytet Śląski w Katowicach)

Bibliografia | 409 Summary | 413

Zusammenfassung | 414

Spis treści

(12)

(13)

Od Redaktorów tomu

W rezolucji podjętej w Malmö (Malmö Declaration) w 1986 roku zapisano, iż instytucjonalna interwencja wobec dzieci i młodzieży (residential care) nie musi mieć wcale negatywnych konsekwencji, to jest nie powinna być traktowana jako środek ostateczny (as a last resort). Interwencja taka może okazać się czymś nie- zbędnym i korzystnym dla rozwoju młodego człowieka, jeśli tylko wymaga tego jego sytuacja¹. Zupełnie odwrotny wniosek sformułowano 17 lat później w de- klaracji w Sztokholmie, formułując tezę, iż opieka instytucjonalna ma negatywne konsekwencje zarówno dla objętych nią dzieci, jak i całego społeczeństwa². Jednak wciąż rośnie liczba badań, które pokazują, iż opieka w środowisku zamkniętym, która, co warto podkreślić, rzadko oznacza dziś pełną izolację od środowiska otwartego, może być efektywna i w wielu przypadkach jest niezbędna. Także niniejsza publikacja wpisuje się w nurt afirmacji resocjalizacji instytucjonalnej, która przy zachowaniu dobrej organizacji, fachowej kadry oraz szerokich kontaktów ze środowiskiem otwartym może mieć bardzo dobre rezultaty. Mówi o nich jeden z wychowanków, którego wypowiedź odnaleźć możemy w opisie programu autorstwa Anety Matyji oraz Wandy Piersy z Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich w Laskowcu: „Zakład mnie w pewnym stopniu uratował, gdyż ćpałem tak dużo, że pewnie skończyłbym pod płotem”.

Mając świadomość, że środowiskowe programy terapeutyczne cechują się za- sadniczo wyższą efektywnością, warto pamiętać, iż istnieje grupa silnie zdemo- ralizowanych nieletnich wywodzących się z mocno dysfunkcyjnych środowisk, dla których opieka całkowita staje się ostatnią reakcją, jaka pozostała w systemie społecznym, który poniósł porażkę, stosując wolnościowe formuły egzekucji pra-

1 E.J. Knorth, A.T. Harder, T. Zandberg, A.J. Kendrick: Under One Roof. A Review and Selective Meta-Analysis on the Outcomes of Residential Child and Youth Care. “Children and Youth Services Review” 2008, no. 30, s. 123–140.

2 J.P. Anglin, E.J. Knorth: Competing Declarations on Residential Care for Children and Youth — Stockholm Versus Malmö. “Child and Youth Care Forum” 2004, no. 33 (3), s. 141–149.

(14)

12 Od Redaktorów tomu

wa i pomocy jednostce (rodzinie). Na marginesie warto zauważyć, iż w anglosa- skiej literaturze przedmiotu za opiekę instytucjonalną (residential care) uważa się również opiekę w świetlicach socjoterapeutycznych (day care treatment centre), w których prowadzona jest praca z grupą (group care), organizowane są codzienne czynności życiowe dzieci i młodzieży, edukacja, spędzanie czasu wolnego, terapia indywidualna, a także praca z rodziną (the treatment program exists living arrange- ments, education, recreational activities, individual and family therapy)³. Resocjali- zacja instytucjonalna obejmuje zatem zarówno pracę wychowawczą w jednostkach opieki całodobowej (zakłady poprawcze, schroniska dla nieletnich, młodzieżowe ośrodki wychowawcze), jak i opieki częściowej (świetlice środowiskowe, ośrodki kuratorskie). W tym sensie za nieinstytucjonalne formy resocjalizacji uznać moż- na jedynie pracę w rodzinie (np. konferencje rodzinne), w szkole (np. mediacja szkolna) oraz pracę uliczną (street work). Dlatego uwzględniając siłę reakcji spo- łecznej oraz ocenę jej efektywności, należałoby raczej mówić o: 1) resocjalizacji w środowisku zamkniętym – o czym traktuje prezentowana publikacja, 2) resocjalizacji w środowisku półotwartym (ośrodek kuratorski, świetlica terapeutycz- na), oraz 3) resocjalizacji w środowisku otwartym (nadzór kuratora, streetworking, odziaływania w rodzinie i szkole).

Erik J. Knorth i inni przytaczają badania holenderskie, w których resocjalizacja instytucjonalna – autorzy zaliczyli do niej zarówno placówki zamknięte, jak i półotwarte według przedstawionej wcześniej klasyfikacji – prowadzona wobec młodzieży z zaburzeniami zachowania (w tym z zachowaniami internalizacyjnymi) oraz jednoczesna praca z rodziną tej młodzieży prowadziły do redukcji za- chowań antyspołecznych. Do efektywnych sposobów interwencji autorzy zaliczyli między innymi: terapeutyczne programy kognitywno-behawioralne, wsparcie indywidualne, trening empatii dla młodzieży przestępczej, terapię rodzinną dla rodziców, edukację specjalną, asystę przy poszukiwaniu pracy, opiekę następczą⁴. Także dokonana przez tych autorów metaanaliza 110 badań dotyczących efektyw- ności programów realizowanych w warunkach instytucjonalnych doprowadziła do konkluzji, że po okresie pobytu w placówce dochodzi – na ogół – do poprawy funkcjonowania psychospołecznego badanych dzieci i młodzieży⁵. Autorzy prze- prowadzili studia katamnestyczne (preeksperymentalne i quasi-eksperymentalne, w których drugi pomiar następował w okresie 3–4 miesięcy od wyjścia z placówki) w kilku rejonach świata (Stany Zjednoczone, Kanada, Europa i Australia), obej- mujące dzieci i młodzież (w grupie wiekowej 12–18 lat) przejawiających zacho-

3 I.L.W. Bastiaanssen, G. Kroes, K.S. Nijhof, M.J.M.H. Delsing, R.C.M.E. Engels, J.W. Veerman: Measuring Group Care Worker Interventions in Residential Youth Care. “Child Youth Care Forum” 2012, no. 41, s. 5. DOI 10.1007/s10566-012-9176-8 (data dostępu: 7.07.2017).

4 E.J. Knorth, A.T. Harder, T. Zandberg, A.J. Kendrick: Under One Roof…, s. 125.

5 „The main conclusion that can be made from our meta-analysis is that children and youth, after a period of residential care – on average – improve in their psychosocial functioning”. Zob.

tamże, s. 133.

(15)

wania problemowe (internalizacyjne i eksternalizacyjne zaburzenia zachowania).

Z omawianej metaanalizy wyprowadzili bardzo ciekawe wnioski szczegółowe od- noszące się do resocjalizacji instytucjonalnej:

• młodzież z eksternalizacyjnymi problemami zachowania poczyniła większe postępy niż młodzież z problemami internalizacyjnymi;

• personel realizujący programy rezydencjonalne wykazuje wyższy poziom kry- tyki efektów resocjalizacji niż zaangażowana w te programy młodzież oraz jej rodzice⁶;

• w przypadku grupy silnie zdemoralizowanej lepsze efekty daje resocjalizacja instytucjonalna niż programy realizowane w miejscu zamieszkania⁷.

Wyciągnięte wnioski, o ile nie obalają tezy o negatywnych skutkach izolacji instytucjonalnej, jakie odczuwa jednostka oraz całe społeczeństwo, o tyle na pewno nie potwierdzają powszechnie formułowanej tezy o szkodliwym charakterze resocjalizacji instytucjonalnej (w tym opartej na izolacji).

Lektura prezentowanej publikacji dowodzi wszechstronności zajęć realizowanych w polskich zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich (ZPiSdN).

Przedstawiona oferta resocjalizacyjna polskich zakładów dla nieletnich wskazuje na wysokie kwalifikacje kadry pedagogicznej zatrudnionej w tych placówkach.

