Grażyna Frankowicz
ZPiSdN w Świdnicy
Wstęp
Wychowankowie placówek resocjalizacyjnych prezentują cały przekrój zanie-dbań środowiskowych, które rzutują na ich dalszy rozwój, tzn. na niepowodzenia szkolne, brak perspektyw życiowych, nieumiejętność odnalezienia się w społe-czeństwie, nieumiejętność budowania relacji rodzinnych i międzyludzkich. Wy-chowankowie ci znaleźli się w naszym zakładzie w okresie swojego intensywnego rozwoju fizycznego, intelektualnego oraz emocjonalnego. Na placówce więc spo-czywa obowiązek zapewnienia uczniom możliwości wszechstronnego rozwoju na różnych poziomach (umysłu, uczuć, wrażliwości, poznawania świata, sprawności fizycznej).
Program „Rozwijam się” zakłada więc udział podopiecznych w różnorodnych formach zajęć w placówce i na zewnątrz, które mogą mieć pozytywny wpływ na ich wszechstronny rozwój. Zajęcia są realizowane przez wszystkich nauczycie-li szkoły w Zakładzie Poprawczym i Schronisku dla Nieletnich w Świdnicy, przy współudziale innych pracowników.
Struktura programu
W roku szkolnym 2015/2016 na program składały się następujące działania:
• cały rok szkolny – redagowanie gazetki „Na Marginesie” (o czym szerzej w dal-szej części);
• 5 września – głośne czytanie lektury z okazji Narodowego Dnia Czytania Lalki Bolesława Prusa;
• 10 września – spotkanie z p. Niną Kuniszewską, misjonarką z Peru;
• we wrześniu – zawody w piłkę nożną „Orlik 2015” w Głogowie;
• 13–16 września – konkurs ze znajomości BHP;
173 Program wychowawczy „Rozwijam się”
• 3 października – spotkanie z p. Kajetanem Broniewskim; eliminacje w wioślar-stwie na ergometrach;
• 19 i 20 października – młodzieżowe wybory parlamentarne w ramach akcji
„Młodzi Głosują”;
• 16 listopada – zajęcia dydaktyczne w „Technoludku” na terenie Wrocławskiego Parku Technologicznego;
• w listopadzie – ankieta „Czy jestem patriotą?”;
• w grudniu – udział w konkursie plastycznym na najładniejszą kartkę świą-teczną;
• 1 grudnia – zajęcia i konkurs wiedzy z okazji Światowego Dnia Walki z AIDS;
• 15 grudnia – finał zawodów w wioślarstwie na ergometrach, zwiedzanie Cen-trum Nauki „Kopernik” i Muzeum Powstania Warszawskiego;
• w grudniu – wystawa świąteczna – zajęcia na temat tradycji bożonarodzenio-wych połączone z wystawą prac uczniów;
• w styczniu – turniej piłki nożnej w Sadowicach oraz spotkanie z kulturystami i zawody w wyciskaniu na ławeczce;
• 2 marca – projekt edukacyjny „Szkolny teleekspres” (występ z okazji wywia-dówki);
• 14 marca – udział w Ogólnopolskim Wielkanocnym Konkursie Plastycznym w kategorii „Kartka wielkanocna”, organizowanym przez Młodzieżowy Ośro-dek Adaptacji Społecznej w Koszalinie;
• 20 marca – udział w konkursie plastycznym „Człowiek przyjacielem swojego otoczenia” organizowanym przez ZP w Sadowicach;
• 23 marca – peregrynacja znaków Światowych Dni Młodzieży;
• 11–15 kwietnia – konkurs ze znajomości praw i obowiązków ucznia;
• 9 maja – zajęcia dydaktyczne w „Technoludku” na terenie Wrocławskiego Par-ku Technologicznego;
• 9–13 maja – konkurs ze znajomości BHP;
• kwiecień–maj – udział w ogólnopolskim konkursie literackim „Ścieżki mojego świata”, organizowanym przez ZPiSdN w Laskowcu;
• 4 czerwca – projekt edukacyjny „Oś czasu” oraz „Malarstwo impresjonistyczne”;
• w czerwcu – konkurs „Omnibus” dla wszystkich uczniów oraz konkurs
„Na najładniejszy zeszyt”, a także ankieta „Klimat mojej szkoły”.
