Problemy Prawa Karnego 5

1

5

PROBLEMY PRAWA KARNEGO 5

ВОПРОСЫ УГОЛОВНОГО ПРАВА 5

PROBLEMS OF CRIMINAL LAW 5

PROBLÈMES DU DROIT PÉNAL 5

PROBLEME

DES STRAFRECHTS

S

PRACE HUKOWE

UNIWERSTTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH

NR 326

UNIWERSYTET ŚLĄSKI

PROBLEMY PRAWA

KARNEGO

5

REDAKTOR SERII: PRAWO MAKSYMILIAN PAZDAN

REDAGUJE ZESPÓŁ:

OKTAWIA GOR

NIOK, KAZIMIERZ MARSZAŁ (PRZEWODNICZĄCY), LEON TYSZKIEWICZ

RECENZENCI:

ARNOLD GUBINSKI, TADEUSZ HANAUSEK,

LESZEK ŁERNELL. ANDRZEJ MURZYNOWSKI

SFIS RZECZY CZĘŚĆ I

• Ofctawia Gómiok: Przedmiot ochrony i pojęcie niedoboru .. w art. 218 5 1 kodeksu karnego ... ... ... . . ... . .. . 11

®Leon Tyszkiewicz: Tabela Punktacji Diagnostycznej Czynników Krymino­

gennych dla Nieletnich i próby jej stosowania . . . .... . . . . 2J 0 Kazimierz Marsza!: Skutki ingerencji prokuratora w ściganie przestępstw

prywatnoskargowych ... 37 f Antoni Feluś: Zagadnienie kompleksowości w kryminalistycznej ekspertyzie

pismoznawczej... 60 OMarek Legień: Kierunki badań fonoskopijnych .. . . . ... . ... 67 0 Tadeusz Widła: Znamiona sfałszowania obrazu .. .. . . . . . . — 75

CZĘŚĆ II

P Zbigniew Gostyński, Michał Kalitowski: Bibliografia prawa karnego mate­

rialnego, prawa karnego procesowego, prawa karnego wykonawczego, prawa o wykroczeniach i kryminologii za lata 1977—1978 ... 85

СОДЕРЖАНИЕ

ЧАСТЬ I

Октавия Гурниок: Предает охраны и понятие недостачи согласно ст. 218 § 1 уголовного кодекса ... ■ . ... . ... . . .11 Леон Тышкевич: Таблица диагностической пунктуации криминогенных факторов

для несовершеннолетних и попытки ее применения . .... ,. 21 Казимеж Маршал: Последствия вмешательства прокурора в преследование

преступлений по частному обвинению... 37 Антони Фелюсь: Вопросы комплексности в криминалистической экспертизе

письма... 60 Марек Легень: Направления фоноскопических исследований .: . 67 Тадеуш Видла: Признаки, фальсификации картин ... ... 75

ЧАСТЬ II

Збигнев Гостыньски, Михал Калитовски; Библиография материального уголов­

ного права, процессуального уголовного права, исполнительного уголовного

права, права о нарушениях и криминологии за 1977—1978 годы .... 85

CONTENTS PART I

Oktawia Gômiok: An Object under Protection and the Notion of Deficien­

cy in Art. 218 5 1 of the Criminal Law Code... 11 Leon Tyszkiewicz: A Point Counting Tabele for the Diagnozed Crime-In­

ducing Factors for Juvenile Delinquents with Attempts at Using It . . 21 Kazimierz Marsza! : Effects of the Public Prosecutor's Intervening in the

Prosecution of Private Complaint Offences...37 Antoni Feluś: The Problem of Complexity in the Criminal. Graphical

Expertise ...60 Marek Legień: Trends in the Development of Phonoscopic Research ... 67 Tadeusz Widia: Distinctive Marks of Picture Forgery... 75

PART II

Zbigniew Gostyński, Michał Kalitowski: Bibliography of The Criminal Ma­

terial Law, Criminal Lawsuit, Criminal Executing Law, The Laws of Misdeamor and Criminology between 1977—1978 ... 85

TABLE DES MATIERES Ièr« PARTIE

Oktawia Górniok: L’objet de la protection et la notion du déficit a l’art. 218

§ 1 du code pénal...11 Leon Tyszkiewicz: Le Tableau de points diagnostics des facteurs crimino­

gènes pour les mineurs et les essais de son application... 21 Kazimierz Marsza!: Les effets de l’ingérence du procureur dans la poursuite

des infractions d’actions privées ...37 Antoni Feluś: Le problème de la complexité dans l’expertise criminelle de la

connaissance de l’écriture... 60 Marek Legień: Les tendances des examens phonoscopiques...67 Tadeusz Widia: Les signes caractéristiques de la falsification d’un tableau 75

II” PARTIE

Zbigniew Gostyński, Michał Kali towski: Bibliographie du droit pénal ma­

tériel, du droit pénal judiciaire, du droit pénal exécutif, du droit sur

infractions et de la criminologie pour les années 1977—<1978 .... 86

INHALTSVERZEICHNIS I TEIL

Oktawia Górniak: Der Gegenstand des Schutzes und der Begriff Mangel im Art. 218 $ 1 des Strafgesetzbuches... 11 Leon Tyszkiewicz: Die diagnostische Bewertungstabeile der kriminogenen

Faktoren bed Minderjährigen und der Versuch ihrer Anwendung ... 21 Kazimierz Marszal: Die Folgen der staatsanwaltlichen Einmischung in die

Verfolgung in Sachen von Privaitklagendelücte ... 37 Antoni Feluś: Fragen der Komplexität bei kriminalistischen Schriftgutachten 60 Marek Legień: Richtungen der phonoskopischen Untersuchungen .... 67 Tadeusz Widia: Merkmale eines gefälschten Bildes... 75

II TEIL

Zbigniew Gostyński, Michal Kaditawski: Bibliographie des materiellen Straf- redhta, des Prozeßstrafrechts, des Gesetzes über Rechtsverletzungen und

der Kriminologie für die Jahre 1977—1978 ... 85

CZĘŚĆ I

ARTYKUŁY

0KTAW1A GÓRN10K

Przedmiot ochrony i pojęcie niedoboru w ort. 218 § 1 kodeksu karnego

Wypowiedzi nauki prawa karnego oraz orzecznictwa Sądu Najwyż­

szego na temat obowiązującego już iblisikio 10 lat atft. 213 § 1 i 2 kk. do­

tyczyły głównie ostatniego członu § 1 tego przepisu („jeżeli istotny nie­

dobór w mieniu nastąpił”) i wynikających zeń problemów więzi przy­

czynowej oraz strony podmiotowej tego typu przestępstwa, zasięgu jego podmiotu, a także granicy między karalnym niedoborem a karalną nie­

gospodarnością.

Zawarte w tych wypowiedziach poglądy niejednokrotnie się różniły.

Różne też stanowiska w stosunku do tych problemów reprezentował Sąd Najwyższy w kolejnych wyrokach ferowanych bezpośrednio po wejściu w życie kodeksu karnego z 1969 roku.

Wymiana obszernie argumentowanych w piśmiennictwie karnisty- cznym poglądów na te tematy sprzyjała wzajemnemu wyjaśnieniu wielu istotnych kwestii. Doprowadziła też do znacznego zbliżenia stanowisk re­

prezentowanych w nauce prawa karnego w stosunku do tych problemów.

Na ujednolicenie rozstrzygania ich w praktyce wydatnie wpłynęły Wy­

tyczne wymiaru sprawiedliwości w sprawach o przestępstwa niegospo­

darności, marnotrawstwa oraz spowodowania niedoboru w mieniu spo­

łecznym1. Wyczerpująco argumentowane tezy tych Wytycznych zostały niemal powszechnie zaakceptowane.

Przez cały ten okres zdecydowanie mniej zainteresowania wzbudziły, a w każdym razie nie były przedmiotem sporów czy głęhszych analiz, takie elementy art. 218 k.k., jak jego bezpośredni przedmiot ochrony oraz samo pojęcie niedoboru w kontekście tego przepisu.

Niemal każda charakterystyka przestępstwa z art. 218 § 1 k.k. za­

mieszczona w podręczniku prawa karnego czy komentarzu do obowiązu­

jącego kodeksu karnego, a niekiedy również publikacja przyczynkowa na ten temat rozpoczyna się od określenia przedmiotu ochrony lub prostej czy też pełniejszej definicji pojęcia niedoboru. 1

1 Wytyczne wymiaru sprawiedliwości w sprawach o przestępstwa niegospodar­

ności, marnotrawstwa oraz spowodowania niedoboru w mieniu społecznym VI KZP 10/75, OSNKiW (nr 4—5), poz. 52.