Kwalifikacje te nie ograniczają się jedynie do formalnego wykształcenia uniwer- syteckiego w dziedzinie nauk społecznych. Wykształcenie wyższe – co nie stanowi wcale normy w państwach Zachodu, lecz raczej wyjątek – jest w Polsce wa- runkiem koniecznym pracy na stanowisku wychowawcy (w internacie placówki resocjalizacyjnej). Tymczasem, jak szybko można się zorientować, czytając ko- lejne programy, ich realizatorzy oprócz formalnego wykształcenia kierunkowe- go posiadają nierzadko dodatkowe wysokospecjalistyczne kompetencje do prowadzenia np. turystyki kwalifikowanej, zajęć z żeglarstwa, wspinaczki skałkowej, treningu sportowego, hodowli i pielęgnacji zwierząt czy zajęć muzycznych, po- parte doświadczeniem i udokumentowanymi osiągnięciami odniesionymi w tych dziedzinach.

Największym, jak się zdaje, mankamentem opisywanych programów jest ich część ewaluacyjna. Jeśli chodzi o wskaźniki osiągnięcia efektów (celów) progra- mu (tym celem jest nie zawsze wyrażona explicite efektywna resocjalizacja, czyli, najogólniej rzecz ujmując, zmiana zachowania podopiecznych), to są one na ogół poprawnie określone. Autorzy prezentowanych programów, pisząc o efektywności resocjalizacyjnej swoich programów, powołują się na następujące jej wskaźniki:

nabycie przez wychowanków określonej wiedzy, nowych i przydatnych umiejętno- ści oraz określonych kompetencji społecznych. Odnotowanie tych wskaźników jest

6 Temat różnic w postrzeganiu efektów resocjalizacji instytucjonalnej w Polsce przez kadrę pla- cówek resocjalizacyjnych oraz studentów resocjalizacji podejmuje także M. Noszczyk-Bernasie- wicz: Nieletni przestępcy w percepcji personelu i nadzoru resocjalizacyjnego oraz studentów resocjali- zacji. Katowice 2010.

7 E.J. Knorth, A.T. Harder, T. Zandberg, A.J. Kendrick: Under One Roof…, s. 136.

(16)

14

dla autorów jednoznaczne z uzyskaniem satysfakcjonującego rezultatu w procesie resocjalizacji. W metodologii badań wskaźniki takie nazywamy inferencyjnymi⁸. W znakomitej większości autorzy programów nie przedstawiają jednak wiarygod- nych danych świadczących o wystąpieniu owych wskaźników. Najczęstszą formą rejestracji wskaźników jest obserwacja lub przeprowadzenie ankiety dotyczącej satysfakcji oraz oceny zajęć przez wychowanków, co z oczywistych względów nie stanowi obiektywnej formy pomiaru efektywności tych zajęć, których celem nie jest przecież tylko zadowolenie uczestników, ale przede wszystkim korekta osobo- wości. Trzeba oddać sprawiedliwość twórcom programów, że ankiety, które prze- prowadzają po ukończonych zajęciach, wykazują czasem przyrost stanu wiedzy oraz pojawienie się nowych, korzystnych ze społecznego punktu widzenia poglą- dów u wychowanków, co stanowi już pewien wskaźnik efektywności programu.

Niestety w formach ewaluacji brakuje naukowych narzędzi pomiaru efektywno- ści resocjalizacyjnej w postaci testów czy też innych standaryzowanych narzędzi badania stopnia niedostosowania społecznego (np. Skala Nieprzystosowania Spo- łecznego Lesława Pytki). Należy nadmienić, że w prezentowanych programach nie przeprowadza się przed rozpoczęciem zajęć pomiaru początkowego (tzw. pretest), bez którego w ogóle trudno mówić o zajściu zmiany. Widać wyraźnie po tych kilku uwagach dotyczących ewaluacji, iż polska praktyka resocjalizacyjna nie odwołuje się do naukowych podstaw mierzenia efektywności resocjalizacyjnej, poprzestając na sądach zdroworozsądkowych. Dla usprawiedliwienia kolegów praktyków nale- żałoby zauważyć, iż najbardziej wiarygodne badania nad efektywnością resocjali- zacyjną, czyli analizy katamnestyczne (badania losów przestępców po opuszczeniu placówki, najczęściej w okresie do dwóch lat od ukończenia procesu resocjalizacji), należą w ogóle do rzadkości i podejmowane są przez nielicznych reprezentan- tów polskiej pedagogiki resocjalizacyjnej⁹.

Niniejsza publikacja pokazuje ogrom przedsięwzięć, jakie podejmowane są na co dzień w resocjalizacji nieletnich prowadzonej w środowisku zamkniętym. Lek- tura opisanych programów dowodzi, iż polskie zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich nie do końca mają charakter zamknięty, ponieważ realizuje się w nich wiele zajęć poza terenem placówki, stwarzając niezliczone okazje do kontaktów ze społeczeństwem. Wychodzenie wychowanków poza mury zakładu, by realizo- wać tam część celów resocjalizacyjnych, opisano w zasadzie w każdym rozdziale

8 „Przyjmujemy za wskaźniki takie cechy, które uważamy za swoiste symptomy zdarzeń, zja- wisk, itp. stanów, niedostrzegalnych bezpośrednio, ponieważ owe cechy wydają nam się czy też są zewnętrznym przejawem danych zdarzeń”. J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań społecznych.

Katowice 1999, s. 59.

9 W ostatnich latach badania takie realizowało w skali całego kraju zaledwie kilka osób; warto wspomnieć między innymi o badaniach opublikowanych w: Z. Bartkowicz: Agresywność, kom- petencje społeczne i samoocena resocjalizowanych nieletnich a ich przestępczość w okresie dorosłości.

Lublin 2013; A. Fidelus: Determinanty readaptacji społecznej skazanych. Warszawa 2012; A. Kiesz- kowska: Inkluzyjno-katalaktyczny model reintegracji społecznej skazanych. Konteksty resocjalizacyj- ne. Kraków 2012.

Od Redaktorów tomu

(17)

książki, pomimo zróżnicowania problematyki prezentowanej w poszczególnych jej częściach. Monografię postanowiliśmy podzielić na dziewięć rozdziałów, co zo- stało zdeterminowane przez tematykę nadesłanych programów. Mamy więc roz- działy zawierające programy zorientowane na obszary o charakterze sensu stricto pedagogicznym, takie jak: czas wolny (rozdział pierwszy), współpraca z rodziną (rozdział czwarty), wolontariat (rozdział piąty), profilaktyka uzależnień (rozdział szósty), bezpieczeństwo (rozdział siódmy) oraz usamodzielnienie (rozdział ósmy), ale nie brakuje także problematyki terapeutycznej, która wymaga od prowadzą- cych zajęcia dodatkowych kwalifikacji. W obszarze terapii lokują się zatem programy poświęcone animaloterapii (rozdział drugi), arteterapii oraz socjoterapii (rozdział trzeci). Całość wieńczy rozdział dziewiąty autorstwa redaktorów tomu pod prowokacyjnym tytułem: Kontrowersje wokół resocjalizacji w środowisku za- mkniętym. Zawiera on tekst stanowiący swoiste zakończenie pracy, w którym sta- rano się w sposób jednoznaczny odpowiedzieć na pytanie: Czy zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich są w Polsce potrzebne?

Zamieszczone w książce programy resocjalizacyjne pozyskano z ZPiSdN z terenu całego kraju. Spośród istniejących 32 polskich ZPiSdN¹⁰ na zaproszenie odpowiedziały 24 placówki¹¹, z których wybrano tylko najlepsze programy (osta- tecznie pochodzą one z 21 placówek). Dyrekcji oraz pracownikom tych placówek, które – co warto podkreślić – podjęły współpracę z dużym entuzjazmem, bardzo dziękujemy i wyrażamy ogromną wdzięczność. Inicjatywa zgromadzenia i selekcji najlepszych programów poprzedzona została uzyskaniem dla niej poparcia Depar- tamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich Ministerstwa Sprawiedliwości (Wydział Nadzoru nad Zakładami dla Nieletnich i Opiniodawczymi Zespołami Sądowych Specjalistów) oraz patronatu honorowego Ministra Sprawiedliwości, za co w tym miejscu również bardzo dziękujemy.