Pierwszemu wymienionemu działaniu, które ma charakter całoroczny, warto poświęcić więcej uwagi. Wydawanie gazetki szkolnej – bo o niej mowa – angażuje wszystkich wychowanków. Gazetka ukazuje się od 2000 roku, średnio po 5 nume-rów rocznie. Łącznie ukazało się już 77 numenume-rów. W gazetce opisuje się wszystkie ważniejsze wydarzenia odbywające się w placówce lub poza nią z udziałem wy-chowanków. Zamieszczane są relacje z realizacji różnych programów resocjaliza-cyjno-wychowawczych. Cieszy się ona dużym zainteresowaniem wychowanków, którzy mogą w niej odnaleźć zdjęcia i opisy zajęć, w których uczestniczyli, a także napisane przez siebie artykuły. Dla pracowników gazetka stanowi przydatne
na-174 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
rzędzie dokumentowania ich pracy. Ponadto gazetka umożliwia realizację nastę-pujących celów szczegółowych:
• uaktywnianie wychowanków;
• doskonalenie umiejętności wypowiadania się i tworzenia tekstów przez pisanie artykułów do gazetki;
• dokumentowanie pracy placówki;
• umożliwienie dzielenia się swoimi zainteresowaniami z innymi wychowankami;
• podnoszenie samooceny wychowanków przez publikację własnej twórczości.
Gazetka stała się ważnym narzędziem w pracy resocjalizacyjno-wychowawczej placówki. Kolejne numery są z niecierpliwością oczekiwane przez wychowanków i pracowników. Od początku pełni rolę kroniki pracy zakładu. Kilkakrotnie była wyróżniana w ogólnopolskim konkursie gazetek szkolnych „Forum Pismaków”.
Jeśli chodzi o napotkane problemy, to największy stanowi ciągle zmieniający się skład redakcji, co jest związane z dużą rotacją wychowanków, a ponadto brak pie-niędzy na systematyczne odnawianie sprzętu, jak również trudności lokalowe.
Poniżej przytoczono fragmenty artykułów napisanych przez wychowanków na temat wydarzeń, które miały miejsce w placówce w ramach programu „Roz-wijam się”:
21 października 2016 roku, w piątek odwiedził nas pan Kajetan Broniewski.
Kajetan Broniewski w 1992 r. zdobył brązowy medal na igrzyskach olimpijskich w Barcelonie. Opowiadał nam, jak ciężko pracował od najmłodszych lat, aby odnieść sukces, a ludzie i tak tylko mówili o pieniądzach, które zarobił, zdoby-wając ten medal na olimpiadzie. Następnie przeprowadziliśmy zawody, które polegały na przepłynięciu na czas 500 metrów na ergowiośle. Najlepsze lokaty zdobyli […]. W nagrodę jedziemy 14 grudnia do Warszawy reprezentować nasz zakład na zawodach ogólnopolskich. Nie mogę się już doczekać.
„Na Marginesie” 2016, nr 3
9 maja wyjechaliśmy z panią […] do Wrocławia na zajęcia edukacyjne do Tech-noludka. To był mój już drugi taki wyjazd. Zajęcia były fajne i ciekawe. Na po-czątku bawiliśmy się malutkimi robotami. To były zawody, bo te roboty jeździły po czarnej linii i po linii kolorowej właściwej dla danego robota. Robiliśmy za-wody, kto pierwszy dojedzie do mety. Trzeba było narysować swój tor i zadać swojemu robotowi odpowiednie kolory. Później czekała na nas chemia. Patrzyli-śmy, które produkty z jedzenia spożywanego na co dzień mają najwięcej skrobi.
