12
PROBLEMY PRAWA KARNEGO
12 ВОПРОСЫ УГОЛОВНОГО ПРАВА
12 PROBLEMS OF CR1MINAL LAW
12 PROBLÈMES DU DROIT PÉNAL 12 PROBLEME DES STRAFRECHTS 12
PRACE NAUKOWE
UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH
UNIWERSYTET ŚLĄSKI
KATOWICE 1986
12
REDAKTOR SERII: PRAWO LEON TYSZKIEWICZ
RECENZENT JAN WASZęZYftSKI
REDAKTOR NAUKOWY KAZIMIERZ MARSZAL
SFIS RZECZY
Część I Studia i artykuły
A. STUDIA
Piotr Hofmański: Powództwo adhczyjne o naprawienie szkody wyrządzo
nej przez pracownika. Zagadnienia procesowe...11 13. ARTYKUŁY
Oktawia Górniok; Problematyka zbiegu przepisów i przestępstw spekula
cyjnych ... .... 33 Teresa D u к i c t-N a g ó г s к a: Przestępstwa kwalifikowane przez znamię „sta
le źródło dochodu”... 45 Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie części szczególnej kodeksu
karnego i ustaw szczegółowych za 1982 rok. Opracowanie zbiorowe pod redakcją Oktawii Górniok...60
Część II
Piotr Hofmański, Michał Kai i to ws ki: Bibliografia prawa karnego materialnego, prawa karnego procesowego, prawa karnego wykonawczego, prawa o wykroczeniach i kryminologii za 1983 rok...97
ОГЛАВЛЕНИЕ
Часть I
Исследования и статьи А. ИССЛЕДОВАНИЯ
Пиотр Хофмаиьски: Адгезионный иск о возмещении ущерба, нане
сенного работником. Процессуальные вопросы...11 Б. СТАТЬИ
Октавия Гур ни ок: Из проблематики совпадения положений и престу
плений спекуляци t... 33 Тереса Д у к е т-Н а г у р с к а: Преступления, квалифицированные призна
ком „постоянный источник доходов”... 45
5
Обзор постановлений Верховного Суда по особой части уголовного ко
декса и особых законов за 1982 год — коллективная работа под редакцией Октавии Г у р н и о к... 60
Часть II
Пиотр Хофман пеки, Михал Калитов с ки: Библиография уголов
ного материального нрава, процессуального уголовного нрава, исполни
тельного уголовного нрава, закон о правонарушениях и криминологии за 1983 год... 97
CONTENTS
Part I Studies and articles A. STUDIES
Piotr Hofmanski: Adhesive complaint for the reparation of an employee caused damage. Lawsuit problems... 11 B. ARTICLES
Oktawia Gorniok: Som problems of the coincidence of the regulations and speculative offences...33 Teresa D u k i e t-N a g 6 r s k a: Offences qualified by the mark „steady sour
ce of an income... 45 Survey of the Supreme Court jurisdiction concerning the specific section of
the penal code and special acts in force in the 1982 — yoint work edited by Oktawia Gorniok...60
Part II
Piotr Hofmanski, Michal Kali towski: Bibliography of the material penal code, rules of the court, executory penal code, misdemeanour law, and criminology for the 1983 ... 97
TABLE DES MATIÈRES
I'" Partie Etudes et articles A. ETUDES
Piotr Hofmanski: L’action civile intentée en procès pénal pour reven
diquer le préjudice causé par un travailleur. Les problèmes de procédure 11
B. ARTICLES
Oktawia Gôrniok: La problématique du concours des lois et des infrac
tions en matière de spéculation...33 Teresa D u k i e t-N a g ô r s k a: Le délit qualifié par l’élément „la source
de revenus stable”... 45 Revue de jurisprudence de la Cour Suprême dans le domaine de la partie
spéciale du code pénal et des lois spéciales pour l’année 1982 — ouvrage collectif sous la rédaction d’Oktawia Gôrniok...60
IIcmcPartic
Piotr Hofmanski, Michal K a 1 i t o w s k i: La bibliographie du droit pé
nal matériel, de la procédure pénale, du droit pénal executif, du droit relatif aux contraventions et de la criminologie pour Tannée 1983 ... 97
INHALTSVERZEICHNIS
I. Teil Studien und Artikel A. STUDIEN
Piotr Hofmanski: Die Adhäsionsklage um Schadenersatz wegen einem durch den Mitarbeiter verursachten Schaden. Prozeßfragen...11 B. ARTIKEL
Oktawia Gôrniok: Zur Frage des Zusammntreffens von Spekulationsdelik
ten und der zu ihrer Bekämpfung angewandten Vorschriften .... 33 Teresa D u k i e t-N a g ô r s k a: Verbrechen, die vom Merkmal „ständige Ein
kommensquelle” geprägt werden... 45 Ein Überlick über die Beschlüsse des Obersten Gerichts im Bereich des Son
derteils des Strafgesetzbuches und der Sondergesetze für das Jahr 1982.
