Edyta Masternak
SdN w Dominowie
Wstęp
Termin biblioterapia rozpatrywać można w wąskim i szerokim znaczeniu pojęciowym. W wąskim ujęciu1 oznacza proces terapeutyczny, w którym odpo-wiednio wyselekcjonowane i przystosowane materiały czytelnicze stosuje się jako środek wspierający proces leczniczy i wychowawczy. Kierowany jest do osób cho-rych i niepełnosprawnych, społecznie nieprzystosowanych, odrzucanych i tych, które wymagają psychicznego wsparcia. Służy też kształtowaniu podmiotowego stylu funkcjonowania tych osób oraz stanowi część procesu postępowania psy-chokreacyjnego. W koncepcjach psychologicznych biblioterapia jest szczególną techniką psychoterapeutyczną, polegającą na leczniczym oddziaływaniu na psy-chikę dzięki odpowiednio dobranej przez psychoterapeutę literaturze. W szerokim ujęciu biblioterapię definiuje się natomiast jako zamierzone działanie, wykorzy-stujące książkę lub materiały niedrukowane (obrazy, filmy itp.) do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Za-akcentować należy fakt, że koniecznym elementem biblioterapii jest międzyoso-bowy kontakt indywidualny (biblioterapeuty z jedną osobą) bądź grupowy2. Tak też traktowana jest biblioterapia w opracowanych autorskich scenariuszach zajęć, którymi objęci zostali nieletni umieszczeni w Schronisku dla Nieletnich w Domi-nowie. Daje to bowiem możliwość wzbogacenia oddziaływań oraz pobudzenia ak-tywności nieletnich na szerszych płaszczyznach niż tylko czytelnictwo.
1 I. Borecka: Biblioterapia a inne rodzaje terapii. „Biblioterapeuta” 1998, nr 3.
2 E.J. Konieczna: Arteterapia w teorii i praktyce. Kraków 2006.
153 Biblioterapia w mikrosystemie wychowawczym schroniska dla nieletnich
Cele programu
Cele biblioterapii uzależnione są od rodzaju problemu, na który ma ona od-działywać, oraz preferencji i doświadczeń odbiorcy, do którego jest skierowana.
Wyróżnia się cztery główne cele:
• rewalidacyjny – adresowany do osób o obniżonej sprawności intelektualnej;
• resocjalizacyjny – skierowany do osób niedostosowanych społecznie;
• profilaktyczny – obejmujący swym zakresem zapobieganie tworzeniu się prob-lemów natury emocjonalnej;
• ogólnorozwojowy – zmierzający do zaspokajania potrzeb wiążących się z da-nym wiekiem rozwojowym3.
Struktura programu
W obrębie pedagogiki resocjalizacyjnej znane są dwa sposoby realizowania za-dań terapeutycznych. Pierwszy z nich postuluje korzystanie z psychoterapii w pro-cesie edukacyjnym i wiąże się z pojęciem „terapia pedagogiczna”. Drugi zakłada bezpośrednie zastosowanie procedur i metod wypracowanych przez poszcze-gólne nurty psychoterapeutyczne4 w realizacji celów wychowania resocjalizacyj-nego. Nowożytna terapia pedagogiczna korzysta z różnorodnych metod pracy.
Nierzadko terapeuci spotykają się z osobami nieprzystosowanymi społecznie, przejawiającymi problemy emocjonalne. W literaturze odnoszącej się do tematyki biblioterapii osoba taka nazywana jest pacjentem, wobec którego zaleca się tera-pię poprzez materiały literackie. Biblioterapia realizowana podczas zajęć wycho-wawczych z wychowankami Schroniska dla Nieletnich w Dominowie jest częścią terapii pedagogicznej. Pedagogiczne ujęcie biblioterapii zakłada, że oddziaływanie poprzez czytelnictwo to proces edukacyjny, podczas którego u pacjenta kształtu-ją się sposoby radzenia sobie w ciężkiej dla niego sytuacji. Realizacja programu biblioterapeutycznego ma zatem na celu przeobrażania na trzech płaszczyznach:
w zachowaniu, przekonaniach i uczuciach. Głównym elementem biblioterapii pe-dagogicznej jest modelowanie postaw oczekiwanych społecznie5.
