Magdalena Bloch-Kaczka, Katarzyna Lewandowska, Tomasz Wach1, Agnieszka Włodarczyk-Dziadosz
SdN w Dominowie
Wstęp
Schronisko dla nieletnich z uwagi na swoją specyfikę, dotyczącą m.in. tym-czasowego pobytu nieletnich, jest placówką, która jedynie inicjuje pewien pro-ces resocjalizacji głównie w oparciu o indywidualną pracę z wychowankiem, przy częściowym wsparciu ze strony środowiska rodzinnego. Już od samego momentu przybycia do schroniska nieletni zostają objęci kompleksową opieką zarówno wy-chowawczą, psychologiczną, pedagogiczną, jak i lekarską, w tym psychiatrycz-ną. Różnorodne formy pracy z młodzieżą, jakie mamy do zaoferowania, w tym patronaty wychowawcze, koła zainteresowań, zajęcia socjokorekcyjne i socjotera-peutyczne, zwiększają szansę na skuteczniejsze efekty naszych oddziaływań i tym samym pozwalają na zaspokojenie potrzeb psychicznych wychowanków.
Socjoterapia jest taką formą pomocy, która pozwala młodym ludziom na przeżycie nowych doświadczeń (odmiennych od ich dotychczasowych – często traumatycznych), ważnych z punktu widzenia ich aktualnego rozwoju, w warun-kach bezpiecznych i dających się łatwo modyfikować ze względu na pojawiające się bieżące potrzeby grupy, jak również jednostki. Daje ona możliwość ujawniania własnych sądów, myśli, odczuć, doznań w warunkach zaufania do pozostałych członków grupy, bez obawy przed niechcianym odsłanianiem się. Dobrowolność mówienia o sobie i własnych przeżyciach daje młodzieży komfort bycia autentycz-nym i w zgodzie z własautentycz-nym wnętrzem.
Pojawiający się na zajęciach moment „wglądu w siebie” pozwala nieletnim na poznanie własnych możliwości i ograniczeń. Dla wielu jest to dobry punkt wyjścia do zweryfikowania swoich dotychczasowych wartości, postaw i zaplanowania swojej przyszłości w myśl nowego modelu, który im się proponuje lub który stanowi dla nich inspirację do zmiany. Zajęcia dla naszych wychowanków są również okazją do przyjrzenia się innym rówieśnikom, ich sposobom reakcji, uczuciom, oraz do uzmysłowienia sobie, że ich trudna sytuacja nie jest tak wyjątkowa. Podczas zajęć
1 Zmarły w grudniu 2016 roku.
187 Oddziaływania socjoterapeutyczne
uświadamiają sobie, że mają szansę na zmianę, a proces ten niekoniecznie musi się odbywać w samotności, wręcz przeciwnie – każdy z nich może skorzystać z pomo-cy drugiej osoby lub też udzielić własnego wsparcia komuś, kto tego potrzebuje.
Program socjoterapeutyczny „Bez złudzeń” powstał w połączeniu z innymi formami oddziaływań wychowawczych realizowanych w placówce. Zapropono-wane zadania szczegółowe pozostawały w ścisłym związku z realizowanymi au-torskimi programami wychowawczymi – w niektórych aspektach poszerzały je i uzupełniały. Już we wstępnej fazie opracowywania szczegółów dotyczących samej pracy okazało się, że z uwagi na charakterystykę naszych nieletnich oraz z uwagi na specyfikę pracy naszej placówki pojawiło się wiele wątpliwości.
Można je przedstawić w postaci pewnych pytań problemowych:
• kto będzie adresatem oddziaływań, czyli jakie problemy będą wymagały roz-wiązania?
• jak odbywać się będzie typowanie nieletnich do pracy w grupach terapeutycz-nych, co ma ścisły związek z kategorią czynników zmiany?
• dominować będą indywidualne czy grupowe formy zajęć?
• prowadzenie zajęć będzie jednoosobowe czy też zespołowe (czyli dwuosobowe)?