Maciej Bernasiewicz Monika Noszczyk-Bernasiewicz

10 Na temat organizacji, struktury oraz rodzajów zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich w Polsce pogłębioną wiedzę znaleźć można w opracowaniach: M. Bernasiewicz, M. Noszczyk-Bernasiewicz: Family Life and Crime. Contemporary Research and Essays. Katowice 2017, s. 180–185 oraz M. Noszczyk-Bernasiewicz: Nieletni przestępcy…, s. 80–89.

11 Nie odpowiedziało albo odpowiedziało odmownie 8 placówek i były to: ZPiSdN w Korono- wie, ZP w Nowem, SdN w Warszawie-Okęciu, ZP w Świeciu, ZP w Poznaniu, ZP w Grodzisku Wiel- kopolskim, ZP w Studzieńcu oraz ZP w Gdańsku.

(18)

Rozdział 1

Formy aktywnego spędzania czasu wolnego (od rekreacji po praktyczne zdobywanie wiedzy,

umiejętności i kompetencji społecznych)

(19)

Rozdział 1

Formy aktywnego spędzania czasu wolnego (od rekreacji po praktyczne zdobywanie wiedzy,

umiejętności i kompetencji społecznych)

(20)

(21)

Bezpieczne kajakarstwo

Jacek Maćkowski, Tomasz Bodnar

ZP w Kcyni

Wstęp

U młodzieży przebywającej w zakładach poprawczych stwierdza się duże zainteresowanie sportem i rekreacją. Stosowany obecnie w placówkach resocjalizacyjnych komplementarny system oddziaływań wychowawczych zaleca elastyczne oddziaływanie na wychowanka. W systemie tym dąży się do tego, aby każdy z wychowanków miał możliwość dobrowolnego uczestniczenia w najbardziej in- teresujących go zajęciach zespołowych czy też indywidualnych. Starając się wyeli- minować izolacjonizm w funkcjonowaniu zakładu poprawczego i zwiększyć jego skuteczność w oddziaływaniu resocjalizacyjnym, proponujemy działania wychowawcze wykorzystujące aktywne uprawianie kajakarstwa.

Nie można efektywnie przygotować wychowanka do prawidłowego funkcjonowania w środowisku otwartym oraz skutecznie przekształcić jego postawy moral- no-społeczne z negatywnych w pozytywne poprzez moralizowanie i pokazywanie życia poza murami poprawczaka. Zajęcia wychowawcze oparte na aktywnym uprawianiu kajakarstwa w środowisku otwartym wywołują w wychowankach znacznie większe przeżycia emocjonalne aniżeli oddziaływanie wewnątrz zakładu. Pozwa- lają na skuteczną konfrontację i weryfikację oczekiwanych postaw i umiejętności.

Kajakarstwo kompensuje u nieletnich to, co było atrakcyjne w czasie dokonywania przestępstw: podekscytowanie, ryzyko wymagające sprawności fizycznej i szybkiej orientacji. Młodzież społecznie niedostosowaną cechuje na ogół obniżony poziom reaktywności oraz olbrzymia dynamika potencjału rozwoju osobowości. Często trudne warunki materialne i środowiskowe, w jakich wychowywali się we wcześ- niejszym okresie rozwoju osobowego, brak akceptacji i zrozumienia, niemożność przeżycia sukcesu oraz potwierdzenia własnej wartości stymulowały poszukiwanie alternatywnych form aktywności, prowadzących do konfliktów z prawem. Ponadto młodzież nie znosi monotonii, ponieważ osoby społecznie niedostosowane pożąda- ją „silnych wrażeń”, wykazując zwiększone zapotrzebowanie na stymulację oraz stałe konfrontowanie swoich umiejętności i często wygórowanych wyobrażeń o sobie.

(22)

20 Rozdział 1. Formy aktywnego spędzania czasu wolnego…

O tym, że kajakarstwo kształtuje charakter, nie trzeba przekonywać nikogo, kto się z nim zetknął. Opiekowanie się sprzętem wyrabia solidność, dokładność i od- powiedzialność. Nigdzie indziej jak w małym kajaku tak wyraźnie nie widać, po co trzeba utrzymywać porządek oraz jak istotną sprawą jest zadbanie o prawidłowe wyposażenie własne i kolegi w odpowiednie ubranie czy też kapok.

Konieczność współpracy z pozostałymi uczestnikami spływu jest niezastąpio- ną szkołą budowania pożądanych relacji interpersonalnych. Kajakarstwo jest do- skonałą formą socjalizacji tych młodych chłopców, a wartości wychowawcze, jakie niesie ono za sobą, są wręcz nieocenione. W czasie organizowanych zajęć opartych na zasadach wolontariatu dla młodzieży ze szkół środowiska otwartego oraz miesz- kańców regionu wychowankowie często spotykali się z uznaniem i życzliwością za swój profesjonalizm i pełne empatii zaangażowane. Kajakarstwo narzuca twórcze, a zarazem innowacyjne sposoby rozwiązywania pojawiających się nagle proble- mów, co pomaga nieletnim w wykreowaniu nowej tożsamości¹. Konieczność wzajemnej współpracy i asekuracji w czasie pokonywania licznych przeszkód na wodzie, szacunek dla doświadczenia osób funkcyjnych oraz niezaprzeczalne piękno otaczającej przyrody to zalety tej aktywności. Kontakt z przyrodą, która bezwzględ- nie weryfikuje umiejętności, nie znosi fuszerki, uczy pokory, podziwu i ciszy…

Wychowankowie naszej placówki wspólnie z kajakarzami z Koła Turystów Górskich im. Klimka Bachledy przy Zakładzie Poprawczym w Kcyni oraz Sekcji Kajakowej MLKS „Orzeł” Kcynia chętnie poznają arkana manewrowania kajakami na rzekach i jeziorach. Włączyli się w promowanie kajakarstwa wśród mieszkań- ców naszego regionu. Poznają techniki ratownicze i wspólnie z osobami funkcyj- nymi asekurują oraz wspierają debiutantów tej formy turystyki, którym imponują spokojem w czasie pokonywania licznych przeszkód na wodzie. Przepiękne rzeki naszego regionu tworzą doskonałe warunki do uprawiania kajakarstwa, co stanowi zachętę do wyboru tego sportu.

Propagowanie aktywnych form turystyki niezależnie od pory roku i warun- ków atmosferycznych pozwala na wykazanie się chartem ducha, niezłomnością i ambicją. Stosując odpowiednie techniki oddziaływań resocjalizujących, możliwe jest korygowanie postaw wychowanków, np. dzięki wyznaczaniu im ról asystentów instruktorów oraz „latarników”.

Wielokrotne wspólne wyprawy wytworzyły między wychowankami i wy- chowawcami wspólnotę i zaufanie. Wzajemna asekuracja i pomoc w czasie pokonywania przeszkód uczą szacunku dla wysiłku kolegów, odpowiedzialności za współtowarzyszy spływu oraz zaufania do własnych umiejętności, jak i do osób funkcyjnych, które czuwają nad bezpieczeństwem na każdym spływie. Podczas wypraw ważne jest, aby móc wzajemnie na sobie polegać: podać wiosło, kiedy nagle znajdzie się ono w wodzie, dopiąć fartuch, który jak na złość czasem się wypina, czy nawet pożyczyć suchą odzież, kiedy zajdzie taka potrzeba po przymusowej „kabi-

1 Zob. M. Konopczyński: Metody twórczej resocjalizacji. Teoria i praktyka wychowawcza. War- szawa 2006, s. 156–160.

(23)

21 Bezpieczne kajakarstwo

nie”. To wszystko sprawia, że zimna woda, w którą czasami się wpada, wcale nie jest już taka straszna, a marznące ręce przestają aż tak dokuczać. Istotą tego programu jest bowiem pogłębienie więzi interpersonalnej, rozwijanie kooperacji między wychowankami w czasie spływów, a jednocześnie unikanie wzajemnej rywalizacji.

Na rzekach konieczne jest podjęcie pewnego wysiłku bez zapłaty. Jest to mi- styka, szukanie czegoś wyjątkowego. Do tego trzeba mieć wyobraźnię i filozofię życiową. Nie każdego na to stać, nie każdemu się chce. Bo w czasie wyprawy w gó- rach czy na spływie nie ma granic, tam się szuka wolności, jakby współistnienia z naturą, tej harmonijnej równości współżycia z przyrodą otaczającą człowieka.