Podstawowymi technikami biblioterapeutycznymi stosowanymi w programie biblioterapeutycznym „Na imię mi Oskar” – w zależności od założonych celów szczegółowych, poruszanego problemu, składu uczestniczącej grupy, przewidzia-nych efektów, miejsca i czasu zajęć – są:
3 E. Tomasik: Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny. Cz. 1.
Warszawa 1992.
4 Z. Bartkowicz: Pomoc terapeutyczna nieletnim agresorom i ofiarom agresji w zakładach reso-cjalizacyjnych. Lublin 2001.
5 T. Kruszewski: Biblioterapia w działaniach placówek opiekuńczo-wychowawczych. Toruń 2006.
154 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
• głośne, samodzielne czytanie tekstów przez wychowanków;
• czytanie wyselekcjonowanych tekstów przez prowadzącego;
• dyskusja nad czytanym utworem (czasami zdarza się, że mówienie o książce stanowi pretekst do innej rozmowy, jest wstępnym elementem terapii poprze-dzającym poruszenie problemów bliższych uczestnikom niż te, o których trak-tuje fragment utworu);
• pisanie listu do bohatera literackiego;
• wymyślanie zakończenia do rozpoczętej historii;
• wchodzenie w rolę wybranego bohatera i przedstawienie scenek (drama) in-spirowanych sytuacją literacką;
• wykonywanie prac plastycznych do czytanego utworu obrazujących jego na-strój;
• wykonywanie prac plastycznych ilustrujących emocje wychowanków wywoła-ne czytanym utworem;
• mandala, czyli buddyjska technika uspokajająca, która ma wywołać refleksję oraz poprawić koncentrację − doskonale spełnia również funkcję integracyjną grupy i pobudza do pracy twórczej;
• gry i zabawy symulacyjne;
• element muzykoterapii i filmoterapii.
Cały proces biblioterapeutyczny realizowany podczas cyklicznych spotkań bi-blioterapeutycznych w SdN w Dominowie składa się z dwóch etapów:
• zajęcia integrujące grupę oparte na pedagogice zabawy i metodach psychoak-tywnych (wspólny element dla biblioterapii i dramy);
• postępowanie terapeutyczno-wychowawcze, które może przebiegać następująco:
− czytanie, słuchanie lub oglądanie dobranych środków terapeutycznych;
− identyfikacja z bohaterem literackim lub sytuacją, a przez to nabranie dy-stansu do własnych problemów, wyciszenie lub uaktywnienie uczestnika zajęć;
− refleksja nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją, w jakiej wychowa-nek aktualnie się znajduje;
− katharsis – stan psychiczny charakteryzujący się odczuciem ulgi wynikają-cej z uświadomienia sobie, że nie jest się w swoich zachowaniach osamot-nionym, że można znaleźć rozwiązanie nurtującego problemu;
− introspekcja – przepracowanie, przemyślenie ważnych problemów osobi-stych (samodzielnie lub z pomocą biblioterapeuty);
− zmiana postaw lub zachowań uczestnika terapii.
Zajęcia biblioterapeutyczne każdorazowo poprzedza dokładna diagnoza, obej-mująca zarówno rozpoznanie problemów, jak i przewidywanie skutków planowa-nego działania biblioterapeutyczplanowa-nego oraz odpowiedni dobór treści poszczegól-nych metod wychowawczych, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną6.
6 E.J. Konieczna: Arteterapia w teorii i praktyce…
155 Biblioterapia w mikrosystemie wychowawczym schroniska dla nieletnich
Istotą zajęć o charakterze biblioterapeutycznym jest wykorzystanie możliwości celowego, systematycznego kontaktu nieletnich z literaturą. Warsztaty bibliote-rapeutyczne stwarzają nieletnim okazję do swobodnego wyrażania uczuć, pozy-tywnej ekspozycji siebie, korygowania niewłaściwych zachowań oraz nabywania nowych kompetencji i umiejętności społecznych. Prowadzone w SdN oddziały-wania biblioterapeutyczne mają formę terapii krótkoterminowej ze względu na jej stosunkowo wysoki poziom efektywności, możliwość kontrolowania czynników ubocznych, a także możliwość uniknięcia dezorganizacji pracy placówki.