• jaka ma być częstotliwość spotkań terapeutycznych (sesji)?
• jakie wskaźniki posłużą do oceny efektywności oddziaływań?
• jak ma wyglądać dokumentowanie efektów korekcyjnych i kto będzie za to od-powiedzialny w placówce?
Bardzo trudny problem wskaźników efektywności oddziaływań korekcyjnych wynikał z kilku czynników:
• Nieletni przebywający w placówce w większości nie mają ustalonej sytuacji prawnej i społecznej, oczekują na umieszczenie w warunkach docelowych.
• Placówka musi zmagać się niedostatkami diagnostycznymi (jakość informacji o środowiskach domowych).
• Schronisko nie może wykorzystywać wszystkich instrumentów wychowaw-czych oddziaływań pomocniwychowaw-czych najchętniej oczekiwanych przez wycho-wanków (urlopów, przepustek). Tymczasem wśród uświadamianych potrzeb nieletnich udział w grupie socjoterapeutycznej i praca nad zmianą nie zajmuje bynajmniej naczelnego miejsca. Przeciwnie – oczekiwane są czysto wycho-wawcze posunięcia, związane ze schematem: „moje dobre zachowanie = na-groda w postaci, najlepiej, wyjazdu do domu”. W zestawieniu z brakiem umie-jętności odraczania realizacji potrzeb głównych, w tym także potrzeby wyjazdu i związanymi z nim okolicznościami społecznymi – problem staje się poważny.
Nakłada się na to kolejny problem braku tych umiejętności nieletnich, które związane są z budowaniem dłuższych perspektyw życiowych (zmiana tego sta-nu była jednym z celów zajęć).
Biorąc pod uwagę problem z określeniem wskaźników efektywności oddziały-wań korekcyjnych w funkcjonowaniu SdN, za dowód odniesienia sukcesu resocja-lizacyjnego uznano:
188 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
• wzrost otwartości komunikacyjnej związanej z gotowością nieletnich do mó-wienia o trudnych sprawach bieżących; tu naturalnie dominuje kontekst sytu-acyjny pobytu w SdN; poprawa tego wskaźnika możliwa jest wyłącznie przy współudziale całej kadry wychowawczej;
• wzrost zainteresowania działaniem grup jako możliwego miejsca uzyskania pomocy.
Należy wskazać, że próby stosowania pewnego rodzaju wskaźników „magicz-nych”, jak choćby redukcja częstotliwości wydarzeń przemocowych, wzrost akcep-tacji pobytu w SdN u wychowanka, spadek liczby naruszeń regulaminu itp., nie mają w kontekście pracy socjoterapeutycznej bezpośredniego merytorycznego uza-sadnienia, gdyż nie takie są cele główne planowanych w programie przedsięwzięć.
Cele programu
Prowadzenie zajęć socjoterapeutycznych miało stworzyć nieletnim przeby-wającym u nas okazję do zdobycia nowych korekcyjnych doświadczeń w trzech obszarach:
• związanym z komunikacją – kompetencjami społecznymi;
• dotyczącym przemocy;
• obejmującym profilaktykę uzależnień.
Celem głównym oddziaływań wynikających z omawianego programu było po-budzenie osobistego rozwoju każdego uczestnika poprzez:
• uczenie różnorodnych prospołecznych form komunikowania się;
• udrażnianie kanałów komunikacyjnych;
• korektę dotychczasowych nawyków nieletnich w zakresie spożywania alkoho-lu alkoho-lub zażywania narkotyków;
• zmianę nastawienia do eksperymentowania ze środkami odurzającymi.
Aby osiągnąć powyższe założenia, program socjoterapeutyczny miał obejmo-wać realizację następujących celów:
• terapeutyczne:
− udzielenie pomocy w odreagowaniu emocji i napięć powstających w sytua-cjach dnia codziennego oraz związanych z kontaktami interpersonalnymi.