I powinna nim kierować nie walka z przyrodą – a jeśli nawet, to walka równego z równym – lecz włączenie się w życie rzek, lasów, dzikich ostępów i łąk. A samo pływanie na zwałkowej rzece łagodzi i eliminuje tak częste w codziennym życiu napięcia, a nawet agresję. Wychowankowie mają okazję w takich warunkach od- naleźć i kreować swoje nowe wymiary osobowe i społeczne, nadając dotychczaso- wemu życiu inny wyraz i charakter.

Ważnym elementem w realizacji programu były organizowane wspólnie z funkcjonariuszami Wydziału Prewencji KPP w Nakle nad Notecią, przy aktywnym udziale odpowiednio przeszkolonych wychowanków Zakładu Poprawczego w Kcy- ni, szkolenia kajakowe w szkołach i placówkach wychowawczych w naszym regio- nie. Tematykę tych szkoleń oraz metody ich przeprowadzenia skonsultowaliśmy z Przewodniczącą Komisji Turystyki i Rekreacji Polskiego Związku Kajakowego p. Utą Kühn i uzyskaliśmy jej pełną aprobatę. Dzięki uprzejmości dyrekcji tych pla- cówek oświatowych i zaangażowaniu funkcjonariuszy policji mogliśmy przybliżyć młodzieży tematykę bezpiecznego przeprowadzania różnych imprez nad wodą. Za- chęcając ją do aktywnego i bezpiecznego spędzania czasu, zaproponowaliśmy zorganizowanie dla niej szkoleń kajakowych w warunkach terenowych nad jeziorem w Wąsoszu, Gródku Krajeńskim lub w Rościminie. Szczególną uwagę zwróciliśmy na kajakarstwo jako życiową pasję papieża św. Jana Pawła II. To ze spływu na nieda- lekiej rzece Rurzycy wyruszył Karol Wojtyła na konklawe. Możliwości interdyscypli- narnego rozwoju dzięki uprawianiu kajakarstwa trudno wprost wyliczyć. Wymień- my dla przykładu: meteorologię, umiejętność posługiwania się mapą, kompasem, barometrem, znajomość prądów na rzece, typów jezior (przyroda), podstawowe wiadomości z zakresu budowy kajaków, wektory sił (fizyka), pływanie, wiedza na temat właściwości różnych materiałów, umiejętność posługiwania się narzędziami (technika), śpiewanie szant (muzyka) itd. Warto wspomnieć o korzystnym wpływie lektur z beletrystyki przygodowej i marynistycznej czy możliwości wykorzystania do ćwiczeń kajakarskich CD-ROM-ów i prezentacji multimedialnych opracowa- nych przez samych wychowanków na potrzeby zajęć w środowisku otwartym.

Podobnie jak w innych formach pracy resocjalizacyjnej z młodzieżą niedosto- sowaną społecznie, rodzaj zajęć praktycznych w przystani i sposób omawiania ich w grupie wychowawczej na terenie placówki są zależne od sytuacji w niej panu- jącej, dynamiki, indywidualnego procesu resocjalizacyjnego. Tematy uwzględnia-

(24)

jące problematykę grupy omawiane są w celu odreagowania napięć i rozwiązania aktualnych konfliktów, np. oporu hamującego pracę grupy.

Rola wychowawcy polega między innymi na wykorzystaniu zaangażowania nieletnich, którzy chcą manifestować swoją potrzebę aktywnego działania w dziedzinie sportu i turystyki. Wychowawca powinien być dla podopiecznego autory- tetem nie tylko formalnym, lecz także realnym, gdyż ułatwia mu to stosowanie skutecznej perswazji, technik nagradzania oraz psychokreacyjnych. Korzysta- jąc z technik wpływu społecznego, jaki wychowawcy – traktowani jako eksper- ci w kajakarstwie – wywierają na wychowanków, pozwalamy uświadomić im, jak mogą na nich reagować ludzie dostosowani społecznie. Nieletni uczą się nowych umiejętności dzięki obserwacji oraz odwzorowaniu reakcji emocjonalnych i behawioralnych swojego wychowawcy. Niezwykle ważne jest, aby wychowawca w swoich reakcjach w czasie realizacji tego programu był spontaniczny i naturalny.

Podopieczni doskonale wyczuwają wszelkie sztuczne i nienaturalne zachowania.

Jeśli do tego dołączymy fakt, że wychowankowie posiadają zdolności twórcze- go działania, to trzeba im ofiarować takie wzorce kulturowe (wyselekcjonowane i zmodyfikowane), poprzez które mogą oni wyrazić swój stan psychiczny, starając się przepracować nasilającą się agresywność czy też zabawową orientację życio- wą o niskim stopniu samokontroli. Powinni oni zmienić zachowania egoistyczne, brak umiejętności współpracy z kolegami oraz nieumiejętność dostrzegania potrzeb innych osób (członków rodziny lub kolegów)².

Nasza placówka ma duże doświadczenie w realizacji imprez „wodniackich”.

Były one związane dotychczas nie tylko z kajakarstwem, ale i z żeglarstwem oraz rekreacją na plaży pod opieką ratowników. W naszej placówce pracuje kilka osób posiadających patenty żeglarskie i są one zainteresowane kontynuacją swoich pasji żeglarskich. Czterech pracowników posiada kwalifikacje do prowadzenia imprez kajakowych (Instruktorzy Kajakarstwa IRR i PZKaj). Świetlica drugiej grupy wychowawczej ma wystrój pozwalający przeprowadzić zajęcia teoretyczne. Placówka posiada samochód służbowy. Istnieje więc możliwość dojazdów do wybranych pla- cówek oświatowo-wychowawczych, chcących podjąć współpracę, lub nad rzekę, po której będziemy płynąć. Na podstawie wcześniej przeprowadzonych zajęć z wychowankami naszej placówki, związanych z aktywnym uprawianiem sportów wodnych nad jeziorem, zauważalne było ich pełne zainteresowanie i zaangażowanie.

Istotą realizacji tego programu jest nawiązanie stałej współpracy z różnymi instytucjami oświatowo-wychowawczymi, samorządowymi i stowarzyszeniami, w czasie której wychowankowie naszej placówki będą mogli wykonywać prace w ramach wolontariatu i pomagać w aktywny sposób w propagowaniu kajakarstwa. Życz- liwość i otwartość na współpracę różnorodnych instytucji pomagają propagować zasady bezpiecznego uprawiania kajakarstwa wśród mieszańców całego regionu.

Liczebność wychowanków w grupie wychowawczej stanowi pewną przeszkodę

2 R. Opora: Resocjalizacja. Wychowanie i psychokorekcja nieletnich niedostosowanych społecz- nie. Kraków 2010, s. 34–36.

(25)

w prowadzeniu zajęć praktycznych, niwelujemy ją jednak, dzieląc grupę na dwa zespoły, w których odbywają się zajęcia praktyczne na zmianę ze szkoleniem teo- retycznym. Problemy związane ze znalezieniem odpowiedniej kadry rozwiązuje- my, wysyłając cztery osoby z ramienia placówki na odpowiednie szkolenia. Ludzie uprawiający kajakarstwo w chwilach wolnych to pasjonaci tej formy turystyki kwalifikowanej, posiadający uprawnienia Instruktorów Kajakarstwa IRR i PZKaj oraz Instruktorów Turystyki i Rekreacji PZKaj III st. Są to: wychowawcy, pracownik ad- ministracji oraz pracownik ochrony. Pięciu pracowników zostało skierowanych na kurs ratownika WOPR-u w Bydgoszczy. W realizację celów terapeutycznych tego programu zaangażowanych jest zatem wielu pracowników placówki.