Autorski program biblioterapii „Na imię mi Oskar” powstał w 2010 roku.
Został opracowany na podstawie książki Oskar i pani Róża autorstwa Érica-Em-manuela Schmitta. W latach 2010–2012 zajęcia realizowane były wyrywkowo, nie prowadzono ich w uformowanej grupie biblioterapeutycznej. Odbywały się wówczas pojedyncze spotkania, najczęściej w grupie pierwszej schroniska. Jednak dzięki temu dokonano niewielkich korekt w scenariuszach poszczególnych zajęć.
Program adresowany jest do grupy terapeutycznej liczącej 10–12 osób. Istotne jest, aby spotkania następowały według przedstawionego dalej harmonogramu, czy-li w ściśle określonej kolejności. Każda jednostka tematyczna w postaci jednego spotkania trwa 1–1,5 godziny, w zależności od tempa pracy grupy, jej liczebno-ści, poziomu zintegrowania, formy czytania tekstu, jaką przyjmie prowadzący, i innych zmiennych mających wpływ na przebieg każdego spotkania, których nie da się do końca przewidzieć. Zgodnie z tematyką książki uczestnicy przeżywali z Oskarem całe jego życie. Doświadczając radości, miłości, rozstań i rozczarowań, towarzyszyli mu od młodości, przez dorosłość i starość aż do śmierci.
Poza wymienionymi celami oddziaływań biblioterapeutycznych należy wska-zać także cele edukacyjne programu „Na imię mi Oskar”. Są nimi: nauka tworzenia własnego tekstu i pisania, poprawa dykcji, nauka czytania ze zrozumieniem i sa-modzielnego wnioskowania, nauka budowania wypowiedzi pisemnej, ukazywanie alternatywnych form spędzania czasu wolnego, wzbogacanie zasobu słownictwa nieletnich, podnoszenie poziomu kompetencji społecznych, doskonalenie sztuki argumentacji, ćwiczenie umiejętności poprawnego wypowiadania się i budowania wypowiedzi na podstawie komunikatu typu „ja”, ćwiczenie pisania zgodnego z za-sadami ortografii i poprawnego stylistycznie, eliminowanie wulgaryzmów i słow-nictwa podkulturowego w wypowiedziach nieletnich, minimalizowanie oporów przed wypowiedziami na forum grupy, kształtowanie zainteresowań czytelniczych nieletnich.
Zajęcia biblioterapeutyczne przebiegają według ściśle określonego ramowego, chronologicznego planu, zamieszczonego w zestawieniu 1.
156 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia Zestawienie 1. Plan programu „Na imię mi Oskar”
Temat spotkania Zakres zajęć
Kim jestem, kim jesteś?
(zajęcia 1. i 2.) zajęcia integracyjne, zawieranie kontaktu z grupą, poznawanie siebie nawzajem
ustalenie wzajemnych oczekiwań Dzień dobry, to ja Oskar
(zajęcia 3. i 4.) wprowadzenie bohatera literackiego
przedstawienie go grupie biblioterapeutycznej Tu gdzie teraz jestem
(zajęcia 5.) identyfikacja uczestników z bohaterem, odnalezienie wspólnych płaszczyzn
Młodość…
(zajęcia 6.) przeżywanie wraz z Oskarem własnej młodości przez wychowanków
rozwiązywanie typowych dla tego okresu konfliktów Mam lat 30. Wkraczamy w dorosłość
(zajęcia 7.) kreowanie siebie w roli rodzica, męża, dorosłego Kryzys wieku średniego
(zajęcia 8.) rozwiązanie problemów typowych dla wieku średniego: dylematy, wybory życiowe Pożegnania – każdy z nas czeka na kogoś,
kto już nigdy nie wróci (zajęcia 9.)
uczenie się, dzięki doświadczeniom Oskara, umiejętności żegnania się z bliskimi Starość…
(zajęcia 10.) przygotowanie w towarzystwie Oskara do nadchodzącej starości i przeżywanie tego, co ona niesie
dokonanie bilansu życiowego To mój ostatni list
(zajęcia 11.) śmierć jako coś nieuniknionego, oswajanie się z myślą o śmierci jako naturalnym skutku życia
pożegnanie z Oskarem – bohater literacki znika z treści biblioterapeutycznych
Kim byłem, kim będę?