• edukacyjne:
− poznawanie emocji i sposobów radzenia sobie z nimi;
− diagnoza własnych i cudzych potrzeb;
− uczenie się współpracy;
− poznawanie technik samokontroli;
− uczenie się pełnienia różnych ról;
− nauka wykorzystywania swoich mocnych stron;
− uczenie się rozwiązywania konfliktów;
− poznawanie mechanizmów uzależnień, faz choroby alkoholowej.
189 Oddziaływania socjoterapeutyczne
• rozwojowe:
− rozwijanie indywidualnych zdolności;
− uczenie lepszego radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych z rówieśnika-mi i dorosłyz rówieśnika-mi;
− przepracowanie zagadnień ważnych dla danego wieku – np. atrakcyjne prezentowanie się, przyjaźń, miłość;
− uczenie się konstruktywnych metod spędzania czasu wolnego;
− kształcenie samodzielności i umiejętności podejmowania decyzji;
− uczenie się życia w społeczności;
− uczenie się poszukiwania pomocy;
− uczenie opierania się na mocnych stronach.
Struktura programu
Ustalono, że naturalny cykl sesyjny dla wychowanków wynosić powinien oko-ło 4 miesięcy. Patrząc nie tylko na etap właściwy programu, lecz na caoko-łość przygo-towań i wdrożeń, w programie wyróżnić można 3 etapy:
• wstępny – był realizowany przez ok. 1–1,5 roku. Korygowano wtedy program na poziomie celów i możliwości, tworzono bazę w postaci sali spotkaniowej, wypracowano jednoznaczne wskazówki pomocne w budowaniu klimatu tera-peutycznego;
• właściwy – realizowany był w czasie kolejnych 8 miesięcy. Bazując na poczy-nionych ustaleniach, określono możliwości korekcyjne (wskazano, jakie przy-padki są możliwe do objęcia);
• właściwy plus – zrealizowany po zakończeniu etapów pierwszego i drugiego.
Jego osiągnięcie uwarunkowane było możliwościami SdN (materialnymi, or-ganizacyjnymi i personalnymi).
W pilotażowym okresie realizacji zajęć socjoterapeutycznych oparto się na na-stępujących założeniach:
• Postanowiono utworzyć grupę liczącą 6 osób, w skład której powinni wejść wychowankowie wskazani na podstawie kryterium „problemowego” przez pracowników SdN. Oczywisty pozostawał fakt konieczności wychowawcze-go stymulowania wejścia danewychowawcze-go wychowanka do grupy. Czynnikiem zmiany było tu odreagowanie napięcia sytuacyjnego, nabywanie nowych umiejętności reagowania w sytuacjach trudnych (bardzo przydatne przy zjawisku przemo-cy) oraz te doświadczenia korekcyjne, które bezpośrednio wiążą się z jakością relacji koleżeńskich wśród wychowanków. Grupa miała charakter zamknięty, chociaż dopuszczalne było włączenie do oddziaływań wychowanka, który ich potrzebuje. Uwzględniano także utworzenie (jeśli zajdzie taka potrzeba) ko-lejnej – równolegle prowadzonej – grupy. Podczas trwania cyklu spotkań nie wykluczano prowadzenia oddziaływań indywidualnych.
190 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
• Czas trwania cyklu został rozłożony na 4 miesiące. Ze względu na specyfikę i czas pracy zakładu sesje socjoterapeutyczne odbywały się początkowo jeden raz w tygodniu.
• Zakładano, że po okresie pilotażowym na podstawie obserwacji własnych, in-formacji zwrotnych od personelu pedagogicznego, a także samych uczestni-ków zajęć możliwe będzie dokonanie korekty i dostosowanie całości programu do pojawiających się bieżących potrzeb naszych wychowanków – tzw. ewalu-acja programu.
Powyższe założenia wynikały z tymczasowego charakteru umieszczania nielet-nich w schronisku. Z uwagi właśnie na tymczasowość pobytu nieletnielet-nich w placówce lub raczej nieprzewidywalność ich pobytu zostaliśmy zmuszeni do skonstruowania takiego programu, który w krótkim czasie zrealizowałby najważniejsze dla nas cele.
