Paweł Rogalski
ZP w Witkowie
Wstęp
Jednym z obowiązków nauczyciela wynikającym z zapisów w Karcie Nauczy-ciela jest rzetelne realizowanie zadań związanych z powierzonym mu stanowi-skiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły; wspieranie każdego ucznia oraz dążenie do pełni jego rozwoju. Planując pracę resocjalizacyjno-rewalidacyjną, poszukiwaliśmy płaszczyzny odniesienia, na której można skutecznie oprzeć pra-cę wychowawczą. Niewątpliwie jedną z nich jest szeroko pojęty sport. Stanisław Górski wymienia sport jako jedną z podstawowych metod pracy wychowawczej z młodzieżą niedostosowaną społecznie1.
Wychowankowie Zakładu Poprawczego w Witkowie wywodzą się z bardzo zdemoralizowanych, najczęściej kryminogennych środowisk, dla których nasza placówka stanowi kolejną instytucję państwową, w której przyszło im, w swoim dopiero rozpoczynającym się życiu, przebywać. Są to chłopcy nieradzący sobie z emocjami, często nieufni w stosunku do dorosłych, a nawet rówieśników. Cha-rakteryzują się najczęściej niską samooceną, nieumiejętnością współdziałania w grupie; nie mają sprecyzowanych zainteresowań, nie radzą sobie w sposób kon-struktywny w różnych relacjach i sytuacjach społecznych. Skomplikowane proble-my wychowanków niedostosowanych społecznie, ich negatywizm szkolny, opóź-nienia szkolne, deficyty rozwojowe bywają często przełamywane i kompensowane właśnie poprzez udział w zajęciach sportowych.
W naszej pracy pragniemy zerwać z szablonem izolacyjnej instytucji − ukazać, iż mimo krat i murów wewnątrz placówki toczy się życie, które nie może właściwie przebiegać bez stałych kontaktów ze środowiskiem wolnościowym. W ramach reali-zacji pracy wychowawczej, rewalidacyjnej i resocjalizacyjnej, obserwując pozytyw-ne zmiany wśród nieletnich spowodowapozytyw-ne uczestnictwem w zajęciach sportowych, stworzyliśmy program „Wspomaganie wychowania i resocjalizacji nieletnich przez
1 S. Górski: Metodyka resocjalizacji. Warszawa 1985.
80 Rozdział 1. Formy aktywnego spędzania czasu wolnego…
aktywność sportową – sekcja piłki nożnej”. Program prowadzony jest już od kilku lat.
Jego autorami są Mariusz Kowalski i Paweł Rogalski (wychowawcy), którym pomagają w realizacji Andrzej Drahaim (nauczyciel) oraz Krzysztof Dominiak (wychowawca).
Wybór piłki nożnej jest celowy – wzięto tutaj pod uwagę:
• predyspozycje i zainteresowania wychowanków placówki;
• popularność tej dyscypliny sportu;
• warunki – możliwość korzystania z nowoczesnej hali sportowej, stadionu miej-skiego, a przede wszystkim boiska zakładowego ze sztuczną nawierzchnią;
• możliwość udziału w zajęciach większej grupy wychowanków (a przez to od-działywanie na znaczną część społeczności placówki);
• możliwość zapewnienia ciągłości zajęć (mogą odbywać się przez cały rok szkolny);
• bogaty kalendarz imprez lokalnych z zakresu tej dyscypliny sportu, zapewnia-jący częsty udział wychowanków w rozgrywkach;
• możliwość integracji – wspólnej gry pracowników i wychowanków placówki.