Autorenkollektiv unter der Leitung von Oktawia Gôrniok . . . 60
II. Teil
Piotr Hofmanski, Michal Kalitowski: Bibliographie zum materi
ellen Strafrecht, Strafprozeßrecht, Strafvollzugsrecht, Gesetz übr Über
tretungen und Kriminologie für das Jahr 1983 ... 97
Część I
STUDIA I ARTYKUŁY
A. STUD A
PIOTR H0IMAŃSK1
Powództwo adhezyjne o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika.
Zagadnienia procesowe*
1. UWAGI WPROWADZAJĄCE
Zgodnie z art. 12 k.p.c. roszczenia majątkowe wynikające z przestęp
stwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym, albo w wypad
kach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym. Przepisem szcze
gólnym w stosunku do art. 12 k.p.c. jest art. 52 k.p.k., pozwalający na dochodzenie w postępowaniu karnym na drodze procesu adhezyjnego tych roszczeń, które z popełnienia przestępstwa wynikają w sposób bezpośred
ni. Podstawą materialnoprawną tych roszczeń pozostają jednak zawsze przepisy prawa cywilnego, a w obowiązującym stanie prawnym także przepisy prawa pracy. Kodeks pracy w sposób wyczerpujący unormował odpowiedzialność odszkodowawczą pracowników za szkody wyrządzone zakładowi pracy. Jeżeli zatem pracownik wyrządza przestępstwem szko
dę zakładowi pracy, podstawą materialnoprawną roszczeń, o których moż
na orzekać w procesie karnym, są nie przepisy prawa cywilnego, lecz przepisy prawa pracy.
Zagadnienia związane z orzekaniem w procesie karnym o naprawie
niu szkody wyrządzonej przez pracownika pozostają na styku kilku ga
łęzi prawa. Zasadnicze znaczenie dla rozważań stanowiących przedmiot niniejszej pracy będą miały przepisy postępowania karnego i prawa pra
cy. Analizując konkretne problemy, trzeba będzie jednak sięgnąć do prze
pisów także innych dziedzin prawa, a w szczególności do przepisów ma
terialnego prawa cywilnego (z uwagi na posiłkowe stosowanie ich do od
powiedzialności pracowniczej — art. 300 k.p.) i przepisów postępowania cywilnego (ze względu na posiłkowe stosowanie ich w procesie adhezyj- nym — art. 60 k.p.k.).
Pomiędzy uregulowaniami wymienionych dziedzin prawa powstajc wiele współzależności. Niektóre rozwiązania prawne znajdujące się w za-
* Druga część niniejszego opracowania, poświęcona materialnoprawnej proble
matyce powództwa adhezyjnego o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracow
nika, zostanie opublikowana w kolejnym, 13 tomie „Problemów Prawa Karnego”.