Z uwagi na specyfikę zaburzeń nieletnich, nieprzewidziane okoliczności oraz rotację wychowanków w placówce założenia programu uwzględniały również sytuacyjne dostosowywanie jego treści do aktualnych potrzeb wychowawczych.
Z tego względu suponowano, że poruszane treści w zależności od potrzeb mogą być konsultowane z poszczególnymi wychowawcami grup internatowych.
Ewaluacja programu
Zakładano, że nieletni biorący udział w programie pilotażowym będą:
• wykazywali niższy poziom stresu związanego z faktem izolacji;
• potrafili komunikować się w sposób dojrzalszy;
• bardziej otwarci na kontakty z kadrą pedagogiczną – posiądą umiejętność wy-korzystywania informacji zwrotnych na temat własnego postępowania;
• umieli określić swoje mocne i słabe strony, a także wykorzystać to w dalszej pracy nad sobą;
• umieli radzić sobie w sytuacjach konfliktowych;
• potrafili dbać o własne interesy bez szkody dla otoczenia;
• znali mechanizmy uzależnienia i wpływ środków zmieniających świadomość na ludzkie zachowania.
Po pilotażowym okresie prowadzenia tego typu zajęć sformułowano następu-jące wnioski o charakterze ewaluacyjnym:
• Nie sprawdziła się w naszych warunkach formuła tworzenia grupy socjotera-peutycznej z nieletnich przebywających w różnych grupach wychowawczych.
Okazało się, że bardzo trudnym do przeprowadzenia procesem jest przenosze-nie inicjowanych sytuacji wychowawczych (ich ciągłość) na zajęciach na po-dobne sytuacje mające miejsce w internacie. Przykładowo – sytuacją korzyst-niejszą byłoby utworzenie grupy socjoterapeutycznej z naturalnie istniejącej grupy wychowawczej, przy pełnym współudziale wychowawcy prowadzącego i osób wspierających tę grupę.
191 Oddziaływania socjoterapeutyczne
W toku przyszłych oddziaływań należy się skupić na strategiach: informacyj-nej, edukacyjnej i alternatyw. Programy interwencyjne i zmian środowiskowych ze względu na utrudniony dostęp do rodzin podopiecznych raczej nie będą mogły być realizowane.
• Ze względu na trudną do przewidzenia długość pobytu każdego z nieletnich należy w dużym stopniu ograniczyć wieloaspektowość tematyki poruszanej na zajęciach, a skupić się głównie na obszarach dotyczących komunikacji oraz kompetencji społecznych. Innym rozwiązaniem może być prowadzenie grup socjoterapeutycznych sprofilowanych, co jednakże będzie niezwykle utrudnio-ne ze względu na wspominautrudnio-ne już możliwości pracy z rodziną pochodzenia (generacyjną) naszych podopiecznych.
• Skład osób prowadzących daną grupę socjoterapeutyczną powinien być stały z uwagi na naturalny proces grupowy, który uwzględnia wiele etapów doty-czących między innymi integracji grupy i wchodzenia w fazę poczucia bezpie-czeństwa, gwarantującej rozwój jej poszczególnych członków.
W związku z powyższym na kolejnym etapie, po dokonaniu ewaluacji dotych-czasowego programu, wprowadzono nowości. W dużym stopniu polegały one na redukcji liczby spotkań i poruszanej tematyki. Zwiększyła się też liczba uczest-ników. Program „Bez złudzeń” w opisywanym okresie zorientowany był na sferę komunikacji, samodoskonalenia, poznawania własnych możliwości i ograniczeń.
Cały cykl zajęć obejmował 8 spotkań 60-minutowych. Do grupy zakwalifikowano 8 uczestników. Selekcja nieletnich wykluczyła osoby, które:
• oczekiwały na umieszczenie w zakładzie poprawczym na mocy art. 74 § 2 u.p.n.2;
• przebywały w SdN po raz drugi;
• w sferze intelektualnej funkcjonowały na poziomie upośledzenia;
• były leczone psychiatrycznie.