Cele programu
Celem inicjowanych (prowadzonych) przez nas działań sportowych jest wy-wieranie takiego wpływu na młodego człowieka z przejawami niedostosowania społecznego, aby uczył się on konstruktywnego, alternatywnego do zachowań aspołecznych, radzenia sobie w trudnych dla niego sytuacjach, a także by po-znał siebie, swoje słabe i mocne strony, umiał współżyć z innymi ludźmi i potrafił znajdować w sobie oparcie w trudnych chwilach. Celem zajęć sportowych pro-wadzonych z młodzieżą niedostosowaną społecznie w placówce takiej jak zakład poprawczy jest też skierowanie energii młodzieży na twórcze tory, nauka kontroli impulsów i przekształcenia ich w akceptowane społecznie zachowania; nabywanie przez nią umiejętności spędzania czasu wolnego, współpracy grupowej, współza-wodnictwa, a także odreagowanie napięć i emocji w sposób społecznie akceptowa-ny. Celem jest też integracja grupy, a przez nią – eliminowanie tzw. zasad drugiego życia, budowanie pozytywnej samooceny wychowanków („coś umiem, mogę od-nosić sukcesy, inni mnie akceptują…”).
Innym ważnym celem działalności drużyny jest zaspokajanie potrzeby aktyw-ności i zabawy ruchowej, co z kolei sprzyja ukojeniu układu nerwowego.
Celami ogólnymi programu uczyniono zatem:
• kształtowanie i doskonalenie rozwoju fizycznego;
• stworzenie możliwości udziału wszystkim chętnym nieletnim w dodatkowych zajęciach ruchowych;
• kształtowanie ogólnego rozwoju motorycznego;
• stworzenie warunków do harmonijnego rozwoju psychofizycznego nieletnich oraz zachowań prozdrowotnych;
81 Sekcja piłki nożnej
• opanowanie zasad gry w piłkę nożną;
• popularyzacja i upowszechnienie gry drużynowej;
• popularyzacja aktywnego sposobu spędzania czasu wolnego;
• uświadomienie roli ruchu w życiu współczesnego człowieka;
• rozwijanie zainteresowań i uzdolnień ruchowych wychowanków;
• rozwijanie postawy współdziałania zespołowego i współodpowiedzialności;
• rozwijanie wolicjonalnych cech charakteru: wytrwałości, stanowczości, zdecy-dowania, odwagi;
• hartowanie organizmu nieletnich − kształtowanie wytrzymałości na bodźce fizyczne i psychiczne;
• zapobieganie chorobom cywilizacyjnym;
• dbałość o prawidłową postawę ciała i przeciwdziałanie jej wadom;
• zapoznanie nieletnich z wiadomościami dotyczącymi historii piłki nożnej w Polsce i na świecie (przepisy, sędziowanie, sukcesy Polaków i reprezentanci Polski).
Struktura programu
Realizacja programu zakłada przestrzeganie następujących zasad:
• zapewnienie poczucia bezpieczeństwa;
• podmiotowe traktowanie każdego nieletniego;
• poszanowanie godności i indywidualności każdego z nieletnich;
• dostosowanie przekazywanych treści do umiejętności poszczególnych
chłop-• ców;motywowanie do osobistego rozwoju;
• otwartość na potrzeby nieletnich;
• realizacja ćwiczeń mających wpływ na kształtowanie prawidłowej postawy;
• zapewnienie ćwiczącym atmosfery radości;
• powierzanie wychowankom różnych funkcji i zadań;
• mobilizacja nieletnich do udziału w zawodach.
Wiele z podejmowanych przez nas działań ma charakter stały, m.in.:
• udział wychowanków w treningach na boisku ze sztuczną nawierzchnią miesz-czącym się na terenie naszej placówki bądź też na sali gimnastycznej Gimna-zjum im. Adama Borysa w Witkowie;
• organizacja meczów kontrolnych z zaprzyjaźnionymi drużynami z ligi halowej piłki nożnej, a także z młodzieżowcami z miejscowego klubu Vitcovia Witkowo;
• organizacja meczów kontrolnych − kadra placówki vs wychowankowie;
• udział w lidze halowej piłki nożnej odbywającej się pod patronatem Urzędu Miasta i Gminy Witkowo;
• udział w turnieju z okazji Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy;
• udział w lidze piłki nożnej na sztucznej nawierzchni w Witkowie;
82 Rozdział 1. Formy aktywnego spędzania czasu wolnego…
• udział w turnieju z okazji „Dni Witkowa”;
• organizacja Turnieju o Puchar Dyrektora Zakładu Poprawczego w Witkowie dla wychowanków placówek dla nieletnich;
• udział w turniejach organizowanych przez zaprzyjaźnione placówki (Ośrodek Szkolenia i Wychowania Niechanowo) bądź instytucje zajmujące się promo-waniem sportu;
• udział nieletnich w charytatywnym turnieju nocnym im. Dariusza Ratajczaka w Słupcy;
• udział w Niepodległościowym Turnieju Piłki Nożnej „Z Orlika na Halę”;
• piłkarska zgaduj-zgadula;
• udział wychowanków w uroczystości gminnego podsumowania roku sporto-wego odbywającej się w Centrum Kultury w Witkowie;
• wyjazdy na mecze ekstraklasy z udziałem klubu piłkarskiego Lech Poznań.