(zajęcia 12.) próba udzielenia przez wychowanków odpowiedzi na pytania: kim jestem? co zmieniło się we mnie? jakie są moje wartości?
przeniesienie przez wychowanków ciężaru refleksji na autorefleksję: z refleksji nad bohaterem na refleksję nad samym sobą
„Z daleka będę rozpoznawał Twoje kroki, tak różne od innych”
(zajęcia 13.)
przeformułowanie i pogodzenie się z poczuciem straty związanym z zakończeniem cyklu spotkań
Ewaluacja programu
Systematyczne spotkania pierwszej grupy biblioterapeutycznej rozpoczęto z początkiem lipca 2012 roku pod nazwą „Wakacyjne spotkania z Oskarem i Cio-cią Różą”. Zajęcia realizowane były wyłącznie na podstawie programu „Na imię mi Oskar”. Był to cykl dziesięciu 1,5 godzinnych spotkań, realizowanych dwa razy
157 Biblioterapia w mikrosystemie wychowawczym schroniska dla nieletnich
w tygodniu, w których wzięła udział losowo dobrana grupa 17 nieletnich. Z wy-chowawczego punktu widzenia pierwsza edycja programu pozostanie wyjątkowa, dostarczyła uczestnikom licznych emocji – wielu z nich nie kryło, że zajęcia po-zwoliły im poznać siebie i innych z całkiem nowej, nieznanej dotąd strony. „Grupa Oskara” zakończyła działalność 9 sierpnia 2012 roku. Zgodnie z założeniem bi-blioterapeutycznym uczestnicy zajęć przeżyli z Oskarem całe jego życie. Doświad-czając radości, miłości, rozstań i rozczarowań, towarzyszyli mu od młodości, przez dorosłość i starość, aż do śmierci. Siedemnastu uczestniczących w projekcie nie-letnich poprzez pisanie wcielało się w liścia, który spadł z drzewa, innym razem znajdywali czapkę niewidkę, pisali list do wroga, zdradzali swoje sekrety, wrzucali swój strach do kapelusza, pisali list do przyszłości, który wspólnie wrzucaliśmy do morza, czy wracali pamięcią do wspomnień wywołujących uśmiech na ich twa-rzach. Podczas ostatniego spotkania grupy 9 sierpnia 2012 roku uczestnicy pożeg-nali się „Listem do samego siebie”.
Ten etap realizacji zajęć zaowocował wersją zrewidowaną programu. Ewaluacji wersji podstawowej dokonano po uwzględnieniu i dokładnej analizie wniosków z pierwszej edycji. Tak więc „Grupa Oskara” po pierwszej edycji pozwoliła na do-konanie istotnych zmian w treningu biblioterapii oraz sformułowanie sugestii co do jego dalszej realizacji. Pierwsza wersja została wzbogacona o dwa dodatkowe spotkania integracyjne, poprzedzające przejście do właściwego procesu bibliotera-peutycznego, oraz jedne zajęcia kończące, podczas których uczestnicy pracują nad poczuciem straty i żegnają się z taką formułą wzajemnej pracy.
Dla realizacji zajęć istotny okazał się wymóg, by podczas spotkań kłaść duży nacisk na respektowanie przez uczestników ustalonych dla pracy grupy norm i za-sad; jest to niemal niezbędny warunek budowania atmosfery wzajemnego zaufania w grupie. Ważna, choć niedoceniona w przypadku procesu biblioterapii, okazała się baza lokalowa. Zajęcia powinny odbywać się za każdym razem w tej samej sali, spełniającej wymogi BHP oraz dającej poczucie bezpieczeństwa i dyskrecji.
Drugi cykl spotkań nosił tytuł „Wiosenne spotkania z Oskarem i Ciocią Różą”
i rozpoczął się 18 marca 2013 roku. Program, według którego realizowano zaję-cia w „Drugiej grupie Oskara” (druga edycja programu), mimo że wzbogacony o dodatkowe zajęcia wstępne i zajęcia kończące, był identyczny z poprzednim.
Zajęcia drugiej edycji programu rozpoczęto dopiero, gdy nieletni z jego pierw-szej edycji opuścili grupę wychowawczą. Głęboka refleksja dotycząca liczebności i metody formułowania grupy biblioterapeutycznej skłoniła autorkę programu, a zarazem prowadzącą zajęcia, do istotnego zmniejszenia liczby uczestników.