Następna była zabawa z azotem. Najbardziej mnie zainteresowało, kiedy pani pokazywała, jak szybko azot potrafi zamrozić np. kwiaty czy owoce. Dymiliśmy azotem, kiedy zalewaliśmy go wrzątkiem. Na koniec zajęć robiliśmy lody włas-nej roboty. Mroziliśmy w azocie bitą śmietanę.
„Na Marginesie” 2016, nr 2
W numerze 2 (2016) umieszczono tekst wychowanka, który zdobył wyróż-nienie w kategorii „Teksty ilustrowane pracami plastycznymi” za tekst pt. Znowu zaczynam od nowa w XIV Ogólnopolskim Konkursie Literackim „Ścieżki mojego
175 Program wychowawczy „Rozwijam się”
świata”, organizowanym przez ZPiSdN w Laskowcu. Warto przytoczyć go w ca-łości:
Nazywam się […]. Mam 20 lat. Pochodzę z […]. Pierwszy konflikt z prawem miałem jakoś po ukończeniu podstawówki. Razem z moimi rówieśnikami za-cząłem pić, ćpać. Wkręciłem się w ten styl życia. Z rodziną nie miałem zbyt dobrego kontaktu, ponieważ się od nich odsuwałem poprzez moje zachowanie.
Wszyscy mi truli: „Zmień się, daj sobie spokój ze znajomymi. Oni nie dadzą ci tego, co my jako rodzina”. A ja nadal miałem to w nosie i skończyłem, jak skończyłem. Na początku zacząłem opuszczać szkołę. Wolałem iść z kolegami i napić się alkoholu. A kiedy nie mieliśmy pieniędzy, to kradliśmy wszystko, co można sprzedać. Gdy skończyłem 16 lat, miałem pierwszą sprawę w sądzie.
Dostałem zakład poprawczy w zawieszeniu. Pomyślałem wtedy, że to nic po-ważnego i dalej robiłem to, co przed sprawą. Po trzech miesiącach odwiesili mi zakład poprawczy. Trafiłem do Pszczyny – 300 kilometrów od domu. Na począt-ku byłem załamany, ale z czasem zrozumiałem, że czasu się nie cofnie: trzeba odsiedzieć swoje i wyjść na wolność. Po trzech latach resocjalizacji wyszedłem na warunkowe zwolnienie za dobre zachowanie. Moja mama załatwiła mi szko-łę na wolności, bo przecież jednym z warunków mojego zwolnienia było to, że muszę chodzić do szkoły. Na początku roku szkolnego chodziłem codziennie, nie opuściłem ani dnia. Po miesiącu jednak zacząłem opuszczać zajęcia, pić alkohol, nadużywać narkotyków i kraść. Po roku miałem sprawę o odrocze-nie zakładu poprawczego i, jak odrocze-nietrudno się domyślić, odwieszono mi zakład.
Tym razem trafiłem do poprawczaka w Świdnicy. Pobyt w poprawczaku na-uczył mnie kontrolowania emocji, a szczególnie gniewu. Nana-uczył mnie też, jak wychodzić z różnego rodzaju opresji. Na pierwszy rzut oka wydawało mi się, że poprawczak mnie zniszczy, że nie wyjdę na ludzi, ale byłem w błędzie – dał mi to, czego nie osiągnąłbym na wolności. Przebywam już tu trzy lata. W czerwcu jestem typowany do zwolnienia warunkowego. Przez te kilka miesięcy będę myślał o swoim życiu, co będę robił, jak wyjdę. Jedno wiem na pewno: nie chcę trafić do zakładu karnego. Zacznę normalne życie, znajdę legalną pracę, założę rodzinę i będę szczęśliwie żył. A co chciałbym w przyszłości przekazać swoje-mu synowi? Że nie warto tego próbować. Że świat widziany zza krat nie jest taki kolorowy. Że żeby przetrwać, trzeba walczyć. Bez tego będzie się nikim – gnę-bionym przez innych. Chociaż w normalnym świecie nie jest przecież inaczej.