Ludzkie i materialne zasoby Zakładu Poprawczego w Kcyni to:

• pracownicy posiadający uprawnienia do prowadzenia imprez kajakowych;

posiadają oni wiedzę z zakresu terapeutycznych możliwości oddziaływań na rozwój struktur osobowości człowieka; opanowali umiejętności praktycznej realizacji sposobów oddziaływań resocjalizacyjnych, takich jak turystyka kwa- lifikowana i sport;

• wychowankowie żywo zainteresowani aktywnym spędzaniem wolnego czasu w sposób zorganizowany;

• otwarte na innowacje dyrekcja i kierownictwo placówki;

• świetlice grupowe, w których można przeprowadzić zajęcia teoretyczne (środ- ki audiowizualne, bogaty wystrój z elementami wodniackimi mogącymi pełnić funkcję pomocy dydaktycznych);

• samochód służbowy przystosowany do ciągnięcia przyczepy z kajakami;

• sprzęt biwakowy (namioty, karimaty, śpiwory, menażki, plecaki, busole);

• funkcjonująca na terenie naszej gminy Sekcja Kajakowa MLKS „Orzeł” Kcy- nia, której sprzęt pływający znajduje się w zabezpieczonym hangarze na terenie zakładu (9 kajaków dwuosobowych, 14 kajaków jednoosobowych, 2 przyczep- ki kajakowe, kapoki, wiosła skrętne, rzutki, bojki, odzież kajakowa, fartuchy);

• warsztaty szkolne, w których przeprowadza się konserwację sprzętu wodnego, a także drobne remonty i naprawy.

Zasoby Komendy Powiatowej Policji w Nakle nad Notecią to:

• wysoko wykwalifikowana kadra Zespołu ds. Prewencji Kryminalnej i Nielet- nich Wydziału Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy Powiatowej Policji w Nakle nad Notecią, która może przeprowadzać szkolenia dla młodzieży z zakresu bezpieczeństwa uprawiania sportów wodnych;

• możliwości logistycznego zabezpieczenia szkoleń i spływów kajakowych.

Cele programu

Podczas zajęć za najistotniejsze uznaje się następujące cele:

• wykorzystywanie sportów wodnych do rozładowywania negatywnych napięć emocjonalnych:

(26)

− korygowanie i sublimowanie postaw negatywnych wobec norm społecz- nych;

− kształtowanie nawyku samokontroli i umiejętności samooceny w czasie realizacji zagadnień teoretycznych tego programu;

− kształtowanie umiejętności przyjmowania zobowiązań przez wychowan- ków i ich realizowania.

• rozwijanie umiejętności planowania swoich działań oraz wzbudzanie szacunku do pracy fizycznej:

− zapoznanie z budową kajaków;

− nauka manewrowania kajakami na jeziorach i rzekach;

− wpajanie odpowiedzialności za powierzony sprzęt i narzędzia, a także wy- konaną pracę w czasie konserwacji sprzętu kajakarskiego.

• rozwijanie umiejętności współpracy w grupie zadaniowej:

− wpojenie zasad harmonijnego współżycia, umiejętności współpracy, postawy życzliwości oraz innych wartościowych cech charakteru;

− zebranie informacji o dynamice grupy i o sytuacji w niej panującej;

− praktyczne doskonalenie zasad współpracy w czasie rozwiązywania prob- lemów związanych z uprawianiem sportów wodnych, asekuracja w czasie spływu czy też w czasie konserwacji sprzętu sportowego.

• kształtowanie właściwego systemu wartości i postaw wolontariackich, otwar- tości na potrzeby innych ludzi:

− wpajanie świadomej dyscypliny i odpowiedniego zachowania poza zakła-

− modelowanie zachowania nacechowanego poczuciem odpowiedzialności dem;

za bezpieczeństwo kolegów i innych osób ze środowiska otwartego upra- wiających sporty wodne;

− nabywanie umiejętności radzenia sobie z trudnościami w czasie szkolenia kajakowego.

• przygotowanie do życia w społeczeństwie, pełnienia różnych funkcji, kształtowa- nie szacunku do prawa i poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie:

− zapoznanie z zasadami etyki kajakarskiej;

− nauka zasad posługiwania się środkami ratowniczymi;

− doskonalenie umiejętności udzielania pierwszej pomocy;

− nabywanie umiejętności i odpowiedzialności za zorganizowanie dla swoich najbliższych bezpiecznego wypoczynku nad wodą.

Struktura programu

W programie wyróżniono blok zajęć teoretycznych:

• bezpieczne żeglowanie i kajakarstwo – ratownictwo, zasady posługiwania się sprzętem ratowniczym;

• dyscyplina kajakarska, „dobra praktyka wodna”;

(27)

• wiadomości o budowie kajaka, rodzaje kajaków i wioseł;

• teoria techniki pływania na kajakach (kursy względem nurtu rzeki i wiatru,

„czytanie rzeki”, nawigacja, locja kajakowa, wodowanie kajaka, manewry kajakiem na wodach płynących i stojących, pokonywanie przeszkód [cofek, od- wojów, zwałek]);

• prace bosmańskie i akcesoria kajakarskie;

• wiązanie węzła ratowniczego oraz węzłów cumowniczych;

• wielkie maratony kajakowe i imprezy sportowe;

• zasady prowadzenia i organizowania spływów kajakowych;

• polskie tradycje kajakarskie (Karol Wojtyła, Izabela Dylewska, Wacław Kora- biewicz, Aleksander Doba, Marek Piotrowski);

• najpiękniejsze polskie szlaki kajakowe.

Tematyka zajęć praktycznych nad jeziorami i na rzekach realizowana wspólnie z funkcjonariuszami KPP w Nakle nad Notecią obejmuje:

• zapoznanie się z sprzętem kajakowym:

− rodzaje kajaków i ich przeznaczenie;

− budowa kajaków;

− rodzaje wioseł i sposób ich trzymania na wodzie.

• wyposażenie kajakarza:

− ubiór kajakarza (neopren, kurtka sucha, buty, spodnie);

− rodzaje kapoków i ich przeznaczenie;

− worki na suche rzeczy;

− pojemniki na dokumenty;

− rzutki ratownicze i sposób ich wykorzystania na rzece.

• bezpieczne wchodzenie do kajaka i wychodzenie z niego.

• podstawowe manewry kajakiem na jeziorze:

− zasady współdziałania w kajaku dwuosobowym;

− zasady wzajemnej asekuracji i udzielania sobie pomocy w czasie „kabiny”;

− kształtowanie umiejętności wychodzenia z kajaka jednoosobowego;

− wchodzenie do kajaka na wodzie;

− zasady pokonywania przeszkód.

• spływ kajakowy na Noteci lub innej łatwej rzece:

− zagrożenia występujące na rzekach płynących (np. odwoje);

− nauka manewrowania na rzece wolno płynącej bez przeszkód natural- nych;

− zachowanie w czasie przenoski;

− omijanie budowli hydrotechnicznych (obowiązkowa przenoska).

• spływ kajakowy na rzece „zwałkowej” (Orlej, Kcyniance, Rokitce, Łobżonce):

− kształtowanie umiejętności i technik pokonywania przeszkód na rzece

„zwałkowej” („rufa”, „żółwik”, „gluś”);

− kształtowanie umiejętności i zasad wzajemnej asekuracji i dbałości o bez- pieczeństwo innych uczestników spływu;

(28)

− wykorzystanie cofek w pływaniu pod prąd;

− praktyczne „czytanie” rzeki (omijanie przykos i łach).

• asystowanie Instruktorom Kajakarstwa PZKaj w czasie organizacji spływów dla mieszkańców naszego regionu w ramach wolontariatu.

• doskonalenie wybranych technik kajakowych:

− kontry: sterujące, czeskie;

− podpórki: wysokie i niskie;

− „eskimoska”.

Ponadto program obejmuje prezentacje i szkolenia kajakowe dla dzieci i mło- dzieży organizowane w szkołach w środowisku otwartym w formie szkoleń i warszta- tów kajakowych na jeziorze oraz organizacji spływów dla mieszkańców regionu.

Metody prowadzenia zajęć³ powinny być dobrane w sposób adekwatny do cech indywidualnych wychowanków, ich predyspozycji osobowych i doświad- czeń życiowych. Właściwe kryteria doboru metod oddziaływań resocjalizacyjnych oraz ich dopasowanie do predyspozycji osobowych wychowanków są gwarantem realizacji tego programu i osiągnięcia wyznaczonych w nim celów terapeutycznych. Istotne efekty daje wykorzystanie w działaniach resocjalizacyjnych metody wpływu osobistego, który powinien charakteryzować się współuczestnictwem, spójnością, adekwatnością i otwartością wychowawców⁴. Poszczególne metody opisano poniżej.