11

W tych fragmentach charakterystyk przestępstwa niedoboru często­

kroć występują istotne różnice. Z faku, iż mimo tego nie stają się one przedmiotem dyskusji czy polemik można by wnosić, że sposób ich ro­

zumienia, treść i zakres nadawany im w drodze wykładni tekstu prze­

pisu nie ma znaczenia dla praktyki, dla stosowania art. 218 § 1 k.k.

Nawiązując do rozważań Igora Andrejewa na temat roli przedmiotu ochrony, zachowując przestrogi przed wywyższaniem jego roli ponad inne elementy przestępstwa2, należałoby jednak dojść do innego wnio­

sku. Skoro przedmiot ochrony jest pojęciem wyjaśniającym istotę danego typu przestępstwa3, skoro „służy lepszej inteipretacji przepisu i pozwa­

la rozumnie ustalić zakres objętego tym przepisem czynu karalnego”*, to chyba warto skonfrontować jego określenie z przyjętą wykładnią in­

nych znamion art. 218 § 1 k.k. z rozstrzygnięciami problemów, które na tle tego przepisu wzbudzały istotne wątpliwości interpretacyjne.

Art. 218 § 1 k.k. nie jest przepisem ujętym „w ten sposób, że czyn wyraźnie polega na wyrządżeniu uszczerbku pewnemu dobru określo­

nemu w tym przepisie”8. Całokształt jego ustawowych znamion nasuwa wątpliwości, jakie to „wartośći” „ponoszą uszczerbek wskutek popełnie­

nia czynu”8, a przynajmniej, które z nich zamierzał ustawodawca ekspo­

nować jako chronione tym przepisem w pierwszym rzędzie7.

Różnice w zapatrywaniach ria rolę tych wartości znajdują wyraz w od­

miennie formułowanych określeniach bezpośredniego przedmiotu ochro­

ny art. 21'8 § 1 k.k.

Opierając się na treści ustawowych znamion czynu w tym typie przestępstwa, bezpośredni przedmiot ochrony art. 218 § 1 kJk. określą się jako „działalność gospodarczą w zakresie nadzoru, ochrony lub gospoda­

rowania mieniem społecznym przed pówstaniem niedoboru tego mienia”8 lub jako tę „sferę działalności różnorodnych instytucji państwowych, spo­

łecznych, organizacji społecznych a nawet osób prywatnych (np. agent prowizyjny), która ma na celu niedopuszczanie do'powstania niedoboru w mieniu społecznym”9, czy wreszcie jako , prawidłowość gospodarowa­

nia mieniem społecznyńl wykluczającą powstanie niedoboru na skutek niedopełnienia obowiązku lub przekroczenia uprawnień przez niedosta­

teczny nadzór nad tym mieniem, niedostateczną jego ochronę i gospoda­

rowanie nim”10. ‘

W tych określeniach czyn sprawcy jest zamachem na działalność

„• 2 I. Andre je w; Ustawowe znamiona przestępstwa, Warszawa 1959, s. 79.

3 Ibidem, s. 88.

4 Ibidem, s. 95.

8 Ibidem, s. 94.

6 Ibidem, s. 91.

7 Ibidem, s. 58.

8 I. Andrejew, W. Swida, W. Wolter: Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 686.

8 O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Swida: Prawo karne. Część szcze­

gólna, Wrocław—Warszawa 1971, s. 303.

10 J. Sliwowski: Prawo karne, Warszawa 1973, s. 483.

sprecyzowaną przez ustawowe znamiona czynu przestępstwa niedoboru.

Uwzględnione w nich znamiona następstw czynu (niedobór) służą ogra­

niczeniu zasięgu ochrony tej działalności.

Sformułowanie ich odpowiada zasadzie, że bezpośredni przedmiot ochrony „musi być bardziej konkretny niż rodzajowy a jednocześnie mieścić się w jego granicach”11. Ten ostatni 'bowiem określony jest bądź to jako „prawidłowa działalność gospodarcza”11 12, bądź pełniej jako „pra­

widłowa działalność gospodarcza zgodna z założeniami ustroju społeczno- -goeipodairczego, określonego w naszej Konstytucji, zmierzająca do rozwi­

jania życia gospodarczego na podstawie narodowego planu gospodarczego w kierunku socjalizmu”13.

Przytoczone przykłady sposobów określenia bezpośredniego przed­

miotu ochrony art. 218 § 1 k.k. uwidaczniają pokrewieństwo tego prze­

pisu z przepisami ujętymi w rozdziale XXXIII kJk., chroniącymi działal­

ność instytucji państwowych i społecznych, których podmiotami są oso­

by ¡pełniące w tych instytucjach funikcje publiczne. W szczególności wido­

czna jest więź między art. 218 § 1 k.k. a art. 246 k.k, chroniącym dzia­

łalności tych instytucji na pozostałych, poza sferą gospodarowania, polach interesów społecznych i jednostkowych14.

Z trzeciej tezy Wytycznych Sądu Najwyższego w sprawach o prze­

stępstwa niegospodarności, marnotrawstwa oraz spowodowania 'niedo­

boru w mieniu społecznym15 wynika inne określenie .bezpośredniego przedmiotu ochrony art. 218 § 1 k.k. Po wyjaśnieniu bowiem, że przez przestępstwo z tego przepisu „należy rozumieć zachowanie sprowadzają­

ce się do niezabezpieczenia tego mienia przed nieuzasadnionym ubyt­

kiem, a także rozporządzenie tym mieniem niezgodnie z przeznaczeniem oraz danym rodzajem działalności gospodarczej”, naśtępuje zwięzła kon­

kluzja: [...] w przepisie tym bowiem chodzi o zabezpieczenie tego mienia w tej lub innej formie przed zagarnięciem oraz wszel­

kim innym nie uzasadnionym ubytkiem [podkr. -— O.G.J.

W takim rozumieniu roli art. 218 § 1 k.k., jego bezpośredniego przed­

miotu ochrony widoczne jest przeniesienie akcentu że znamion czynu na jego następstwa. Podobne określenie ratio legis art. 218 k.k. można do­

strzec w rozważaniach Genowefy Rejman nad pojęciem nadzoru i jego przedmiotu16. Również w Kodeksie karnym z komentarzem określenie bezpośredniego przedmiotu ochrony art. 218 k.k. akcentuje wprawdzie element działalności w zakresie nadzoru, ochrony i gospodarowania mie­

niem, jednakże w analizie rodzajowego przedmiotu ochrony rozdziału

11 W. Swida: Prawo karne. Część ogólna, Wrocław 1975, s. 130.

12 I. A n d rie j e w, W. Swida, W. Wolter: op. cit., s. 677.

13 O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Swida: op. cit., s. 293.

14 J. A n d r e j e w, W. Swida, W. Wolter: op. cit., s. 764.

lł Ibidem.

18 G. Rejman: Odpowiedzialność karna za niewłaściwe wykonanie nadzoru w zespołowym działaniu, Warszawa 1972, s. 9 i nn. oraz s. 21.

13

XXX kk. zwraca się uwagę na to, że grupa przepisów tego rozdziału (art.

217—219 k.k.) chroni gospodarkę uspołecznioną przed szkodą „wywołaną zwłaszcza w sferze gospodarowania”17.

Opierając określenie bezpośredniego przedmiotu ochrony art. 218 § 1 k.k. głównie na znamionach następstw czynu, akcentując w nim element szkody czy ubytku w mieniu, można dojść do wniosku, że przedmiotem tym jest własność społeczna.

Konstrukcja ustawowa art. 218 § 1 k.k. pozwala formułować bezpo­

średni przedmiot ochrony tego przepisu zarówno w sposób wyrażony -w przytoczonych określeniach pierwszej, jak i dirugiej grupy. Za pierw­

szym z itydh sposobów może przemawiać dodatkowo przyjęta w kodeksie karnym z 1969 roku systematyka — umiejscowienie art. 218 k.k. w roz­

dziale zatytułowanym: Przestępstwa gospodarcze i chroniącym właśnie działalność gospodarczą. Za drugim natomiast — ów ostatni człon art.