Program „Jestem ważny. To moje życie”
Wanda Piersa, Aneta Matyja
ZPiSdN w Laskowcu
Wstęp
Opisywany program zrealizowano po raz pierwszy w roku szkolnym 2013/2014.
Zaproponowany wychowankom program zajęć socjoterapeutycznych nie jest w pełni programem autorskim, ponieważ wykorzystane zostały w nim elementy różnych szkoleń oraz gotowe scenariusze.
Prowadzący zajęcia są przygotowani na to, że nie zawsze będą pracować zgod-nie z założonym wcześzgod-niej planem i muszą spodziewać się tworzenia scenariusza
„na gorąco”. Ważne jest to, aby pamiętać, że w trakcie zajęć należy uwzględniać ujawnione przez wychowanków potrzeby i opinie. Uczestniczenie w zajęciach odbywa się na zasadzie dobrowolności. Stały element stanowi krąg (siedzenie w takim układzie umożliwia wszystkim uczestnikom grupy bezpośredni kontakt wzrokowy, sprzyja nawiązaniu kontaktu emocjonalnego i wyrównuje pozycje spo-łeczne, a także zmniejsza dystans między prowadzącym a uczestnikami). Rola pro-wadzących spotkania polega na wytworzeniu atmosfery akceptacji, życzliwości, ciepła oraz konsekwencji i stanowczości, kiedy w grupie pojawiają się zachowania destrukcyjne.
Wytypowanie uczestników programu spośród chętnych wychowanków od-było się na podstawie indywidualnej diagnozy pedagogicznej (sytuacja rodzinna nieletniego, więzi emocjonalne w rodzinie), wspartej diagnozą psychologa. Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter strukturalizowanych spotkań grupowych, na które składają się dobrane specjalnie gry, zabawy i ćwiczenia. Każde spotkanie ma swoje cele szczegółowe oraz propozycje aktywności sprzyjające ich osiągnięciu.
Program uwzględnia cele edukacyjne, rozwojowe oraz terapeutyczne. Ze względu na przebieg procesu grupowego ważne jest utrzymanie stałego składu grupy, a tak-że systematyczne uczestnictwo wszystkich członków w zajęciach. Wychowanko-wie mają wówczas możliwość nauczyć się funkcjonowania w grupie, mają wpływ na tworzenie się norm obowiązujących podczas zajęć.
177 Program „Jestem ważny. To moje życie”
Cele programu
Celem zajęć było odreagowywanie napięć emocjonalnych doświadczanych przez wychowanków w życiu codziennym (związanych również z izolacją) oraz zdobycie przez nich pożytecznych doświadczeń w relacjach: „ja – ja”, „ja – inni lu-dzie”, „ja – zadanie” i na tych polach kształtowanie odpowiednich umiejętności1.
W relacji „ja – ja” była to praca nad:
• wzmocnieniem poczucia własnej wartości;
• odkrywaniem swoich mocnych stron;
• budowaniem adekwatnego obrazu własnej osoby poprzez otrzymywanie in-formacji zwrotnych od innych osób;
• poznaniem własnych uczuć, potrzeb, nabyciem umiejętności konstruktywne-go ich wyrażania;
• pogłębianiem umiejętności radzenia sobie z sytuacjami trudnymi oraz nega-tywnymi emocjami.
W relacji „ja – inni ludzie” celem programu było:
• kształtowanie umiejętności porozumiewania się;
• kształtowanie umiejętności uważnego słuchania;
• rozwijanie umiejętności współpracy w grupie, wrażliwości na potrzeby in-nych;
• poszerzanie umiejętności rozwiązywania konfliktów;
• wdrażanie do przestrzegania zasad i norm społecznych, ponoszenie odpowie-dzialności za własne zachowanie;
• umożliwienie odczuwania pozytywnych przeżyć interpersonalnych w kontak-tach z dorosłymi, udzielanie wsparcia.