Metody praktyczne

Pokaz z objaśnieniem, pokaz z instruktażem i ćwiczenia doskonalące pozna- ne umiejętności zarówno na jeziorze, jak i na rzekach są metodami wiodącymi w czasie realizacji tego programu. Urealniają i ugruntowują one określone stadia rozwoju struktur twórczego myślenia, pozwalają kształtować w sposób oczekiwa- ny nowe cechy tożsamości osób nieprzystosowanych społecznie. Indywidualizacja i elastyczne podejście do wychowanka w czasie realizowania programu wymienio- nymi metodami umożliwiają odpowiednie rozwinięcie jego potencjałów osobowych. Pozwalają także na skuteczne kreowanie takich struktur, jak: emocje, moty- wacje, percepcja i wyobraźnia⁵.

Metody eksponujące

Pokaz łączony z przeżyciem, film, ekspozycja są technikami uzupełniającymi.

W szczególności są to: pokaz samego sprzętu kajakowego lub jego obrazów (repro- dukcji i fotografii), pokaz filmów fabularnych i dokumentalnych. Obecnie najbar-

3 W opracowaniu programu skorzystano z następujących książek: M. Weckwerth: Kajakar- stwo. Bielsko-Biała 2006; S. Stolarczyk: Hobby Jana Pawła II. Białystok 1991; J. Starzyński: Tao kajaka. Warszawa 1997; Z. Skibnicki: Szkoła turystyki kajakowej, czyli jak zostać ofiarą… mokrej roboty. Pelplin 2005.

4 M. Konopczyński: Metody twórczej resocjalizacji…, s. 176–180.

5 Tamże, s. 156–160.

(29)

dziej rozpowszechnioną formą prezentacji jest prezentacja wykorzystująca nagra- nia VHS i DVD oraz pokazy multimedialne. Istotne jest, by w jej realizacji pomoce multimedialne zostały wykonane przez samych wychowanków na bazie materia- łów zebranych w czasie zajęć w środowisku otwartym, w których uczestniczyli.

Działanie we współpracy, metody integrujące

Działanie we współpracy tak naprawdę nie jest metodą, lecz ideą. Wychowan- kowie wspólnie pracują i uczą się od siebie nawzajem. Doskonalą umiejętność współpracy w czasie rozwiązywania problemu (na przykład wzajemnej asekuracji w czasie spływów). Łatwiej jest im formułować swoje myśli i ujawniać poglądy.

Młodzi ludzie uczą się współdziałać oraz wypracowywać bezpieczne kompromi- sy i rozwiązania, dążyć do zespołowego sukcesu (którym jest często bezpieczne ukończenie spływu i przeżycie przygody). Metody te mają olbrzymie znaczenie wychowawcze i dydaktyczne. Pobudzają rozwój emocji pozytywnych, ciekawość, fascynację i pasję przy jednoczesnym wygaszaniu niechęci, obojętności i znudze- nia. Uczenie się we współpracy może polegać na pracy w parach (osadach kajakowych) lub grupach kilkuosobowych, a nawet w zespołach z młodzieżą ze środo- wiska otwartego. Nadają one nowy kierunek rozwoju tożsamości nieletnich oraz kreują pożądane u nich role społeczne. Takie modelowanie działań nastawione jest na wzbudzanie szacunku między wychowankiem a wychowawcą i zbudowa- nie wzajemnego zaufania. Prowadzący zajęcia tą metodą musi się do niej staran- nie przygotować. Podział na grupy i przydzielenie zadań powinno być dokładnie przemyślane.

Projekt

Projekt może być metodą indywidualną lub formą działania w zespole. W oby- dwu przypadkach inspiruje się wychowanków do zorganizowania bezpiecznego spływu i zachęca do dokonania wyboru (np. trasy, logistyki i zabezpieczenia) zgodnie z oczekiwaniami wychowawcy. Następnie zawiera się z wychowankami kontrakt na wykonanie tego projektu. Kontrakt taki powinien uwzględniać nastę- pujące elementy: uzasadnienie wyboru, cel główny zadania, cele pośrednie, termin wykonania, jasne kryteria oceny.

Dzięki kontraktom wychowankowie uczą się brania odpowiedzialności za swoje działania, organizacji pracy, obowiązkowości. Projekt może obejmować przygotowanie indywidualnej pracy, grupowej wystawy prac, wykonania gazetki okolicznościowej. W ten sposób uzewnętrzniają się potencjały wychowanków.

Ćwiczenia produkcyjne

Ćwiczenia produkcyjne mają na celu nabycie umiejętności technicznych oraz rozwijanie wyobraźni i pomysłowości wychowanków. Ćwiczenia te mogą być praktyczną metodą zastosowania zdobytej wiedzy teoretycznej w formie samo- dzielnego działania kreatywnego (np. w czasie konserwacji sprzętu kajakowego po

(30)

zakończonym sezonie). Metoda ta jest jedną z najważniejszych, stosowanych na zajęciach technicznych. Wzmacnia kreatywność motywacyjną wśród wychowan- ków, która jest podstawą ludzkiej aktywności twórczej. Rola wychowawcy w realizacji zajęć tą metodą jest istotna dla przebiegu kształtowania w podopiecznym motywacji do zmian. Wychowawca w swojej pracy powinien być inspirujący i sty- mulujący do podjęcia przez wychowanka własnej aktywności. Osoby niedostosowane społecznie szybko się zniechęcają przy realizacji trudnych zadań. Z tego względu niezwykle istotne jest, aby wyrażane słowa, idee i gesty wychowawcy oży- wiały i motywowały podopiecznych do zmiany i do utrzymania aktywności⁶. Dyskusja dydaktyczna

Dyskusja dydaktyczna jest dialogiem między wychowawcą a wychowankami.

Oznacza to w praktyce, że wychowawca wprowadza nowe treści poprzez zadawa- nie pytań, przy czym musi znać ich logiczny ciąg i przewidzieć odpowiedzi wy- chowanków, aby w naturalny sposób wychwycić to, co jest najistotniejsze. Posta- wa pełna empatii tworzy pewien kontekst do kształtowania prawidłowych relacji, dzięki którym podopieczny jest bardziej skłonny realizować otrzymane zlecenia.

Pytania zadawane przez wychowawcę muszą być jasno sformułowane, precyzyj- ne, a przede wszystkim dostosowane do poziomu intelektualnego wychowanków.

Metoda ta rozwija myślenie (zarówno syntetyczne, jak i analityczne), kształtuje umiejętności komunikowania się, pobudza do nauki i poszukiwania własnych roz- wiązań. Zaspokaja też ciekawość wychowanka.

Efekty realizacji programu

Możemy mówić o kilkunastu efektach wdrożenia programu:

• W powiecie nakielskim udało się przeszkolić na kursach organizowanych przez Komisję Turystyki i Rekreacji PZKaj 23 Instruktorów Turystyki i Rekre- acji III st. PZKaj.

• W realizacji programu wzięło udział w ostatnich trzech latach 45 wychowan- ków Zakładu Poprawczego w Kcyni.

• Szkolenia, prezentacje i spływy organizowaliśmy dla wychowawców i wycho- wanków innych placówek opiekuńczo-wychowawczych (MOW w Samostrze- lu, MOW w Antoniewie, MOS w Gołańczy), umożliwiając wykorzystanie tej formy pracy wychowawczej w tych instytucjach. Pracownicy pedagogiczni wy- mienionych placówek uzyskali kwalifikacje Instruktorów Kajakowych PZKaj.

Obecnie organizują podobne zajęcia niezależnie od nas.

• Przeprowadziliśmy 25 szkoleń, warsztatów kajakowych przy aktywnym uczest- nictwie naszych wychowanków, które propagowały bezpieczne i aktywne for-

6 Zob. R. Opora: Resocjalizacja…, s. 55.

(31)

my wypoczynku nad wodą dla dzieci i młodzieży szkół publicznych powiatów nakielskiego i pilskiego (w przedsięwzięciu wzięło udział około 450 uczniów).