218 § 1 k.k.: warunek karalności, bez którego samo naruszenie obowiąz­

ków luib uprawnień zakłócające działalność gospodarczą, a nawet stwa­

rzające możliwość powstania niedoboru, nie stanowi przestępstwa prze­

widzianego w tym przepisie, dopóki w mieniu społecznym nie nastąpi

„istotny niedobór”.

Jak sugerowano na wstępie, wybór czy tylko uznanie za chronione w pierwszym rzędzie jednego z dwóch różnych określeń przedmiotu tej ochrony sprzyja bądź utrudnia uzasadnienie rozwiązań innych niewątpli­

wie spornych problemów wykładni art. 218 § 1 k.k.

I tak, jeżeli uznać, że przedmiotem bezpośredniej ochrony art. 218 § 1 k.k. jest działalność w zakresie ochrony, nadzoru lub gospodarowania mieniem społecznym, czy też tylko ten element w określeniu przedmio­

tu ochrony jest eksponowany jako główny, wówczas można uzyskać moc­

ną podstawę dla takiej koncepcji więzi przyczynowej w tym przestęp­

stwie, która zaakceptowana została przez Wytyczne wymiaru sprawiedli­

wości w sprawach o przestępstwa niegospodarności, marnotrawstwa oraz spowodowania niedoboru w mieniu społecznym18. Skoro bowiem chro­

niona jest tym przepisem „sfera działalności różnorodnych instytucji państwowych, społecznych, organizacji społecznych, a nawet osób pry­

watnych która ma na celu niedopuszczenie do powstania niedoboru w mieniu społecznym”19, a zamach na nią swą formą (niedopełnienie obowiązku lub przekroczenie uprawnień w zakresie nadzoru nad mieniem społecznym, jego ochrony lub gospodarowania nim) i nasileniem (stwarza {...] możliwość powstania niedoboru) odpowiadał określającym je zna-

17 I. Andre j e w, W. S wid a, W. Wolter: op. cit., s. 678.

18 „Skutkiem w art 218 § 1 k.k. jest stan, w którym zachodzi realna możliwość (niebezpieczeństwo) powstania niedoboru w mieniu społecznym. Nastąpienie niedo­

boru w tym mieniu jest warunkiem, od którego zależy karalność czynu.” „[...] Za­

chodzi tu domniemanie faktyczne, że niedobór, który nastąpił jest rzeczywiście na­

stępstwem stworzonej przez spraiwcę możliwości jego powstania. Wytyczne wy­

miaru sprawiedliwości...

19 O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Swida: op. cit., s. 303.

mianom tego przepisu „istotnemu niedoborowi”, który nastąpił, pozosta­

wiona zostaje rzeczywiście tylko rola warunku karalności i oczywiste jest, że między nim a zachowaniem sprawcy nie musi istnieć związek przyczynowy. W takim też tylko zakresie czyn sprawcy musi znaleźć odbicie w stronie podmiotowej przestępstwa. Wystarczy by sprawca wiedział lub przewidywał, że jego zamach odpowiada przewidzianym w przepisie formom oraz co najmniej powinien i mógł przewidzieć jego nasilenie, stopień stwarzający możliwość .powstania niedoboru.

Zdecydowanie trudniej jest uzasadniać przyjętą koncepcję więzi przy­

czynowej i strony podmiotowej przestępstwa z art. 218 § 1 k.k., jeżeli określenie bezpośredniego przedmiotu ochrony tego przepisu wyprowadzi się z następstw czynu — niedoboru, który nastąpił, czy też stworzonej możliwości jego powstawania w mieniu społecznym. Mało przekonywające wówczas wydaje się stanowisko, iż dla odpowiedzialności karnej za za­

mach na wartości wyobrażane przez mienie, w którym nastąpił lub któ­

remu tylko groził niedobór, zbędne jest wykazywanie więzi przyczyno­

wej między takim zamachem a zmianą, jaka nastąpiła w przedmiocie czynu, poprzez którą wartość ta się wyraża. Razić będzie także pogląd, że dla wyczerpania znamion strony podmiotowej zamachu na taki przed­

miot nie wymaga się, by sprawca co najmniej powinien był i mógł prze­

widzieć następstwa swego zachowania w postaci zmiany w tym przed­

miocie.

Przytoczone argumenty, jeżeli nie przemawiają za eksponowaniem w określeniu bezpośredniego przedmiotu ochrony art. 218 § 1 k.k. ele­

mentu działalności w zakresie ochrony, nadzoru lub gospodarowania mie­

niem społecznym, to przynajmniej służą wykazaniu znaczenia, jakie ma sposób jego określenia dla rozwiązywania wątpliwości interpretacyjnych wyłaniających się na tle danego przepisu.

Na tle art. 218 § 1 k.k. jeszcze wyraźniej zda je się uwidaczniać więź między rozstrzyganiem takich wątpliwości a znaczeniem przyjętym dla występującej w tym przepisie nazwy: niedobór.

W okresie, gdy osoby odpowiedzialne z tytułu kompetencji służbo­

wych za mienie społeczne, w którym powstał niedobór, karano na pod­

stawie art. 286 d.kJk. temu właśnie pojęciu, słusznie czy niesłusznie, po­

święcano wiele uwagi. Bardzo wiele miejlsca zajmowały w charakte­

rystykach przestępstwa i przestępczości niedoboru dociekania terminolo­

giczne, a szczególnie stosunek używanych dla określenia stwierdzonego ubytku w mieniu społecznym dwóch nazw: niedoboru i manka.

Wybrana przez ustawodawcę etymologicznie polska nazwa niedobo­

rów czyni zbędnymi dociekania o jej stosunku do występującej po­

przednio niejako konkurencyjnie nazwy: manko.

Na tle art. 218 k.k. tylko nazwa: niedobór wymaga wykładni. Jak

zaznaczano na wstępie zarówno literatura kamiśtyczna, jak i orzecznic-

15

twó Sądu Najwyższego po 1970 roku nie? zawierały sygnałów o istotnych sporach dotyczących pojęcia niedoboru jako znamienia art. 218 k.k. Po­

wszechnie uznano, co powtórzyły także Wytyczne wymiaru sprawiedli­

wości, maraotrawtśtwo oraz spowodowania niedoboru w (mieniu społecz­

nym20, iż w odróżnieniu od pojęcia szkody w kontekście art. 217 k.k., niedobór w rozumieniu airt. 218 k.k. „obejmuje wyłącznie szkodę efek­

tywną”.

Nazwa ta stała się natomiast przedmiotem dyskusji na tle przestęp­

stwa z art. 219 k.k. Dotyczyła ona głównie kwestii istotnej dla ustalenia stosunku tego przepisu do art. 252 k.k. Dlatego też poszukiwano m.in.

odpowiedzi na pytanie: czy niedobór, o którym mowa w art. 219 k.k., ma ten sam zakres i treść, jaki posiada w całokształcie ustawowych znamion art. 218 kjk. czy też w kontekście art. 219 k.k. należy go rozumieć szerzej i włączać w jego zakres również niedobory, których sprawca nie ponosi odpowiedzialności karnej21.

W publikacjach traktujących o odpowiedzialności za niedobory za­

mieszcza się bądź samą jego definicję, niezależną od przepisów, w jakich występuje, bądź też definicje modyfikowane kontekstami poszczególnych przepisów, czy wreszcie określa się przyjęte dla takiej nazwy znaczenie

w prezentowanych wynikach badań empirycznych22.

Podobnie jak w sformułowaniach bezpośredniego przedmiotu ochrony art. 218 k.k., w ustalonej w drodze wykładni treści nazwy: niedobór

dostrzega się poważne różnice.

Biorąc pod uwagę tylko takie różnice, które mogą się okazać istotne zarówno dla praktyki dowodowej w procesach karnych o niedobory, jak i wpływać na rozstrzyganie innych problemów interpretacyjnych art.

218 k.k., prezentowane definicje niedoboru jako znamienia tego przepisu można podzielić na dwie grupy.

Pierwszą z nich stanowią przykładowo następujące definicje:

Niedobór jest to: „różnica między stanem faktycznym towarów lub gotówki a stanem jaki wynika z prawidłowo prowadzonej dokumenta­

cji”23; „różnica stanu towarów lub pieniędzy przedstawiona przez doku­

menty składające się na księgowość ze stanem faktycznym”24; „ujemna różnica między wcześniejszym (początkowym) a późniejszym (końco-

20 Wytyczne wymiaru sprawiedliwości...

21 Por. J. S zamrę j: Stosunek poplecznictwa z art. 252 k.k. do tzw. poplecz­

nictwa przy niedoborze z art. 219 k.k., „Palestra” 1972, nr 50, s. 42 oraz E. S zwe- d ek: Poplecznictwo przy niedoborze, NP 1971, nr 2, s. 64.