Należy również podkreślić, iż w trakcie realizacji programu udało nam się nawiązać kontakt z Konińskim Klubem Piłkarskim Kobiet Medyk Konin. Jest to drużyna aktualnych mistrzyń Polski, a także zdobywczyń Pucharu Polski. Po-nadto wspomniana drużyna reprezentowała nasz kraj w Lidze Mistrzów. Dzięki uprzejmości trenera i prezesa klubu, p. Romana Jaszczaka, kobieca drużyna pił-karska zawitała do naszej placówki dwukrotnie. Rozegrano wówczas dwa sparingi, a bezpośrednio po nich w zakładzie odbyły się prelekcja i wspólna konwersacja z piłkarkami z Konina. W ramach rewanżu zakładowa drużyna piłkarska została zaproszona na mecz sparingowy na Stadion Miejski w Koninie im. Złotej Jedenast-ki Kazimierza GórsJedenast-kiego. Po meczu prezes klubu KKPK wraz z piłkarkami przy-gotował dla naszych podopiecznych niespodziankę w postaci grilla. Celem tych spotkań było pokazanie chłopcom, iż również z płcią przeciwną mogą powalczyć, a poprzez takie spotkania nieletni uczyli się prawidłowych zachowań w relacjach damsko-męskich. W trakcie meczów, jak i po nich wywiązało się wiele ciekawych rozmów, a podopieczni mieli możliwość poznania profesjonalnego uprawiania sportu.
W ramach realizacji programu nawiązaliśmy także współpracę z klerykami z Wyższego Seminarium Duchownego Towarzystwa Salezjańskiego w Lądzie. Sy-stematycznie w ciągu roku księża odwiedzali naszą placówkę. Spotkania takie za-wsze kończyły się sparingiem piłkarskim. Wychowankowie zapraszani byli także do Lądu – tam również na boisku przy klasztorze odbywały się mecze piłkarskie.
Nie sposób nie wspomnieć o tym, iż wyróżniający się umiejętnościami piłkarskimi wychowankowie uczestniczą w treningach i meczach miejscowego klubu piłkar-skiego Vitcovia Witkowo.
W przeszłości nasz zakład poprawczy miał swoją drużynę piłkarską zarejestro-waną w Opolskim Związku Piłki Nożnej w Poznaniu, która występowała w roz-grywkach klasy okręgowej B. Nasza placówka dwukrotnie podjęła się również organizacji ligi piłki nożnej na sztucznej nawierzchni dla społeczności Witkowa.
Działalność drużyny opisywana była w prasie lokalnej. Wychowankowie
czyta-83 Sekcja piłki nożnej
li o swoich sukcesach, odnajdywali swoje nazwiska, zdjęcia, co miało ogromny wpływ na ich rewalidację emocjonalną, wzrost samooceny, poczucie kompetencji społecznych. W rubryce „Poznajemy sylwetki drużyn”, ukazującej się w „Kurierze Słupeckim”, o naszym zespole można było przeczytać:
Poprawczak zawsze jest nieodzowną częścią rozgrywek. Charakteryzuje ich przede wszystkim walka do końca, wybieganie i nieustępliwość. Kadrę ZP sta-nowi mieszanka wychowanków i opiekunów, czyli doświadczenia z młodzień-czym polotem. Co prawda, czasami ich zbyt odważna gra spotyka się z licznymi kontratakami rywali, ale na ich meczach nie sposób się nudzić. O tym, że wycho-wankowie zakładu potrafią grać w piłkę, świadczy Daniel Nowak2, który jeszcze kilka lat temu przebywał w tej witkowskiej instytucji i reprezentował jej barwy.