Nieletni mieli uczestniczyć w zajęciach w początkowym okresie swojego poby-tu w schronisku. W związku z tym głównym celem zajęć miało być wsparcie dla ogólnego procesu adaptacji nieletnich do nowych warunków oraz organizowanie sytuacji sprzyjających poznaniu się i zmniejszeniu napięć emocjonalnych wynika-jących z izolacji od dotychczasowego środowiska. W trakcie zajęć wykorzystano następujące obszary tematyczne:
• budujemy grupę;
• poznajmy się;
• jaki jestem?;
• jak rozmawiać, by się rozumieć nawzajem?;
• uległość – agresja a asertywność;
• skuteczne rozwiązywanie problemów;
2 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, z późniejszymi zmianami (Dz.U. z 1982 r., Nr 35, poz. 228).
192 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
• planowanie własnego rozwoju – zajęcia z wykorzystaniem sprzętu multime-dialnego;
• podsumowanie – jestem niepowtarzalny.
Cały cykl 8 spotkań podzielony został na 3 części:
• dotyczącą wypracowania norm grupowych, wzajemnego poznania się, do- określenia szczegółów pracy; na tym etapie prowadzący miał również możli-wość przyjrzeć się grupie jako całemu organizmowi i wstępnie zdiagnozować role, w jakie wchodzą uczestnicy, a to wszystko w celu dobrania na przyszłość odpowiednich ćwiczeń;
• związaną z głębszym poznaniem przez nieletnich własnych możliwości w ob-szarze komunikacji oraz kontaktów międzyrówieśniczych;
• obejmującą pracę nad planowaniem własnej przyszłości, dookreślanie włas-nych celów ważwłas-nych dla każdego uczestnika oraz nagrodzenie każdego z nich za wkład i ciężką pracę w trakcie zajęć.
Ważnym elementem zajęć miało być spotkanie z wykorzystaniem kamery.
Nieletni mieli za zadanie nagrywać zajęcia, zamieniając się rolami w cyklu po 10 minut. Pomysł używania kamery przez wychowanków był przedstawiony na jednym z zajęć początkowych i stanowił pewną formę mobilizacji nieletnich do pracy i nagrodzenia ich za wysiłek – uczestnicy oczywiście wyrazili pisemną zgo-dę na nagrywanie spotkań. Kolejne zmiany w programie wynikały z tego, że za-leżało nam, aby każdy z uczestników miał okazję przejść przez każdy etap zajęć, szczególnie ten ostatni, który dawał najwięcej satysfakcji i miał być podsumowa-niem 8 tygodni spotkań. Czas trwania jednego spotkania socjoterapeutycznego (1 godz.) wynikał z ustalonych godzin pracy internatu. Nieletni poza zajęciami socjoterapeutycznymi w godzinach popołudniowych są zaangażowani w zajęcia służące nauce i odrabianiu pracy domowej (co dla nas jest priorytetem), uczest-niczą w spotkaniach kół zainteresowań oraz w zajęciach wychowawczych, których tematyka porusza szereg interesujących dla nieletnich aspektów. Socjoterapia ma w naszej opinii uzupełniać ogólne oddziaływania schroniskowe prowadzone przez wychowawców i czasami uszczegółowiać niektóre założenia dotyczące indywidu-alnych przypadków.