• Co roku inicjowaliśmy akcje sprzątania najważniejszych rzek naszego regionu (Brdy, Łobżonki, Gąsawki, Noteci).

• We współpracy z Lokalną Grupą Działania „Stowarzyszenie Partnerstwo dla Krajmy i Pałuk” pozyskaliśmy sprzęt kajakowy potrzebny do szkoleń i do organizacji wypraw turystyczno-rekreacyjnych.

• W czasie minionych 3 lat zorganizowaliśmy blisko 120 spływów integracyj- nych dla mieszkańców regionu z udziałem naszych wychowanków (niekomer- cyjnie).

• Dyrekcja Zakładu Poprawczego w Kcyni umożliwiła zakup wyposażenia kajakowego ułatwiającego uprawianie tej formy rekreacji w okresie wiosenno- -jesiennym.

• W wyniku zaangażowania w realizację programu kajakowego wychowankowie opuszczający naszą placówkę w trybie art. 90 i art. 86 u.p.n.⁷ lepiej dawali sobie radę w swoim środowisku rodzinnym i nie powracali na drogę konfliktu z prawem.

• Dzięki wsparciu Dyrektora Zakładu Poprawczego w Kcyni oraz w wyniku usta- leń między autorami programu a Komendantem Powiatowym Policji w Nakle nad Notecią, Komendantem Państwowej Straży Pożarnej w Nakle nad Notecią oraz Starostą Powiatu nakielskiego program będzie realizowany nadal.

7 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich z późniejszymi zmianami (tekst jednolity Dz.U. z 1982 r., Nr 35, poz. 228).

(32)

Biwak o charakterze socjoterapeutycznym i rekreacyjno-turystycznym

Dariusz Kołnierzak

SdNiZP w Warszawie-Falenicy

Wstęp

Program został napisany i dopuszczony do użytku wewnętrznego w 2012 roku.

Spełnia on oczekiwania kierownictwa placówki, by nasze podopieczne odkryły, że pobyt w niej nie musi się kojarzyć z nieakceptowaną przez nieletnie karą, z utra- tą wolności czy też „przerwą w życiorysie”. Chodzi w nim o to, by wychowanki zaakceptowały oddziaływania kadry pedagogicznej, odkryły w tych działaniach wskazówki do odnalezienia nowej drogi życia, wolnej od patologii; ponadto, by chciały wykorzystać czas pobytu w Falenicy na poprawę stanu swojego zdrowia psychicznego, fizycznego, relacji z otoczeniem, by zechciały poznać nowe aspek- ty życia. Program uwzględnia naturalne potrzeby młodych ludzi do bycia zdro- wym, sprawnym, atrakcyjnym dla środowiska rówieśniczego oraz szanowanym.

Tematyka i formy prowadzenia zajęć pozwalają każdej uczestniczce wypowiedzieć się i podjąć aktywność. Wyzwalają refleksję, niejednokrotnie uśmiech, radość i sportową złość, pozwalają poczuć adrenalinę, dają satysfakcję z pokonywania ograniczeń własnego ciała i umysłu. Opisywany program stanowi uzupełnienie szkolnego programu wychowawczego, wchodzi w korelacje z innymi programami realizowanymi w naszej placówce, angażuje nie tylko wychowanki, ale także wy- chowawców i nauczycieli.

Cele programu

Program ma na celu między innymi powiązanie, zespolenie, a nawet ukoro- nowanie (może zostać wykorzystany jako nagroda, dodatkowy motywator) części podjętych w ośrodku oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych.

Zajęcia zaproponowane w programie mają za zadanie nakłonić wychowanki do rozważenia rezygnacji z niehigienicznego trybu życia jako przeszkody

(33)

31 Biwak o charakterze socjoterapeutycznym i rekreacyjno-turystycznym

w osiąganiu korzystnego wyglądu i dobrej formy fizycznej oraz psychicznej. Sta- nowi to przecież ważną sferę życia młodego człowieka, która – gdy jest w złym stanie – może być przyczyną wielu kompleksów, często leczonych przez udział w nieprzemyślanych przedsięwzięciach rówieśniczych. Program kieruje na dro- gę świadomego i aktywnego dążenia do poprawy zdrowia, korzystania z aktyw- ności ruchowej jako doskonałego sposobu na zabawę i wypoczynek, wpływa na poprawę wyglądu.

Program służy przede wszystkim osiąganiu celów pedagogicznych oraz psy- chologicznych, takich jak:

• rozbudzenie zainteresowania uprawianiem atrakcyjnych form aktywności ruchowej – jazda na rowerze, kajakarstwo, żeglarstwo jachtowe, windsurfing (żeglarstwo deskowe) – stanowiących znakomitą propozycję dla poszukującej mocnych wrażeń młodzieży;

• uczenie współpracy i komunikacji w zespole stanowiącym załogę jednostki pływającej oraz integracja uczestników wokół wspólnych zadań;

• uczenie samodzielności i odpowiedzialności poprzez przydział określonych ról uczestnikom imprezy;

• podnoszenie poczucia własnej wartości i akceptacji siebie poprzez poznawanie własnych możliwości w warunkach trudnych, dotychczas nieznanych, a także dzięki nabywaniu nowych umiejętności, odkrywaniu swojej przydatności dla innych członków grupy;

• integracja pomiędzy wychowankami i grupami wychowawczymi;

• wdrażanie do odpowiedzialności za bezpieczeństwo własne i innych osób;

• propagowanie zdrowego stylu życia poprzez wdrożenie wychowanek do spę- dzania czasu wolnego w sposób aktywny, budujący sprawność fizyczną oraz rozwijający przydatne społecznie umiejętności i cechy charakteru;

• wykształcenie nawyku dbałości o dobrą kondycję i sprawność fizyczną oraz stan zdrowia, z wykorzystaniem elementów występujących w przyrodzie;

• podnoszenie świadomości ekologicznej wychowanek poprzez propagowanie form aktywności ruchowej realizowanych w środowisku naturalnym;

• integrowanie grupy wokół realizowanych zadań;

• kształtowanie umiejętności zgodnego z zasadami społecznymi funkcjonowania w środowisku otwartym w zmieniających się okolicznościach.

Ponadto program pozwala osiągać cele szczegółowe:

• zapoznanie wychowanek z wybranymi zagadnieniami dotyczącymi historii i uwarunkowań etnicznych ziemi kaszubskiej;

• zapoznanie z walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i turystycznymi ziemi kaszubskiej;

• przybliżenie wychowankom tematyki marynistycznej;

• zapoznanie z podstawami kajakarstwa podczas jednodniowego spływu rzeką Piaśnicą do jej ujścia do Morza Bałtyckiego, uwzględniające następujące za- gadnienia:

(34)

− dobór sprzętu i sprawdzenie jego stanu technicznego (stan kadłuba, stan i rola komór wypornościowych, siodełka i podnóżka);

− wsiadanie do kajaka, zajęcie prawidłowej pozycji w kajaku, chwyt wiosła, odbijanie od brzegu;

− manewrowanie kajakiem w wodzie stojącej i w wodzie płynącej: płynięcie do przodu, skręty w lewo i w prawo, zatrzymywanie i płynięcie do tyłu, omijanie przeszkód (w tym z użyciem kontry i kontry sterującej).

• zapoznanie z podstawami windsurfingu (żeglarstwa deskowego) na Półwyspie Helskim i wodach Zatoki Puckiej poprzez:

− wyjaśnienie podstawowych pojęć z zakresu budowy sprzętu do windsurfingu (pędnik, deska, bom, fał startowy, lik dolny, przedni i tylny żagla, paleta, przedłużka, rufa, dziób, miecz, statecznik, szyna masztowa, strzemiona);

− zastosowanie ubrania windsurfingowego: pianki, obuwia, kamizelki ratun- kowej, rękawiczek;

− ćwiczenia oswajające z deską i z wodą;

− nauczanie zasad sterowania pędnikiem „na sucho”, tzn. na brzegu i wyłącz- nie przy użyciu pędnika; wyjaśnienie pojęć „ostrzenie” i „odpadanie”;

− nauczanie zasad sterowania pędnikiem na wodzie, wyjaśnienie pojęć: pozycja klęcząca, wybieranie fału, pozycja neutralna, pozycja gotowości, pozycja żeglarska.