22 Por. np. O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Świda: op. cit.; I. An- d r e j e w, W. S w i d a, W. Wolter: op. cit.; E. Szwedek: Przestępstwo niedo­

boru, PiP 1972, nr 2, s. 36; M. Piekarski: Odpowiedzialność odszkodowawcza za niedobory, Warszawa 1977, s. 7 i nn.; K. Dłużniewska: Zagarnięcie mienia spo­

łecznego w zakładzie produkcyjnym, Warszawa 1974, s. 57.

23 I. A n d r e j e w, W. S w i d a, W. Wolter: op. cit., s. 686.

24 O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Swida: op. cit., s. 302.

wym) stanem mienia”25; „różnica między stanem faktycznym a ewiden­

cyjnym wynikającym z prawidłowo prowadzonej księgowości”26.

Wszystkie te definicje określają niedobór od jego strony buchalte- ryjnej, wykazanej przez dokumenty buchalteryjne ujemnej różnicy w stosunku do stwierdzonego stanu ilościowego, a z reguły tylko war­

tościowego mienia, do którego się odnoszą.

Inny natomiast sens zyskuje pojęcie niedoboru w definicjach okre­

ślających je jako: „gospodarczo nieuzasadnione ubytki w mieniu społecz­

nym powstające z różnych, przeważnie bliżej niezidentyfikowanych przyczyn”27, czy też jako „wszelkie postaci uszczerbku w mieniu”28.

Sięgają one głębiej, a mianowicie zasadniczym elementem pojęcia niedoboru czynią ów ubytek w mieniu społecznym, pozostawiając nieja­

ko na drugim planie dokumenty ewidencjonujące stan czy obrót tym mieniem, w świetle których ubytek ten jest nieuzasadniony.

Za wykładnią nazwy: niedobór w kontekście art. 218 § 1 k.k. odpowia­

dającą treści jego definicji wymienionych przykładowo w grupie pier­

wszej przemawiają następujące powody:

W postępowaniach karnych w sprawach o niedobory stosunkowo często ustala się, że osoba odpowiedzialna za ochronę, niedobór lub gospodarowanie imieniem społecznym uchybiła swym obowiązkom pole­

gającym na prawidłowym dokumentowaniu stanu czy obrotu tym mie­

niem. Ustalenie tego faktu, w porównaniu z wykryciem przyczyny pow­

stania braku mienia, jest niewątpliwie łatwiejsze od strony dowodowej.

Fakty nieterminowego sporządzania raportów kasowych czy protokołów zepsucia się pewnych partii towarów czy wreszcie spowodowanie chaosu w takiej dokumentacji sprawiają, że dokumentacja może nie odzwier­

ciedlać obrotu mieniem, zmian jego stanu wartościowego.

Tego typu uchybienia uniemożliwiają praktycznie ustalenie, czy takie zmiany staniu mienia 'wynikły z normalnego obrotu nim, czy też przy­

czyną ich było zachowanie osoby odpowiedzialnej z tytułu swych obo­

wiązków za mienie, która spowodowała ten ubytek mienia lub nie zapo­

biegła jego powstaniu.

W takiej właśnie, stosunkowo często powtarzającej się sytuacji oczy­

wista jest więź ¡przyczynowa między niedopełnieniem obowiązków w za­

kresie ochrony, nadzoru lub gospodarowania mieniem a stworzeniem możliwości powstania niedoboru, czy nawet jego nastąpieniem, jeżeli temu pojęciu nadaje się, odpowiednio do definicji pierwszej grupy, wy­

łącznie czy głównie sens buchalteryjny.

Niejednokrotnie wszakże udaje się stwierdzić na podstawie innych

25 M. Piekarski: op. cit., s. 7.

26 Ibidem.

27 S. Pomorski: Z problematyki odpowiedzialności za przestępstwo niegos­

podarności i niedoboru, PiP 1970, nr 11, s. 707.

28 M. Piekarski: op. cit., s. 7.

2 Problemy prawa karnego 17

dowodów, poza zawierającą zawinione przez osobę odpowiedzialną za mienie luki dokumentacją buchałteryjną, iż stan mienia według spisu z natury, jego wartość są uzasadnione normalnym obrotem nim. I wtedy jednak nie ulega wątpliwości, że osoba odpowiedzialna za mienie na sku­

tek uchybienia obowiązkom prawidłowego dokumentowania obrotu tym mieniem istotnie istworzyła możliwość powtsitania niedoboru i niedobór ten

— pojmowany wyłącznie buchalteryjnie — nastąpił. W takim wypadku jednak nie sposób uznać, że sprawca swym zachowaniem zrealizował znamiona przestępstwa z art. 218 § 1 k.k.

Dlatego też wyda je się, że pojęcie niedoboru w kontekście tego prze­

pisu powinno uwzględniać jako równorzędne oba jego elementy: „ujem­

ną różnicę między wcześniejszym (początkowym) a późniejszym (końco­

wym) stanem mienia”29 oraz rzeczywisty ubytek, jaki nastąpił w mieniu w tym okresie.

29 Ibidem.

Октавия Гурниок

ПРЕДМЕТ ОХРАНЫ И ПОНЯТИЕ НЕДОСТАЧИ СОГЛАСНО СТ. 218 § I УГОЛОВНОГО КОДЕКСА

Содержание

Способ определения непосредственного предмета охраны ст. 218 уголовного ко­

декса, а также содержание и область, полученные путем интерпретации использован­

ного в этом правиле названия „недостача” существенным образом могут повлиять на определение отношения в спорном вопросе причинной связи между поведением виновника и „существенной недостачей”, которая появилась в общественной собствен­

ности.

В широко понятой предметой литературе встречаются довольно различные форму­

лировки этих двух понятий и не делаются никакие попытки их унифицирования. Если принять, что предметом непосредственной охраны ст. 218 уголовного кодекса явля­

ются „действия в области охраны, надзора или распоряжения общественной собствен­

ностью”, вместо того, чтобы определять задания этого правила как „предохранение общественной собственности от необоснованной убыли”, получаем тогда обоснование для мнения, представляемого в судебной практике Верховного Суда, что для привле­

чения к ответственности по этому правилу лишним увляется установление причинной связи между поведением виновника и действительно появившейся недостачей. Доста­

точным является наличие связи между этим поведением и созданной возможностью возникновения недостачи.

Аргументом, подтверждающим такое положение, будет также интерпретация выра­

жения „недостача” только в бухгалтерском смысле „разницы между фактическим состоянием товаров или денег и состоянием, возникающим из правильно проводимой документации”, вместо предположения, что она означает „все виды недочетов в иму­

ществе”.

Oktawia Görniok

DER GEGENSTAND DES SCHUTZES UND DER BEGRIFF MANGEL IM ART 218

§ 1 DES STRAFGESETZBUCHES Zusammenfassung

Die Art Bestimmung des unmittelbaren Gegenstandes des Schutzes nach Art. 218 des StGB sowie der Inhalt und der Bereich, der dem Begriff „Mangel” durch die in dieser Vorschrift en thaltene Auslegung beigegeben wird kann einen ausschlaggeben

— den Einfluß auf die Stellungnahme in der strittingen Frage der ursprünglichen Zusammenhänge zwischen dem Benehmen des Täters und dem „relevanten Man­

gel” ausüben, der im gesellschaftlichen Eigentum entstand.

In der weit verstandenen Literatur zu diesem Gegenstand trifft man sehr

2*

19

unterschiedliche Fassungen dieser beiden Begriffe, wobei keine Versuche unternom­

men worden sind sie zu vereinheitlichen. Wenn wir voraussetzen, daß Gegenstand des unmittelbaren Schutzes des Art. 218 des StBG die Schutztätigkeit, die Aufsicht oder die Verwaltung des gesellschaftlichen Eigentums ist, anstatt die Aufgaben dieser Vorschrift als „Sicherung des gesellschaftlichen Eigentums vor unbegrün­

detem Mangel” zu bezeichnen, sodann erlangen wir die Grundlage für die Stellung­

nahme, die im Urteilsspruch des Obersten Gerichts vertreten ist, nach dem es für die Verantwortlichkeit aus dieser Vorschrift überflüßig ist den ursprünglichen Zusammenhang zwischen dem Verhalten des Täters und dem tatsächlich entstan­

denen Mangel zu ermittlen, Es genügt nämlich der Zusammenhang zwischen dem Verhalten und der geschaffenen Möglichkeit des Entstehens des Mangles. Ein Be­

weis, der für eine der artige Haltung spricht wird auch die Auslegung des Be­

griffes „Mangel” nur im buchhalterischen Sinne sein, als eine Differenz zwischen

dem tatsächlichen Bestand der Wsren oder des Geldbetrages, und dem Bestand,

der sich aus vorschriftsmäßig geführten Büchern ergibt, anstatt der Annahme

daß er „jeglichen, am Eigentum entstandenen Verlust” bedeutet.