Drugim powodem prowadzenia zajęć w wymiarze zaledwie 1 godz. są duże trudności naszych podopiecznych wynikające z zaburzeń koncentracji uwagi oraz z przeżywania dużych trudności w sytuacji narażenia na dłuższą ekspozycję spo-łeczną. Przy konstruowaniu scenariuszy zajęć należało opracować szczegółowe za-sady ich organizacji, dobrać odpowiednie formy i metody pracy, uwzględniające cechy szczególne podopiecznych oraz warunki pracy:
• Nasi podopieczni z uwagi na różne ograniczenia (formalne – charakter czy-nów, o które są podejrzewani, i nieformalne – związane z niezdiagnozowaną w obszarze pracy placówki podkulturą przestępczą, która wyraża się głównie w przestrzeganiu zasad nieformalnych) mają trudność w przełamaniu dystan-su fizycznego pomiędzy sobą. Z tego względu przy opracowywaniu
scenariu-193 Oddziaływania socjoterapeutyczne
szy zrezygnowano z proponowania ćwiczeń angażujących ich w bliskie relacje cielesne.
• Z uwagi na ogólne trudności w obszarze edukacyjnym większość nieletnich zdradza niechęć do jakiegokolwiek wysiłku intelektualnego, przejawia niską motywację do pracy własnej oraz niską gotowość do poddania się jakimkol-wiek oddziaływaniom o charakterze terapeutycznym. Z tego powodu propo-nowane ćwiczenia powinny być atrakcyjne, nastawione w głównej mierze na zabawę i powinny cechować się dużą dynamiką.
• Występujące u nieletnich trudności z koncentracją uwagi oraz braki w sferze słownikowo-pojęciowej narzucają prowadzącym konieczność podawania ta-kich instrukcji, które cechuje prostota, jasność i wyrazistość. Podobnie jest z doborem tematyki ćwiczeń. Nie mogą one zbytnio odwoływać się do abs-trakcyjnych pojęć i dotyczyć sfer zbyt odbiegających od codziennych sytuacji.
Tematyka powinna odwoływać się głównie do potrzeb niższego rzędu. Należy podkreślić, że nasi podopieczni nie mają wygórowanych aspiracji lub wcale ich nie mają, a to, co ich dotyczy i interesuje, związane jest ze sferą egocentrycz-nych pobudek.
• Nasza placówka dysponuje małym pomieszczeniem, które jest wyposażone w miejsca do pracy dla 8 wychowanków oraz prowadzących. Nie ma tam prze-strzeni pozwalającej na rozbudowane zabawy ruchowe – z tego powodu w toku ustalania ćwiczeń ograniczono się jedynie do takich ćwiczeń o charakterze ru-chowym, które można zrealizować w dostępnej przestrzeni.
Z naszych doświadczeń wynika, że zaangażowanie uczestników w realizację zajęć nie zależy od samych scenariuszy spotkań i założeń programu – istotnie wpływa na to sposób ich prowadzenia. Naszym zdaniem największą rolę odgry-wa tu nastawienie proodgry-wadzącego i jego wewnętrzna motyodgry-wacja połączona z du-żym poziomem energii, który ma uzasadnienie w stosunku do osób izolowanych.
Rozpoczynając kolejny cykl spotkań, wytypowaliśmy 8 nieletnich, którzy od oko-ło miesiąca przebywali w placówce i którzy spełniali kryteria udziału. Z każdym z nich przeprowadzono indywidualną rozmowę, w trakcie której przedstawiono propozycję dotyczącą zajęć i wstępnie określono gotowość danego podopiecznego do uczestniczenia w spotkaniach grupy. Na 8 osób 1 miała duże wątpliwości, ale ustalono z nią, że swoją decyzję o dalszym udziale może odłożyć na później. Bę-dzie miała możliwość wzięcia udziału w 2 spotkaniach i dopiero po nich ostatecz-nie zadeklaruje pełne uczestnictwo lub zrezygnuje.
Podejmując próbę oceny gotowości nieletnich do aktywnego uczestnictwa, opracowaliśmy tabelę zawierającą informacje na temat poziomu energetycznego uczestników na początku zajęć i poziomu ich zadowolenia pod koniec.