• wyjaśnienie podstawowych pojęć z zakresu żeglarstwa jachtowego w połącze- niu z kilkugodzinnym rejsem po Zatoce Puckiej łodzią żaglową klasy Puck:

− wyjaśnienie wybranych pojęć z zakresu budowy jachtu żaglowego (np. kad- łub, dziób, rufa, burta, jaskółka, maszt, top masztu, fał, wanta, sztag, miecz, skrzynka mieczowa, rumpel, płetwa sterowa, fok, grot, bom, talia, pagaj);

− objaśnienie podczas rejsu podstawowych pojęć i manewrów z zakresu że- glarstwa jachtowego (np. hals lewy, hals prawy, „ostrzenie”, „odpadanie”, zwrot przez sztag, zwrot przez rufę, manewr „człowiek za burtą”), zapoznanie z wybranymi zagadnieniami dotyczącymi etykiety żeglarskiej i przesą- dów.

Struktura programu

Program realizowany jest każdego roku w sierpniu. Jest adresowany do wychowanek naszej placówki pochodzących z rodzin dysfunkcyjnych, z zaniedba- niami środowiskowymi. Ma charakter interdyscyplinarny, tzn. zawiera elementy wychowania prozdrowotnego, turystyki kwalifikowanej, krajoznawstwa, kultury fizycznej, historii, wychowania patriotycznego. Jest atrakcyjny dla młodzieży rów- nież dlatego, że zajęcia nie odbywają się w typowym systemie klasowo-lekcyjnym.

Do realizacji zajęć wykorzystano różne formy zabawy, swobodnej twórczości, bu- rzy mózgów, pracy w zespołach kilkuosobowych, dyskusji, pogadanek, wykładu.

(35)

33 Biwak o charakterze socjoterapeutycznym i rekreacyjno-turystycznym

Atrakcyjność treści i wielość elementów zabawy pozwalają na uzyskanie dużego zainteresowania zajęciami u wychowanek.

Program koresponduje z „Planem zadań opiekuńczo-wychowawczo-dydaktycznych i terapeutycznych realizowanych w Schronisku dla Nieletnich i Zakładzie Poprawczym w Warszawie-Falenicy” opracowanym na podstawie Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich¹. Pogram zawiera szczegółowe cele kształ- cenia i wychowania, treści nauczania, przewidywane osiągnięcia wychowanek, a także metody, formy i techniki pracy. Układ treści programowych i wymagań do- stosowany jest do poziomu rozwojowego wychowanek. Treści programowe mogą być modyfikowane na bieżąco, gdyż ich realizacja uwarunkowana jest zmiennymi czynnikami, takimi jak pogoda, poziom ogólnej sprawności wychowanek, czy też zdarzeniami losowymi.

Program realizowany jest w następujących formach:

• wizyta w Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku, zwiedzanie trzymasztowego okrętu szkolnego (fregaty) „Dar Pomorza”, okrętu wojennego ORP „Błyskawica”;

• zwiedzanie Głównego Miasta w Gdańsku z jego zabytkowymi budowlami oraz Westerplatte z pomnikiem Obrońców Wybrzeża z 1939 roku, a także obejrze- nie pomnika Poległych Stoczniowców;

• zwiedzanie Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie;

• spływ kajakowy rzeką Piaśnicą do Morza Bałtyckiego;

• wycieczka rowerowa międzynarodowym szlakiem rowerowym R10 oraz szlakami Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, połączona ze zwiedzaniem Twierdzy Wisłoujście, Westerplatte, Głównego Miasta w Gdańsku, obejrze- niem pomnika Poległych Stoczniowców przed Stocznią Gdańską;

• zwiedzanie Kompleksu Turystyczno-Rekreacyjnego „Kaszubskie Oko”

w Gniewinie;

• zwiedzanie Strusiej Farmy w Kniewie i Grot Mechowskich w Mechowie;

• zwiedzanie miasta Sopot z najdłuższym w Europie drewnianym molo, mari- ną, zakładem balneologicznym, hotelem Sofitel Grand Sopot (dawniej Grand Hotel) o bogatej historii, Łazienkami Północnymi i Południowymi, Skwerem Kuracyjnym, głównym deptakiem (ul. Bohaterów Monte Cassino – słynny Monciak);

• zwiedzanie fokarium w Helu;

• zwiedzanie Akwarium Gdyńskiego;

• zwiedzanie trzymasztowego okrętu szkolnego (fregaty) „Dar Pomorza”, okrętu wojennego ORP „Błyskawica”, portu jachtowego im. M. Zaruskiego, mariny przy sopockim molo;

• krótki rejs pełnomorskim jachtem dwukadłubowym po Zatoce Gdańskiej;

1 Dz.U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1359 z późn. zm.

(36)

• rejs tramwajem wodnym po Zatoce Gdańskiej na trasie Gdynia–Hel–Gdynia, połączony ze zwiedzaniem latarni morskiej i fokarium w Helu.

Wśród metod realizacji programu wymienić można: wykład, dyskusję, pracę w małych grupach oraz pracę w parach. Do zajęć wykorzystuje się: literaturę dla prowadzącego, mapy, kajaki turystyczne dwuosobowe (6 sztuk), deski windsurfin- gowe (12 sztuk), łódź żaglową klasy Puck, rowery górskie.

Efekty realizacji programu

Większość wychowanek naszej placówki bardzo chętnie poddaje się oddziały- waniom wychowawczym i edukacyjnym podczas biwaków realizowanych corocz- nie przez naszą placówkę. Wynika to z kilku okoliczności. Biwak daje możliwość poddania się procesowi resocjalizacji poza placówką, w środowisku otwartym, co wychowanki odbierają już jako sytuację komfortową. Proponowane formy zajęć są akceptowane przez podopieczne, wydają się atrakcyjne i spełniają ich oczekiwania. Zajęcia ruchowe realizowane w ścisłym związku z przyrodą, na powietrzu wywołują u uczestniczek entuzjazm i zadowolenie. Z całą pewnością przyczyniają się do poprawy sprawności ruchowej, wyposażają w zupełnie nowe dla nich umie- jętności, pozwalają pokonywać własne ograniczenia, otwierają nowe horyzonty myślowe, a także pokazują dziewczętom nieznany dla nich świat. Podczas zajęć uczestniczki dowiadują się o istnieniu języka kaszubskiego, zapoznają się z nim, doświadczają komunikacji w tym języku, uczestniczą w takich formach rekreacji, które dotychczas znały tylko z ekranu telewizora. Niejednokrotnie podczas organizowanych przez nas biwaków następuje ich pierwszy kontakt z morzem czy jeziorem i to nie z perspektywy osoby stojącej na brzegu, lecz tej, która poddaje się działaniu żywiołów. Oferowane formy aktywności stanowią przede wszystkim pretekst dla oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych. Wychowanki mogą uzupełnić swoją wiedzę na temat odwiedzanego regionu, a przy okazji także swojej ojczyzny. Podczas zwiedzania regionu dziewczęta w sposób niewymuszony pozna- ją jego historię oraz jej związek z dziejami kraju i własnymi losami.

Dziewczęta uczą się komunikacji i współpracy, podziału ról i obowiązków, czego efektem jest konstruktywne działanie najpierw w małych zespołach, stanowią- cych załogę kajaka czy jachtu żaglowego. Podopieczne uczą się odpowiedzialności za zdrowie i życie współuczestników zajęć. Odpowiedzialności uczą się także poprzez realizację przydzielonych zadań w codziennych czynnościach, jak np. po- rządkowanie i przygotowywanie posiłków.

Efektem zmagań z własnymi ograniczeniami jest podniesienie poczucia włas- nej wartości, akceptacji siebie, a także akceptacji ze strony pozostałych uczestni- ków imprezy. Wychowanki lepiej poznają siebie nawzajem i niejednokrotnie dają się poznać pozostałym uczestnikom z tej lepszej strony.