LEON TYSZKIEWICZ Tabela Punktacji Diagnostycznej Czynników Kryminogennych dla Nieletnich

i próby jej stosowania

i

W kryminologii rozwinięto na szeroką skalę badania nad metodą sta­

tystyczną opracowywania prognoz indywidualnych dotyczących przy­

szłej recydywy przestępców. Liczni autorzy przedstawili różne koncep­

cje pomiaru czynników kryminogennych i opierania na tej podstawie oceny prawdopodobieństwa recydywy. Przeglądy tych opracowań za­

wierają w literaturze polskiej prace Pawła Zakrzewskiego1 i Zofii Ostri- hanskiej1 2, a w literaturze obcej — m.in. F. H. Simona3. Nie będzie tu mowy o tej całej ciekawej literaturze, gdyż przekroczyłoby to ramy niniejszego artykułu, choć — trzeba podkreślić — ta problematyka wią- że się ściśle z jego tematem. Metoda statystycznego prognozowania indy­

widualnego w kryminologii wywołała poważne kontrowersje. Dostrze­

żono jej mankamenty i słusznie uznano, że metoda ta może być trak­

towana jedynie jako pomocnicza obok tzw. metody klinicznej. Nie można jednak tracić z cCzu korzyści, które płyną z posłużenia się ujęciem

ilościowym. Jakie są to korzyści?

Po pierwsze, zastosowanie pomiaru umożliwia nadanie czynnikom kryminogennym charakteru cech mierzalnych, co ułatwia wszelkie opra­

cowania statystyczne i 'analizy porównawcze.

Po drugie, operowanie miernikami liczbowymi umożliwia syntetycz­

ne określanie występującego w danym przypadku układu czynników kryminogennych, co przy ujęciu jedynie jakościowym jest bardzo utrud­

nione.

1P. Zakrzewski: Zagadnienie prognozy kryminologicznej, Warszawa 1964.

2 Z. Ostrihanska: Prognoza recydywy u nieletnich przestępców oraz wy­

niki badań prognostycznych 180 recydywistów w wieku 15—16 lat, „Archiwum Kryminologii” 1965, t. III.

3 F. H. Simon: Prediction Methods in Criminology including a prediction study of young men on probation, London 1971.

21

Podejście ilościowe ma duże znaczenie przede wszystkim w badaniach naukowych, może jednak być też przydatne w praktyce badań osobopoz- nawczych wykonywanych na potrzeby organów wymiaru sprawiedli­

wości czy innych instytucji.

O konieczności sięgnięcia do pomiaru autor niniejszego opracowania przekonał się, kierując pewnym opracowaniem naukowym, w którym zaszła potrzeba porównania ogólnego nasilenia czynników krymino­

gennych występujących w dwóch badanych grupach przestępców. Oka­

zało się to niemożliwe bez zastosowania jakiejś formy pomiaru. Na po­

trzeby tego właśnie badania powstała w 1977 roku prezentowana tu Tabela Punktacji Diagnostycznej Czynników Kryminogennych dla Nie­

letnich.

Tabela nie jest wynikiem jakiegoś specjalnie przeprowadzonego ba­

dania empirycznego. Opiera się ona na wynikach licznych badań krymi- nologicznych wykonanych w Polsce. Ograniczenie do materiału krajo­

wego uzasadnione jest faktem, iż czynniki kryminogenne i ich układy mają koloryt lokalny. Jeżeli więc punktacja diagnostyczna ma być stosowana w Polsce, powinna być oparta na wynikach badań przepro­

wadzonych w Polsce.

Wykorzystując polską literaturę kryminololgiczną ¡wyodrębniono czynniki, które w świetle badań okazały się istotnie związane z przes­

tępczością. Przeprowadzono tu jedynie pewne nieznaczne uproszczenia.

Kluczowym zagadnieniem było nadanie poszczególnym czynnikom wartości liczbowej. Autorzy statystycznych tablic prognostycznych po­

stępowali tu w różny sposób. Albo nadawali poszczególnym czynnikom jednakową wartość w sposób sztywny albo różnicowali tę wartość sto­

sując różne mierniki. E. i Sh. Glueckowie przyjmowali jako liczbę punktów charakteryzującą dany czynnik procent recydywy występu­

jący u zbadanych osób, w odniesieniu do których czynnik ten pojawił się. Stosowano też specjalne wyliczenia (H. Mannheim i L.T. Wilkins) bądź ustalano zróżnicowany miernik liczbowy w sposób arbitralny z moż­

liwością stosowania przez badającego mnożników, których wysokość za­

leżała od stwierdzonego w danym przypadku nasilenia wchodzącego w rachubę czynnika (u E. Freya mnożnik stosowany do zróżnicowanych wartości podsitawowych mógł wynosić od 1 do 5).

Konstruując Tabelę Punktacji Diagnostycznej przyjęto mierniki, w sposób arbitralny opierając się jednak w przybliżeniu na wysokości kształtowania ¡się współczynników korelacji (zwłaszcza dość często sto­

sowanego współczynnika T Czuprowa). Badając zakres zmienności współ­

czynników korelacji ustalono, że nie jest on duży. Z tego też powodu przyjęto, że liczba punktów powinna oscylować w zakresie od 10 do 20.

W zależności od rodzaju czynnika kryminologicznego zastosowano w wie­

lu przypadkach punktację względnie oznaczoną, dając badaczowi posłu­

gującemu się Tabelą pewien luz w „pomiarze” danego czynnika. Obok punktów ujemnych wprowadzono punkty dodatnie, które w charakte­

rystyce sytuacji kryminogennej wydają się niezbędne. Fakt wprowadza­

nia punktów .ujemnych i dodatnich zmusił do uwzględnienia, dla jasnoś­

ci, wariantów o wartości neutralnej, określonych miernikiem zerowym.

Tekst Tabeli Punktacji Diagnostycznej Czynników Kryminogennych dla Nieletnich stanowi aneks do niniejszego artykułu. Tutaj informacja o Tabeli ograniczy się tylko do zwięzłego jej omówienia. Tabela dzieli się na cztery działy, które można nazwać „wymiarami”. Są nimi: I. Prze­

stępczość, II. Środowisko rodzinne, III. Środowisko szkolne i IV. Cha­

rakterystyka nieletniego, z tym że ten ostatni warto rozdzielić na dwa

„podwymiary”: Czynniki biologiczne i Czynniki psychiczne. Poszczegól­

ne działy rozpadają się na „skale”. Jest ich w całej Tabeli 17. Poszcze­

gólne „skale” zawierają różne warianty danej „skali”. Punkty odnoszą się z reguły do tych wariantów.

Układ działów i „skal” pozwala na skonstruowanie ogólnego „profi­

lu” układu czynników kryminogennych. Składa się on z elementów, które można skrótowo określić symbolami (tabela 1).

Elementy ogólnego profilu układów czynników kryminogennych

Tabela 1

Wyszczególnienie Przestęp*

czość

Środowisko rodzinne

Środowisko szkolne

Czynniki biologiczne

czynniki psychiczne

Symbol p R Sz B Ps

Dział I II III IV IV

Skala wszystkie wszystkie wszystkie 13b; 14a i b pozostałe

Operując już tylko symbolami otrzymujemy następujący profil:

P/R/Sz/B/Ps

Tabela 2 przedstawia maksymalną punktację możliwą w pojedynczym przypadku, a więc przyjmując w danej skali tylko jeden wariant „naj­

lepszy” przy „plus” bądź najgorszy przy punktach „minus”. Jeśli chodzi o ogólną sumę punktów, to w poszczególnych przypadkach będą wystę­

powały trzy sumy; suma punktów dodatnich, suma punktów ujemnych

Maksymalna punktacja

Tabela 2

Dział (wymiar)

Ogółem

Punkty „plus” 0 72 30 0 54 156

Punkty ,/ninus” 45 145 45 35 198 468

23

oraz saldo. Wszystkie te sumy są ważne i powinny być obliczane i u- względniane w badaniu. W celu uniknięcia nieporozumień należy dodać, że wyliczone maksymalne sumy punktów dodatnich i ujemnych nie mogą być saldowane, gdyż za podstawę obliczenia przyjęto sytuacje ekstre­

malne w poszczególnych skalach, które to sytuacje wykluczają się na­

wzajem.