194 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
Tabela 1. Gotowość nieletnich do uczestnictwa w zajęciach (P) i stopień zadowolenia z udziału w nich (K) w skali od 0 do 10 punktów
Uczestnik
Spotkanie
I II III IV V VI VII VIII
P K P K P K P K P K P K P K P K
Rafał bd. bd. 7 10 6 9 8 8 6 8 8 8 8 9 9 10
Paweł 1 bd. bd. x x x x x x x x x x x x x x
Karol bd. bd. 2 10 3 9 5 10 5 10 7 10 8 10 10 10
Łukasz bd. bd. 8 10 10 10 10 10 10 10 10 10 nb. nb. 9 10
Paweł 2 bd. bd. 2 9 8 10 10 10 4 10 10 10 10 10 9 10
Damian bd. bd. 6 9 3–4 10 nb. nb. 3 10 nb. nb. 10 10 nb. nb.
Wiktor bd. bd. 4–5 9 6 9 nb. nb. 5 10 5 10 10 10 9 10
Marcin bd. bd. 9 10 6 9 10 10 4 8 nb. nb. 10 10 9 10
Objaśnienia:
nb. – nieobecny x – rezygnacja z zajęć bd. – brak danych
Źródło: Opracowanie własne.
Jak wynika z tabeli, jeden z nieletnich (Paweł 1) zrezygnował z uczestnictwa po pierwszym spotkaniu. Nie był to ten nieletni, który miał wątpliwości związa-ne z uczestnictwem w zajęciach. Wątpliwości miał Łukasz, który, jak się potem okazało, był najbardziej aktywny ze wszystkich osób w grupie i swoją gotowość oceniał prawie zawsze na 10 punktów. Paweł 1 brak własnej gotowości uzasadnił trudnościami w pogodzeniu terminu spotkania grupowego z terminami innych ważnych dla niego zajęć.
Można z przedstawionych danych wysnuć wniosek, że każdy z uczestników, kończąc kolejne spotkania, podsumowywał swoje zadowolenie zawsze wyżej niż poziom chęci, z jakim zaczynał zajęcia, lub ocena była taka sama. Oznacza to, że zajęcia były dla nieletnich interesujące, aktywizowały ich i zachęcały do uczestnic- twa w kolejnych spotkaniach. W trakcie zajęć posługiwaliśmy się również dodat-kową dokumentacją, służącą głównie odnotowywaniu postępów nieletnich w pra-cy grupowej. W jej zakres wchodziła „Karta uczestnika zajęć socjoterapeutycz-nych”, która zawierała krótką diagnozę nieletniego, cele do pracy indywidualnej oraz bieżące obserwacje i spostrzeżenia w toku prowadzonych zajęć.
Z uwagi na zbytnią obszerność materiału dotyczącego programu socjoterapeu-tycznego, jaki posiadamy (m.in. rozbudowane scenariusze zajęć), w prezentowa-nym tekście nie będziemy dokonywać opisu każdego z nich. Chcielibyśmy jedynie
195 Oddziaływania socjoterapeutyczne
zaprezentować ten, który naszym zdaniem zasługuje na szczególną uwagę. Jak się okazało w trakcie zajęć, doskonałym wabikiem i zachętą dla naszych nieletnich była wysunięta przez nas propozycja nagrywania jednego ze spotkań kamerą. Jak wynikało z obserwacji zachowania uczestników, najbardziej interesowała ich moż-liwość otrzymania na własność pliku z nagraniem spotkania. Niestety nie było to możliwe, głównie ze względu na prawdopodobieństwo rozprowadzania tego na-grania poza terenem placówki.
Już sam fakt trzymania przez nich kamery w ręce sprawił, że poczuli się doce-nieni. Każdy z nich miał okazję wstępnie zapoznać się z obsługą sprzętu, tak aby w trakcie nagrywania nie tracić zbędnego czasu na instrukcje. Na przedostatnie
Już sam fakt trzymania przez nich kamery w ręce sprawił, że poczuli się doce-nieni. Każdy z nich miał okazję wstępnie zapoznać się z obsługą sprzętu, tak aby w trakcie nagrywania nie tracić zbędnego czasu na instrukcje. Na przedostatnie