Druga edycja programu przebiegała w jednej tylko grupie wychowawczej liczącej 10 nieletnich – nie tak jak uprzednio w oddziale międzygrupowym. Wpłynęło to na wyraźnie odczuwalne większe poczucie dyskrecji i bezpieczeństwa osobistego nieletnich podczas zajęć. Istotnie przełożyło się to na efektywność i zaangażowa-nie w pracę podczas spotkań. Ostati zaangażowa-nie zajęcia odbyły się 20 kwietnia 2013 roku, kończąc istnienie kolejnej grupy. Tym razem podczas pożegnania każdy
z uczest-158 Rozdział 3. Arteterapia i socjoterapia
ników wskazał spośród zgromadzonych w swojej teczce rzeczy tę szczególnie dla niego ważną, którą sam stworzył i umieścił tam podczas naszych spotkań.
Obecnie zajęcia z zakresu biblioterapii odbywają się według scenariusza w wer-sji, w której realizowano spotkania drugiej edycji. Przebieg i efekty pracy biblio-terapeutycznej są systematycznie relacjonowane na stronie internetowej Schroni-ska dla Nieletnich w Dominowie. Należy jednak zaznaczyć, że każdorazowo przy przygotowaniu poszczególnych zajęć brana jest pod uwagę specyfika aktualnie przebywających w schronisku chłopców, ich potencjałów i uzdolnień, potrzeb oraz trudności, z jakimi się borykają. Jest to wyrazem bezwzględnego kierowania się priorytetem dobra nieletnich, w myśl jednej z naczelnych zasad etycznych: „po pierwsze nie szkodzić”.
Zakończenie
Charakter i przebieg treningu biblioterapii umożliwił zjednanie sobie zaufania wychowanków, zainteresowanie i zaangażowanie ich w prowadzoną w schronisku działalność wychowawczą. Partnerskie traktowanie uczestników oraz funkcjono-wanie w ich oczach jako osoba autentyczna i znacząca to cechy będące podstawą skutecznych oddziaływań. Wychowawca zaczął być postrzegany jako osoba, która przede wszystkim poświęca czas i zajmuje się podopiecznym, odpowiada, wspiera, wyjaśnia to, co dla niego ważne i niezrozumiałe. To z pracy, trudu, poświęcenia, ale także radości, zadowolenia i satysfakcji zbudowany jest jego autorytet. Program stał się doskonałą płaszczyzną do stworzenia w schronisku korzystnych warunków rozwoju wychowanka, przekazania mu odpowiednich wartości.
Niewątpliwie zajęcia z zakresu biblioterapii wpłynęły wyraźnie na wzbogace-nie i uatrakcyjwzbogace-niewzbogace-nie oferty wychowawczej schroniska. W środowisku zakładów izolacyjnych dla nieletnich w Polsce programowane zajęcia tego typu są innowa-cyjne i zdaniem kadry pedagogicznej oraz kierowniczej naszego ośrodka pozy-tywnie wpływają na kształtowanie mikroklimatu wychowawczego grupy, a także całej placówki. Program zajęć posiada uniwersalną formułę i może być realizo-wany w różnych placówkach oraz grupach (także wolnościowych). Opracowanie zajęć, ich realizacja w formie spotkań „Grupy Oskara” oraz ich ewaluacja są dla jego autorki – wychowawcy – źródłem niewątpliwego sukcesu wychowawczego.
Subiektywne poczucie satysfakcji zawodowej określone jest na podstawie włas-nych doświadczeń i refleksji. Uspołecznienie wychowanka przejawiającego złożo-ne trudności wielorakiej natury to sprawa niezwykle istotna. Ważzłożo-ne jest, by młody człowiek nawet w obliczu dotychczasowych błędów życiowych potrafił pomóc so-bie i innym ludziom, a posiadany potencjał rozwijał. Realizacja zajęć pozwoliła na podjęcie dialogu wychowawczego i niejednokrotnie była początkiem poważnych indywidualnych przemian w wychowankach schroniska. Fakt ten jest niezmiennie źródłem nieskrywanej satysfakcji zawodowej.