Chyba mało kto zapomniał o jego efektownych golach z przewrotki i świetnym wyszkoleniu technicznym. Kto wie, może w tym sezonie w szeregach ZP pojawi się następca Daniela Nowaka. Jedno jest pewne – „Poprawczak” w żadnym meczu tanio skóry nie sprzeda. Ich rywale będą musieli się sporo napracować, aby wydrzeć im punkty.
Realizacja programu wiąże się również z drobnymi problemami. Jednym z nich jest zbyt duża liczba wychowanków chętnych do udziału w zajęciach i ko-nieczność dokonywania wyboru spośród nich. Sytuacja ta wymaga dużej czujno-ści osób odpowiedzialnych za dobór uczestników, dlatego wypracowano kryteria selekcji. Dodatkowo stosuje się wymienność wychowanków w zajęciach, żeby nie dopuścić do sytuacji, w której podopieczny mógłby doznać odrzucenia (prawdo-podobnie kolejnego w życiu). Konieczne jest również nieustanne monitorowanie zachowania i funkcjonowania wychowanków. Przyczyniło się to niewątpliwie do poprawy zachowania i zdrowego współzawodnictwa pomiędzy chłopcami. Wy-chowankowie uświadamiają sobie, iż dobre zachowanie jest przepustką do udziału w ciekawych zajęciach poza placówką. Pracę utrudnia również brak wytrwałości wychowanków, szybkie zniechęcanie się i zaniechanie działań w chwili pojawienia się sytuacji trudnej, co wymaga bardzo zindywidualizowanego podejścia opie-kuna oraz ciągłego mobilizowania i wzmacniania wychowanków. Na początku cyklu zajęć dużym wyzwaniem są struktury tzw. drugiego życia panujące wśród wychowanków, które jednak zanikają w miarę integracji grupy oraz koncentra-cji na zadaniu, a także dzięki udziałowi pracowników w zajęciach. W realizakoncentra-cji programu niezmiernie ważne jest przekazanie wychowankom wiedzy z zakresu problematyki sportu, w szczególności na temat zasad gry, historii piłki nożnej oraz cyklicznych wydarzeń sportowych. Ważny cel wychowawczy stanowi też wy-kształcenie w wychowankach postawy sportowej, a przede wszystkim sportowego trybu życia.
2 Dane personalne zostały zmienione.
84 Rozdział 1. Formy aktywnego spędzania czasu wolnego…
Ewaluacja programu
Dzięki programowi wzrosła powrotność z przepustek i urlopów nieletnich, a gra wychowawców z podopiecznymi dawała możliwość wspólnego przeżywania porażek i sukcesów, wyznaczała realizację wspólnych celów. Ewaluacja cyklu zajęć w ramach sekcji piłki nożnej z młodzieżą przebywającą w Zakładzie Poprawczym w Witkowie realizowana jest w formie ankiet przeprowadzanych wśród wycho-wanków biorących udział w zajęciach sportowych, a także na podstawie obserwa-cji zachowań tychże wychowanków oraz rozmów z wychowawcami i nauczyciela-mi mającyi nauczyciela-mi kontakt z młodzieżą.
W ostatnich badaniach ankietowych brało udział 12 wychowanków regu-larnie uczęszczających na zajęcia sekcji piłki nożnej przez okres nie krótszy niż 6 miesięcy. Z grupy tej tylko 1 osoba uczestniczyła w treningach sportowych przed pobytem w placówce. Tylko 4 osoby przed umieszczeniem ich w zakła-dzie poprawczym interesowały się sportem, oglądały relacje sportowe, czytały artykuły na temat sportu. Na podstawie badań stwierdzono, że w przypadku tej grupy chłopców czynnie sport po raz pierwszy w życiu zaczęło regularnie uprawiać 11 badanych (w porównaniu ze stanem poprzedzającym przyjście do placówki). Przypuszczać też można, co potwierdzają rozmowy z chłopcami, że zaczęli oni żywo interesować się sportem w szerszym wymiarze. Poprzez udział w zajęciach zaczęli śledzić bieżące wydarzenia sportowe w Polsce i na świecie.