W relacji „ja – zadanie” dążono do:
• stworzenia sytuacji umożliwiających przeżywanie sukcesu;
• ćwiczenia umiejętności koncentracji na zadaniach;
• rozwijania twórczego myślenia.
Struktura programu
W programie wyróżniono następujące etapy pracy:
• kwalifikowanie wychowanków do grupy socjoterapeutycznej:
− rozmowy z wychowawcami;
− rozmowy indywidualne z chłopcami;
− wyrażenie ustnej zgody na udział w zajęciach grupowych.
1 Zob. K. Sawicka: Terapia w resocjalizacji. W: Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna.
T. 2. Red. J.M. Stanik, B. Urban. Warszawa 2007, s. 163–181; Socjoterapia. Red. K. Sawicka. War-szawa 1998.
178 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
• organizacja nowej grupy:
− układanie planu pracy grupy oraz scenariuszy zajęć;
− przygotowanie diagnozy wytypowanych wychowanków;
− analiza powstałej grupy oraz indywidualnych potrzeb wychowanków;
− ustalenie harmonogramu prac;
− zaplanowanie imprez.
• przygotowanie sali do zajęć:
− przegląd stanu pomieszczenia;
− zlecenie wykonania drobnych napraw;
− wspólne (z wychowankami) sprzątanie świetlicy;
− odbiór z magazynu materiałów biurowych oraz pomocy dydaktycznych.
• spisanie kontraktu między prowadzącymi a wychowankami. Wspólne ustale-nie zasad, jakie obowiązywać będą w pracy grupowej;
• wykorzystanie propozycji zajęć z książek i programów, m.in. „Grupa bawi się i pracuje”2, „Spójrz inaczej”3.
Pierwszy etap to okres powstania grupy. Uczestnicy poznają się wzajemnie, zostają ustalone normy grupowe i rytuały. Rozpoczyna się budowanie atmosfe-ry grupowej, opierającej się na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnym zaufaniu.
Właściwy etap pracy z grupą to realizacja celów terapeutycznych, rozwojowych i edukacyjnych założonych w programie. W ostatnim etapie prowadzący przygo-towują zakończenie funkcjonowania grupy socjoterapeutycznej. W grupie mogą powstać silne więzi, a uczestnicy mogą odczuwać satysfakcję ze spotkań, ale i żal z powodu ich zakończenia, czemu często towarzyszy uczucie zagubienia i poczu-cie straty czegoś ważnego. Ważnym więc zadaniem jest wypracowanie sposobów kontaktowania się ze sobą, jeżeli oczywiście zaistniałaby taka potrzeba.
Podsumowanie zajęć to zebranie informacji zwrotnych od uczestników zajęć, określenie nabytych umiejętności ze wskazaniem na możliwości wykorzystania ich w codziennym życiu poza grupą socjoterapeutyczną, wzmocnienie pozytyw-nych uczuć. Jest to też czas na zebranie informacji zwrotpozytyw-nych dotyczących cyklu zajęć i ich podsumowanie (ankieta ewaluacyjna).
Każde spotkanie socjoterapeutyczne wchodzi w skład całego cyklu i posiada określoną strukturę:
• rytualne powitanie, które jest sygnałem rozpoczęcia zajęć;
• rundka, w której każdy z uczestników zajęć ma możliwość wypowiedzenia się na temat tego, jaki jest jego stan emocjonalny, co wydarzyło się od ostatniego spotkania;
• zajęcia właściwe (sytuacje psychokorekcyjne, edukacyjne lub rozwojowe).
W tej fazie uczestnicy zdobywają doświadczenia emocjonalne i poznawcze.
2 M. Jachimska: Grupa bawi się i pracuje: zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. Wał-brzych 1994.
3 A. Kołodziejczyk, E. Czemierowska: Spójrz inaczej: program zajęć wychowawczo-profilak-tycznych dla klas 7 i 8 szkół podstawowych. Kraków 1993.