Poszczególne skale zostały iw Tabeli określone w sposób możliwie prosty, tak by jej stosowanie nie nastręczało trudności.

Ogólnie charakteryzując Tabelę, należy podkreślić, że nie jest to tabela sensu stricto prognostyczna. Jest to tabela diagnostyczna.

Nie jest rzeczą słuszną zbytnie oddzielanie „diagnozy” od „prognozy”.

Wypada zgodzić się z poglądem, iż prognoza należy do szeroko pojętej diagnozy4. Zaprezentowana Tabela zmierza do liczbowego okre­

ślenia nasilenia układu czynników kryminogennych występujących w da­

nym przypadku. Służy ona pomiarowi — używając pojęcia wprowadzo­

nego przez Jerzego Bafię — „sytuacji kryminogennej”. Mierzy ona czynniki kryminogenne nie przesądzając wyłącznie kwestii prawdopodo­

bieństwa recydywy. Wiele czynników uwzględnionych w Tabeli było badanych poprzez porównywanie przestępców i nieprzestępców, a nie tylko przestępców, którzy popadli później w recydywę z takimi, u któ­

rych recydywa nie pojawiła się. Tabela diagnostyczna ma niewątpliwie też walory prognostyczne, ale brak podstaw, by właśnie te walory eksponować jako wyłączne.

Tabela uwzględnia całokształt czynników kryminogennych, stąd też może być w zasadzie stosowana tylko w tych przypadkach, w których dysponujemy pełną informacją kryminologiczną. Może być ona stoso­

wana zwłaszcza w tych przypadkach, w których zostały przeprowadzone badania przez Ośrodek Diagnostyczny dlla Nieletnich.

Na zakończenie uwag ogólnych należy zaznaczyć, iż w pewnym stopniu arbitralnie przyjęte „wyceny” poszczególnych wariantów skali nadają Tabeli charakter w znacznej mierze konwencjonalny. Nie powinno to jednak pozbawić jej wartości przydatnego narzędzia poznawczego. Po­

nieważ ewentualne błędy „wyceny” występują konsekwentnie we wszy­

stkich przypadkach, wyniki pomiarów nie powinny w sposób istotny wpływać negatywnie na wyniki badań przeprowadzonych przy zastoso­

waniu Tabeli. Oczywiście nie zezwala to na zaniechanie starań o dosko­

nalenie Tabeli, której propozycje powinny w możliwie minimalnym stopniu deformować obraz rzeczywistości.

4 S. Ziemski: Problemy dobrej prognozy, Warszawa 1973. s. 67 i 68.

II

Tabela została wykorzystana w dwóch badaniach kryminologicznych.

Jedno z nich przeprowadziła Irena Rudnik5, drugie Zofia Rabiej6.

W badaniach I. Rudnik Tabela została m.in. zastosowana do liczącej 60 osób grupy nieletnich przestępców, którzy w 1967 roku zostali zba­

dani na potrzeby Sądu dla Nieletnich przez Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie. Grupa objęta badaniem składała się z chłopców w wieku od 10 do 17 lat zamieszkałych w dzielnicy Krakowa: Grzegórzki. Ba­

dania dostarczyły pełnej charakterystyki nieletnich. Po zastosowaniu Tabeli okazało się, że badani uzyskali ogólne liczby punktów (salda su­

my punktów dodatnich i ujemnych) wyszczególnione w tabeli 3.

Struktura grupy zbadanej przez I. Rudnik

Tabela 3

Liczba punktów Liczba nieletnich %

+ 100 do +51 2 3,3

+ 50 do 0 4 6,7

0 do —50 5 8,4

—51 do —100 12 20,0

—101 do —150 11 18,3

—151 do —200 9 15,0

—201 do —250 8 13,3

—251 do —300 7 11,7

powyżej —300 2 3,3

Razem 60 100,00

Warto przyjrzeć się teraz tabeli, która przedstawia dobór środków wychowawczo-poprawczych w poszczególnych kategoriach nieletnich wy­

odrębnionych ze względu na uzyskaną liczbę punktów.

W tabeli 4 podano w ostatniej kolumnie „przeciętny stopień ingeren­

cji”, który powstał w wyniku zastosowania punktacji charakteryzującej intensywność danego środka głównie stopniem ingerencji w życie nie­

letniego i jego rodziny. Przyjęto w sposób kowencjonalny następujące wskaźniki liczbowe: umorzenie postępowania — 0, upomnienie — 1, oddanie pod dozór odpowiedzialny rodzicom albo opiekunom — 2, od­

danie pod dozór kuratora — 4, zakład poprawczy z zawieszeniem — 67, zakład wychowawczy — 7, zakład poprawczy — 10. Opairty na cy-

5 I. Rudnik: Badania osobopoznawcze i ich wykorzystanie w postępowaniu c nieletnimi, Katowice 1977 [nie publikowana rozprawa doktorska obroniona na Uniwersytecie Śląskim],

6 Z. Rabiej: Badania przestępczości nieletnich z uwzględnieniem Tabeli Punktacji Diagnostycznej Czynników Kryminogennych w Ośrodku Diagnostycznym dla Nieletnich w Zabrzu, Katowice 1978 [nie publikowana praca magisterska napi­

sana na Uniwersytecie Śląskim.

7 Liczba 6 punktów stosowana jest niezależnie od tego, jaki środek wycho­

wawczy został zastosowany w okresie próby z wyjątkiem przypadku umieszczenia w zakładzie wychowawczym, kiedy to przyjmuje się punktację właściwą dla tego zakładu, czyli liczbę 7.

25

Tabela 4 Liczba punktów a dobór środków wychowawczo-poprawczych w świetle badań

I. Rudnik

L ic zb a p u n k tó w O g ó łe m

U m o rz en ie

U p o m n ie n ie D o zó r o d p o ­ w ie d zi a ln y ro d zi có w

D o zó r k u ra -

to ra

o > -d

Z a k ła d

p o p ra w cz y P rz ec ię tn y

st o p ie ń

in g er en cj i Z a k ła d

p ra w cz y za w ie sz er

+100 do +51 2 1 1 1,5

+50 do 0 4 — .— 2 2 _ _ 3,0

0 do —50 5 2 2 1 — _

0,8

—51 do —100 12 3 2 1 4 2

2,7

—101 do —150 11 O u 1 1 5 1 2.6

—151 do—200 9 1 1 1 4 2 — 3,4

—201 do —250 8 — — 2 4 1 1 4,5

—251 do —300 7 2 — 1 1 3 — 3,4

powyżej —300 2 — — — — _i 2 — 6,0

Razem 60 11 7 10 20 11 1 3,0

rs = 0,787

frach wykazanych w tabeli 4 współczynnik korelacji rangowej Spear- mana wyniósł 0,787. Wskazuje to na dużą zależność doboru środków od całokształtu ¡sytuacji kryminogennej.

Uzyskane wyniki przedstawia wykres 1.

hczkxa nieletnich

Wykres 1. Struktura grupy zbadanej przez I. Rudnik

I. Rudnik Zbadała również dalsze losy nieletnich, uwzględniając ich zróżnicowanie w zakresie uzyskanej liczby punktów charakteryzujących występujące u nich czynniki kryminogenne. Badania katamnestyczne zo­

stały przeprowadzone w okresie od 5 do 9 lat od momentu uchylenia za­

stosowanego środka. Przy ocenie dalszych losów nieletnich przyjęto dwa kryteria: recydywę ustaloną na podstawie odpowiedzi uzyskanej z rejestru skazanych oraz stwierdzoną w drodze wywiadu „adaptację ne­

gatywną”, przez którą autorka rozumiała „negatywny stosunek do na­

uki, niechęć do pracy lub jej porzucanie, brak zainteresowania rodziną lub jej opuszczenie, niełożenie na utrzymanie dzieci, zachowanie jak alko­

holizm czy prostytucja”8. Oba kryteria były stosowane początkowo niezależnie od siebie, w związku z czym „recydywiści” i wykazują­

cy „adaptację negatywną” utworzyli krzyżujące się podgrupy. Następnie oba kryteria połączono razem uzyskując podział całej badanej populacji na „poprawionych” i „nie wykazujących poprawy”, do których zaliczo­

no wszystkich recydywistów oraz osoby wykazujące „adaptację nega­

tywną”, mimo że nie byli recydywistami. Wyniki tych badań przedsta­

wia tabela 5.