Każdy z ankietowanych twierdząco odpowiedział na pytanie: Czy lubisz chodzić na treningi sekcji piłki nożnej? Stanowi to z pewnością o atrakcyjności tej formy spędzania czasu wolnego i trafnym zaspokajaniu potrzeby ruchu i zabawy. Także 11 na 12 ankietowanych stwierdziło, że po meczu czują się bardziej odprężeni, spokojniejsi, co potwierdza realizację celu rozładowania napięcia, odreagowania emocjonalnego poprzez udział w zajęciach sportowych. Tyle samo wychowan-ków dzięki grze w piłkę nożną czuje się dowartościowanych oraz ważnych; 7 na 11 podopiecznych czuje się dzięki grze potrzebnych, 7 − akceptowanych. Wszy-scy ankietowani uważają, iż dzięki treningom w placówce panuje miła atmosfera.
Z kolei 11 na 12 wychowanków jest zdania, że możliwość występów w drużynie piłkarskiej pomaga im w podjęciu decyzji o powrocie z urlopu do placówki. War-to tu wskazać, że bardzo częsWar-to wychowankowie, wracając z domu do zakładu, przychodzili najpierw na salę zagrać mecz – było to niekiedy w godzinach do-południowych, co oznaczało dużo wcześniejszy powrót do placówki. Aż 6 re-spondentów zauważyło, że występy w drużynie przyczyniły się do ich osobistych sukcesów.
Z rozmów z pracownikami pedagogicznymi zakładu wynika również, że w chłopcach uczestniczących w treningach dostrzegalne są zmiany w zakresie ich społecznego funkcjonowania w placówce – większa integracja z grupą, wzrost sa-mooceny, większa powrotność z urlopów i przepustek, większa odpowiedzialność, zmniejszony poziom agresji. W jednych zajęciach w zależności od ich rodzaju
85 Sekcja piłki nożnej
uczestniczy 6−14 wychowanków. Z proponowanych zajęć od początku korzysta około 80% wychowanków placówki.
Zakończenie
Na podstawie przeprowadzonychbadań, rozmów, obserwacji stwierdzić moż-na, że sekcja piłki nożnej odgrywa niewątpliwie olbrzymią rolę resocjalizacyjno--rewalidacyjną w wychowaniu młodzieży niedostosowanej społecznie. Zajęcia sportowe stanowią bardzo ważny czynnik w procesie resocjalizacji młodych ludzi.
W sposób spontaniczny i naturalny pozwalają okiełznać instynkt walki i uciecz-ki, na nowo ukierunkować go na aktywność społecznie akceptowaną i pożąda-ną. Sport zaspokaja potrzebę ruchu, aktywności, osłabia często zachowania de-wiacyjne, np. działalność w grupach nieformalnych, która wcześniej potrzebę tę zaspokajała, przynosząc przy okazji szkody społeczne i osobiste nieletnim. Udział w zajęciach sportowych i drobne sukcesy odnoszone przez młodych sportowców są często pierwszym krokiem na drodze rewalidacji emocjonalnej, której prawie każdy niedostosowany społecznie wymaga. Konieczność współpracy w zespole, wyznaczanie i realizacja wspólnych celów, możliwość wspólnego przeżywania sukcesów i porażek wpływają niewątpliwie na wzrost kompetencji społecznych.
Reasumując, realizowany przez nas program wychowania przez sport stanowi przede wszystkim podłoże głębszej resocjalizacji, a korzyści płynące z niego to przygotowanie młodego człowieka do współżycia, współdziałania i wypełniania zadań stojących przed społecznością grupową.