179 Program „Jestem ważny. To moje życie”
Dzielą się swoimi odczuciami, odkryciami, uczą się przez własne doświadcze-nia. Każde ćwiczenie musi zostać omówione przez prowadzącego. Omówienie skłania uczestników do zastanowienia się i nazywania własnych spostrzeżeń, odczuć, a także do odkrycia związków, jakie zachodzą pomiędzy wydarzenia-mi w grupie a życiem codziennym wychowanków;
• kółko kończące, którego celem jest wykorzystanie odbytych zajęć dla zwięk-szenia integracji grupy oraz stworzenia sytuacji afirmacji uczestników i ich wspólnych działań.
Zajęcia miały postać bloków programowych realizowanych na spotkaniach raz w tygodniu (odbywały się w godzinach od 15.00 do 16.30 w okresie od lutego do maja 2014 roku). Do zajęć zostało zakwalifikowanych 7 wychowanków z różnych grup zakładowych. Cykl zajęć ukończyło 6 nieletnich.
Zestawienie 1.
Blok I (integracja i budowa zaufania w grupie)
Blok II (budowanie poczucia własnej wartości – „Świadomość swojej wartości daje optymizm i siłę, pomaga wykorzystać potencjał tkwiący w człowieku”)
• jestem kimś niepowtarzalnym:
− refleksja nad tożsamością;
− wzmocnienie „ja”;
− uświadomienie indywidualności i niepowtarzalności własnej osoby.
• moje mocne strony:
− odkrywanie swoich zdolności, możliwości, umiejętności i zalet;
− uświadamianie sobie swoich silnych stron;
− kształtowanie pewności siebie.
• umiejętne okazywanie swojej siły:
− wzmacnianie wiary we własne siły;
− odważne wyrażanie swoich myśli, swojego zdania;
− przełamywanie lęku;
− stworzenie możliwości prezentacji swoich umiejętności.
• moje słabe strony:
− uświadomienie własnych ograniczeń;
− akceptacja własnej osoby.
• być silnym to móc przezwyciężać swoje słabości:
− poznanie sposobów radzenia sobie ze swoimi słabościami, niepowodze-niami;
− uświadomienie uczestnikom możliwości uzyskania pomocy w przezwy-ciężaniu ich słabości.
• znam swoją wartość:
− kształtowanie asertywnej postawy w wyrażaniu swoich potrzeb;
− zachęcanie do samodzielnego podejmowania decyzji.
180 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
Blok III („ja” w relacjach z drugim człowiekiem – „Nikt nie jest samotną wyspą”)
• komunikacja:
− kształtowanie umiejętności komunikowania się;
− zapoznanie się z zasadami skutecznej komunikacji.
• aktywne słuchanie:
− poznanie zasad efektywnego słuchania;
− rozwijanie zdolności aktywnego słuchania;
− rozwijanie zdolności wysyłania i odbierania komunikatów.
• słowa, które ranią:
− konfrontacja z własnym postępowaniem i używaniem raniących słów;
− uświadamianie uczestnikom skutków używania raniących zwrotów;
− zapoznanie się z mechanizmami związanymi z oskarżaniem innych.
• słowa, które budują:
− dostrzeganie pozytywnych stron w osobach, z którymi współżyjemy, i umiejętne mówienie o tym.
• każdy z nas jest inny:
− szukanie i uznanie wspólnych cech oraz kształtowanie postawy toleran-cji wobec różnych osób, które znamy.
• współpraca:
− stworzenie możliwości doświadczenia radości i satysfakcji ze wspólnie wykonanych zadań;
− doświadczenie wspólnoty.
• pokojowe rozwiązywanie konfliktów:
− nauka świadomego i wolnego od agresji radzenia sobie z konfliktami;
− opracowanie nowych kreatywnych pomysłów na rozwiązywanie kon-fliktów.