Liczba punktów a dalsze losy nieletnich w świetle badań 1. Rudniok Tabela 5

Liczba punktów

ogółem badani

Wykazujący poprawę

Nie wykazujący poprawy ogółem

recydy­

wiści

wykazu­

jący 1

„adapta- ' cję ne­

gatywną”

liczba bez­

względna

%

liczba bez­

względna %

+100 do +51 2 1 50 1 50 1 ^__

+50 do 0 4 4 100 — — — —

0 do —50 5 3 60 2 40 — 2

—51 do —100 12 8 67 4 33 3 3

—101 do —150 11 6 55 5 45 3 4

—151 do —200 9 5 56 4 44 3 4

—201 do —250 8 3 37 5 63 2 5

—251 do —300 7 4 57 3 43 3 3

powyżej —300 2 — — 2 100 2 2

Razem 60 34 57 26 43 17 23

r3 = 0,500

Tabela ta, mimo że obliczony dla niej współczynnik korelacji rango­

wej Spearmana jest stosunkowo wysoki (0,500), nie wykazuje zbyt wy­

raźnej zbieżności między liczbą punktów charakteryzujących nasi­

lenie czynników kryminogennych a brakiem poprawy. Procent niepowo­

dzeń (ozy powodzeń) iw 'poszczególnych grupach jest dość zbliżony.

• I. Rudnik: op. cit., s. 159.

27

Fakt ten może ¡być różnie tłumaczony. Poza przypuszczeniem, że zasto­

sowana Tabela nie odzwierciedla prawidłowo „sytuacji kryminogennej”’

nieletnich, można powodów takiego ukształtowania cyfr dopatrywać się w zbyt małej liczebności badanej grupy, w prawidłowym doborze środ­

ków, które — odpowiednio zindywidualizowane — w różnym stopniu zneutralizowały sytuację kryminogenną, powodując pewne wyrównanie prawdopodobieństwa recydywy. Można też snuć przypuszczenie, że o re­

cydywie nie decydują istniejące pierwotnie czynniki kryminogenne, tyl­

ko sytuacje, które ukształtują się po zastosowaniu środków, a tych Ta­

bela już nie „chwyta”.

Badania Z. Rabiej objęły grupę 55 nieletnich przestępców zbadanych w 1974 roku przez Ośrodek Diagnostyczny w Zabrzu. Byli to chłopcy w wieku od 12 do 17 lat zamieszkali na terenie Katowic, Bytomia, Chorzo­

wa, Gliwic, Rudy Śląskiej i Zabrza. Punktację uzyskaną w zbadanej gru­

pie (salda sumy punktów dodatnich i ujemnych) przedstawia tabela 6.

Struktura grupy zbadanej przez Z. Rabiej

Tabela 6

Liczba punktów Liczba nie­

letnich %

+ 100 do +51 29 3,6

+50 do 0 3 5,5

0 do —50 3 5,5

—51 do —100 10 18,2

—101 do —150 8 14,4

—151 do —200 12 21,9

—201 do —250 11 20,0

—251 do —300 4 7,3

powyżej —300 2 3,6

Razem 55 100,0

Strukturę grupy zbadanej przez Z. Rabiej ilustruje wykres 2, w któ­

rym dla porównania podano też strukturę grupy badanej przez I. Rud­

nik.

Wykres 2 wykazuje, że obie objęte porównaniem populacje mają zbli­

żoną strukturę. Warto tu dodać, że średnie ogólne liczby punktów (saldo) dla tych populacji nie odbiegają znacznie od siebie: u I. Rudnik średnia wynosiła — 135, natomiast u Z. Rabiej — 145.

Relację między zastosowanymi przez Sąd dla Nieletnich środkami wychowawczo-poprawczymi a liczbą punktów charakteryzujących sytu­

ację kryminogenną poszczególnych nieletnich w świetle badań Z. Rabiej ukazuje tabela 7.

9 W tej pozycji uwzględniono również nieletniego, u którego ogólna liczba

punktów wyniosła +102.

liczba nieletnich

liczba punktom

Wykres 2. Struktura grupy zbadanej przez Z. Rabiej. Krzywe: 1 — grupa Z, Ra- biej, 2 — grupa I. Rudnik

Tabela 7 Liczba punktów a dobór środków wychowawczo-poprawczych w świetle badań

Z. Rabiej

p u n k tó w O g ó łe m U m o rz en ie U p o m n ie n ie D o zó r o d p o w ie d zi a ln y ro d zi có w D o zó r k u ra to ra Z a k ła d p o p ra w cz y w za w ie sz en iu Z a k ła d w y ch o w a w cz y Z a k ła d p o p ra w cz y P rz ec ię tn y st o p ie ń in g er en cj i

&

CS N U U

+ 100 do +51 2 1 ___ _ _ 1 _ _ 3,0

+ 50 do 0 3 — — 2 1 — — — 2,0

0 do —50 3 — — — 2 1 —. — 4,6

—51 do —100 10 1 — 1 6 1 1 — 3.9

—101 do —150 8 — — 1 4 2 1 — 4,6

—151 do —200 12 — 1 — 2 2 4 3 6,6

—201 do —250 11 — — — 3 3 2 3 6,7

—251 do —300 4 — — — — 2 — 2 8,0

powyżej —300 2 — — — — — 1 1 8,5

Razem 55 2 1 4 18 12 9 9 5,6

rs = 0,954

Konstrukcja tej tabeli jest podobna do konstrukcji przyjętej w tabeli 4. I tu przyjęto liczbowe mierniki stopnia ingerencji orzeczonych przez Sąd dla Nieletnich środków wychowawczo-poprawczych. Dobór tych środków jest tu jeszcze ściślej skorelowany z mierzoną za pomocą Ta­

29

beli sytuacją kryminogenną nieletnich niż było to w materiale zbadanym przez I. Rudnik. Współczynnik Spearmana wynosi aż 0,954. Porównu­

jąc dane I. Rudnik i Z. Rabiej, warto jeszcze zaznaczyć, że w przypadkach zbadanych przez Z. Rabiej zastosowano znacznie bardziej ingerujące w życie nieletniego i jego rodziny 'środki niż to było w grupie zbadanej przez I. Rudnik. Przeciętny stopień ingerencji wyniósł u Z. Rabiej 5,6, natomiast u I. Rudnik tylko 3,0. U I. Rudnik wiele spraw zostało umo­

rzonych, a środek zakładowy zastosowano tylko w jednym przypadku, natomiast u Z. Rabiej środek zakładowy został zastosowany wobec 18 nieletnich, co stanowi 33% całej grupy.

W 1978 roku, a więc po 3 lub 4 latach od czasu badania przez Ośro­

dek Diagnostyczny, Z. Rabiej przeprowadziła badania katamnestyczne, w ramach, których wykorzystano materiał zawarty w aktach wykonaw­

czych znajdujących się w poszczególnych sąidach bądź oparto się na opi­

niach kuratorów. W Odniesieniu do 5 nieletnich nie zdołano uzyskać żad­

nych informacji. Wyniki badania dalszych losów nieletnich należących do grupy Z. Rabiej przedstawia tabela 8.

Liczba punktów a dalsze losy nieletnich w świetle badań Z. Rabiej

Tabela 8

Liczba punktów Ogółem badani

Wykazujący poprawę

Nie wykazujący poprawy ogółem

recydy­

wiści pozostali liczba *

liczba bez­

względna

%

+100 do +51 2 2 100

+50 do 0 3 O 67 1 33 — 1

0 do —50 2 1 50 1 50 — 1

—51 do —100 9 8 90 1 10 — 1

—101 do —150 8 5 62 3 38 2 1

—151 do —200 10 3 30 7 70 5 2

—201 do —250 1'0 4 40 6 60 4 2

—251 do —300 4 2 50 2 50 1 1

powyżej —300 2 2 100 ^— — — —

Razern 50 29 58 21 42 12 9

rs = 0,285

Cyfry podane w tabeli 8 wykazują jeszcze mniejszą korelację między liczbą punktów charakteryzujących sytuację kryminogenną a dalszym zachowaniem nieletnich niż to było u I. Rudnik. Współczynnik Spearmana osiąga tu tylko 0,285, co świadczy o małej korelacji. Interpretując ten fakt, można powtórzyć uwagi poczynione odnośnie do tabeli 5.