• empatia:
− rozbudzanie empatii i chęci udzielania pomocy innym.
• rodzina:
− ukazanie wartości, jaką jest rodzina;
− uświadomienie własnej roli w rodzinie.
• koleżeństwo i przyjaźń:
− uświadomienie znaczenia związków międzyludzkich;
− refleksja na temat: czy warto mieć przyjaciół? kto jest moim przyjacie-lem, a kto wrogiem? czy warto ufać swoim kolegom?
Blok IV (w świecie uczuć)
• uczucia – co to takiego?
− uświadomienie różnorodności przeżywanych uczuć i możliwości ich wyrażania.
• czy wiem, co czuję?
181 Program „Jestem ważny. To moje życie”
− uczenie się dostrzegania i nazywania przeżywanych uczuć;
− kształtowanie umiejętności rozmawiania o uczuciach.
• radość!
− kształtowanie umiejętności dostrzegania drobnych radości i sukcesów;
− kształtowanie umiejętności wyrażania radości.
• strach ma wielkie oczy:
− uświadomienie przyczyn przeżywanego przez ludzi strachu;
− ukazanie możliwości uniknięcia odczuwania strachu i poczucia zagro-żenia;
− ukazanie możliwości radzenia sobie ze strachem.
• jak pokonać lęk?
− szukanie sposobów radzenia sobie z lękiem (relaks, świat wyobraźni, szukanie pomocy wśród ludzi zaufanych).
• złość:
− uczenie się rozpoznawania uczucia złości i jej przyczyn;
− uczenie się kontrolowanego wyrażania złości.
• miłość:
− refleksja nad znaczeniem miłości w życiu człowieka;
− uświadomienie sobie, przez kogo jestem kochany i kogo kocham;
− uczenie się okazywania miłości spotkanemu człowiekowi.
• czy wiem, co czują inni?
− dostrzeganie uczuć innych;
− kształtowanie empatii.
Blok V („Kto mnie uczy życia?”, czyli o kształtowaniu własnego „ja”)
• młodzież a rodzice:
− kształtowanie emocjonalnego stosunku do obowiązków nakładanych przez rodziców;
− rozwijanie poczucia odpowiedzialności za siebie jako członka rodziny;
− zachęcanie do aktywnego udziału w życiu rodziny.
• kształtowanie poprawnych stosunków rodzice – dzieci:
− wskazywanie na stosunki emocjonalno-społeczne rodziców z dorasta-jącymi dziećmi;
− wdrażanie do poprawnej komunikacji między dziećmi a rodzicami.
• jakim chciałbym być rodzicem?
− refleksja nad podziałem ról w rodzinie według płci;
− analiza własnych przekonań i wartości związanych z rodzicielstwem;
− rozwijanie umiejętności przekładania celów wychowania na program działania.
• zapobieganie i łagodzenie:
− wskazywanie na główne przyczyny konfliktów w rodzinie;
− refleksja nad związkiem uczuć i działań;
182 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
− dostarczenie wiedzy na temat metod rozwiązywania konfliktów mogących zaistnieć w rodzinie.
Blok VI (razem przeciw nietolerancji – postrzeganie jednostki nie przez ste-reotypy i uprzedzenia, ale ze względu na jej godność)
• co to jest tolerancja?
− zapoznanie wychowanków z istotą i postawą tolerancji;
− kształtowanie u młodzieży postawy zrozumienia dla innych;
− kształtowanie wrażliwości na nietolerancję ludzką.
• dyskryminacja ze względu na płeć, rasę, narodowość, religię, pochodzenie społeczne oraz orientację seksualną:
− rozbudzenie szacunku dla inności;
− zauważenie problemów dyskryminacji w otoczeniu.
• nierówność społeczna jako źródło dyskryminacji i wykluczenia:
− rozwijanie empatii wobec osób, które są „inne”;
− zwiększenie świadomości istnienia nierównych szans społecznych;
− zwiększenie świadomości istnienia nierównych szans społecznych;