Tabelę Punktacji Diagnostycznej Czynników Kryminogennych dla Nieletnich można wykorzystać do pogłębionej analizy skuteczności środ­

ków wychowawczo-poprawczych. Badania takie zostały przeprowadzone

na materiale zebranym przez Z. Rabiej. Tabela 9 ilustruje skuteczność

Tabela 9 Skuteczność środków wychowawczo-poprawczych a liczba punktów w świetle

materiału zebranego przez Z. Rabiej

Liczba punktów

Dozór kuratora samoistny

Zakład poprawczy

z zawie­

szeniem

Zakład wycho­

wawczy

Zakład

poprawczy Inne środki

s 3 Wl

o w ty m p o p ra w ie n i o g ó łe m w ty m p o p ra w ie n i o g ó łe m w ty m p o p ra w ie n i o g ó łe m w ty m p o p ra w ie n i o g ó łe m w ty m p o p ra w ie n i

4-100 do +51 1 1 1 1

+50 do 0 1 — — — — ^— — — 2 2

0 do —50 1 1 1 1 — — — — — —

—51 do —100 5 5 1 1 1 ^— — — 2 1

—101 do —150 4 2 2 1 1 1 — — 1 1

—151 do —200 2 1 1 1 3 ^— 3 ^— 1 1

—201 do —250 3 — 2 2 2 1 3 1 — —

—251 do —300 — — 2 1 — — 2 1 — —

powyżej —300 — ^— — ^— 1 1 1 ¹ ■—" ■ —■

Razem 16 9 10 8 8 3 9 3 7 6

% poprawionych _— 56 — 80 — 38 — 33 — 85

poszczególnych środków wychowawczo-poprawczych w zależności od scharakteryzowanej za /pomocą Tabeli sytuacji kryminogennej.

Głównym problemem w zakresie badania skuteczności prawnokar- nych środków walki z przestępczością jest /badanie tej /skuteczności w od­

niesieniu do /różnej kategorii przestępców. W dotychczasowych badaniach trudno było o wnikliwsze zróżnicowanie przestępców. Dzięki zastosowa­

niu Tabeli Punktacji Diagnostycznej Czynników Kryminogennych tę przeszkodę można przezwyciężyć. Tabela 9 wykazuje, iż w praktyce te same środki stosuje się do różnych kategorii przestępców (świadczą o tym kolumny w układzie pionowym), a także różne środki do tej samej ka­

tegorii przestępców (elementy poziome tabeli). Tak więc np. dozór kura­

tora samoistny stosowany jest do nieletnich, których sytuacja krymino­

genna charakteryzuje się sumami punktów mieszczącymi się w przedzia­

le od + 50 do —250, umieszczenie w zakładzie poprawczym z zawie­

szeniem — gdy analogiczny przedział wynosi od +100 do —300 itd.

Z drugiej strony do nieletnich charakteryzujących się sumami punktów, np. od —151 do —200 stosuje się wszystkie niemal środki.

Liczba przypadków objętych tabelą 9 jest zbyt mała, by tabela ta da­

wała w pełni miarodajny obraz skuteczności poszczególnych środków, jednak już tutaj można dopatrzyć się pewnych przypuszczalnych prawi­

dłowości. Okazuje się, że samoistny dozór kuratora jest zdecydowanie

31

skuteczny do—100 punktów, potem skuteczność spada wyraźnie, aż do

—200 punktów, powyżej których (a więc w kategorii od —201 do —300 punktów) staje się bezskuteczny. Tabela ujawnia znaną skądinąd małą skuteczność środków zakładowych, natomiast wskazuje na dużą efek­

tywność zawieszenia umieszczenia <w zakładzie poprawczym, które z re­

guły wiąże się z dozorem kuratora. Być może, że istnienie groźby skie­

rowania nieletniego do zakładu (poprawczego istotnie wspiera starania kuratora i ułatwia mu osiągnięcie pożądanych rezultatów. Oczywiście pełne badanie skuteczności prawnokarnych środków walki z przestęp­

czością nie będzie mogło poprzestać na analizie statystycznej. Konieczne tu będzie pogłębione badanie indywidualne poszczególnych przypadków, jednak o doborze przypadków wymagających gruntowniejszego zbadania indywidualnego zadecydują wyniki badań statystycznych opartych na Tabeli Punktacji Diagnostycznej Czynników Kryminogennych. W niniej­

szym materiale będzie np. rzeczą interesującą bliższe zbadanie dwóch przypadków o najwyższej liczbie punktów ujemnych (—323 i —333), w których umieszczenie w zakładach okazało się skuteczne.

Z braku miejsca nie można tu przedstawić szerszych badań nad pro­

filem uzyskanej przez poszczególnych nieletnich sumy punktów. Przy­

kładowo ograniczono się do podania przeciętnego profilu dla grupy zba­

danej przez Z. Rabiej oraz porównawczo profilów dotyczących nielet­

nich, którzy w tej grupie otrzymali najlepszą i najgorszą punktację (tabela 10).

Tabela 10 Przeciętny profil grupy zbadanej przez Z. Rabiej oraz profile

dotyczące nieletnich, którzy w tej grupie otrzymali najlepszą i najgorszą punktację

Profil p R Sz B PS Ogółem

Średni —24,8 —32,2 —26,8 —14,0 —47,5 —145,3 Nieletniego

nr 30 —20 +62 -1 30 0 +30 +102

Nieletniego

nr 26 —30 —93 —45 —35 —130 —333

III

W niniejszym artykule przedstawiono propozycję wprowadzenia pewnego „taryfikatora” służącego pomiarowi danych interesujących kry­

minologa. Trzeba podkreślić, że Tabela Punktacji Diagnostycznej Czyn­

ników Kryminogennych dla Nieletnich dzięki uwzględnieniu również

punktów dodatnich może być przydatna nie tylko w sprawach karnych

nieletnich, lecz także w sprawach opiekuńczych, w których będzie służyć

diagnozie „stanu zagrożenia demoralizacją”. Tak więc Tabela może być

narzędziem badawczym nie tylko w zakresie kryminologii, lecz także w dziedzinie szerzej pojętej patologii społecznej. Nie widać też przeszkód do stosowania jej przy analizie materiałów osobopoznawczych zbieranych w myśl wytycznych wprowadzonych zarządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 25 lipca 1977 roku (nr KSR-598-1/77) w sprawie działalności szkół w zakresie zapobiegania społecznemu niedostosowaniu dzieci i młodzieży.

Zaprezentowane w niniejszym artykule prace badawcze dotyczące Ta­

beli dały wyniki zachęcające do ich kontynuowania. Przydatność Tabeli wydaje się niewątpliwa. Natomiast zadaniem na przyszłość jest nadanie Tabeli doskonalszego kształtu oraz ukazanie wszystkich możliwości, któ­

re otwiera jej stosowanie.

ANEKS

tabela punktacji DIAGNOSTYCZNEJ CZYNNIKÓW KRYMINOGENNYCH DLA NIELETNICH

II. Środowisko rodzinne

Punkty

dodatnie zero ujemne I. Przestępczość

1. Stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu zabronionego

(ogólna ocena) 10—20

2. Działalność przestępna:

a) indywidualna _ . _ _ 10

b) jako prowodyr w grupie — — 10

c) jako zwykły członek w grupie — 0 —

3. Poprzednio stosowane środki wychowawczo-

-poprawcze (w zależności od ich rodzaju) _ _ - 10—15

4. Opieka (zaspokojenie potrzeb):

a) dobra 12—18 — —

b) przeciętna — 0 —

c) raczej brak — — 10—15

d) brak — — 16—20

5. Styl wychowawczy:

a) opiekuńczy (ścisła kontrola zachowania

i łagodne sankcje) 18

b) chaotyczny despotyzm (brak kontroli

zachowania i surowe sankcje)

_ _ 20

c) inny — — 10

6. Stosunki uczuciowe w rodzinie:

A. Stosunek nieletniego do rodziców:

a) serdeczny 18

b) mało serdeczny — 0 —

c) obojętny — — 10

d) wrogi — — 20

3 Problemy prawa karnego

33.