11
sięgu rozważań niniejszej pracy wzajemnie się warunkują, a niekiedy i wykluczają. Orzekanie w procesie karnym o odpowiedzialności pracow
niczej może prawidłowo funkcjonować tylko wówczas, gdy rozwiązania przyjęte na gruncie różnych dziedzin prawa nie popadają ze sobą w sprzeczności. Z reguły przepisy prawa procesowego są dostosowywa
ne do rozwiązań obowiązujących w prawie pozytywnym. Jest to zro
zumiałe, ponieważ właśnie przepisy procesowe służą do urzeczywistnia
nia norm prawa materialnego. Przepisy procedury karnej urealniają za
tem przede wszystkim funkcjonowanie norm materialnego prawa kar
nego. Ponieważ jednak w procesie karnym można orzekać także o od
powiedzialności odszkodowawczej, jest rzeczą oczywistą, że normy karno- procesowe służą w pewnym zakresie również realizacji przepisów sta
nowiących materialnoprawną podstawę tej odpowiedzialności, a więc przepisów prawa cywilnego i prawa pracy. W odniesieniu do tych ostat
nich mamy w zasadzie do czynienia z sytuacją nietypową. Kodeks pra
cy1 wszedł w życie w 1975 roku, a więc później niż obowiązujący ko
deks postępowania karnego (1970 rok). Pojawia się więc pytanie, czy obowiązujące przepisy proceduralne odpowiadają wymaganiom stawia
nym przez nowe uregulowanie odpowiedzialności pracowniczej. Udzie
lenie odpowiedzi na to pytanie wymaga rozważenia materialnoprawnych podstaw odpowiedzialności pracowników oraz współzależności, jakie kształtują się pomiędzy określonymi przepisami prawa pracy a rozwią
zaniami przyjętymi w procesowym prawie karnym.
Poza zakresem rozważań niniejszego opracowania pozostały kwestie związane ze szczególnymi unormowaniami odpowiedzialności pracowni
czej. Takie szczególne unormowania obowiązywały do 1974 roku. Doty
czyły one odpowiedzialności majątkowej pracowników przedsiębiorstwa ..Polskie Koleje Państwowe”2 oraz pracowników łączności3 4. Odrębne uregulowanie odpowiedzialności majątkowej było w tym zakresie uza
sadnione specyficznym charakterem pracy. Przepisy te zostały uchylone z chwilą wejścia w życie kodeksu pracy (art. IX ust. 5 i 6 przep. wprow.
k.p.) i z tego względu mają już dziś jedynie historyczne znaczenie. Oma
wianie zagadnień wiążących się z orzekaniem w procesie karnym o od
powiedzialności majątkowej wynikającej z tych przepisów byłoby w związku z tym niecelowe.
Inaczej przedstawia się sytuacja z odpowiedzialnością za szkodę wy
rządzoną jednostce wojskowej. Dekret z 5 października 1955 roku o od
powiedzialności żołnierzy za szkody wyrządzone jednostce wojskowej1
1 Ustawa z 26 czerwca 1974 r., Dz.U. nr 24, poz. 141, zm. Dz.U. 1975, nr 16, poz. 91.
2 Art. 18 i 48 ustawy z 2 grudnia 1960 r. o kolejach, tekst jednolity: Dz.U. 1970, nr 9, poz. 76.
3 Art. 52 i 65 ustawy z 31 stycznia 1961 r. o łączności, Dz.U. nr 8, poz. 48.
4 Dz.U. nr 40, poz. 247.
kształtował szczególną odpowiedzialność materialną żołnierzy oraz pra
cowników jednostek wojskowych za szkody wyrządzone w mieniu woj
skowym. Z dniem wejścia w życie kodeksu pracy został uchylony art. 18 i art. 19 wspomnianego dekretu w części dotyczącej pracowników. Po
zostały więc w mocy szczególne unormowania kształtujące odpowiedzial
ność żołnierzy za szkody wyrządzone jednostce wojskowej. Jest to zro
zumiałe, ponieważ żołnierze nie są pracownikami w rozumieniu kodeksu pracy. Zagadnienia związane z orzekaniem w procesie karnym o na
prawieniu szkody wyrządzonej przez żołnierzy jednostce wojskowej po
zostały jednak poza zakresem niniejszego opracowania jako omówione już w doktrynie procesu karnego5 6.
Zagadnienia związane z materialną odpowiedzialnością pracowników na podstawie przepisów kodeksu pracy zostały tu potraktowane w spo
sób zaledwie sygnalizacyjny zarówno ze względu na ramy niniejszego opracowania, jak i z uwagi na fakt, że zostały one wyczerpująco omó
wione w literaturze prawa pracy5.
2. STRONY PROCESU ADHEZYJNEGO
2.1. Istnienie stron procesowy. ,i jest uznawane w nauce za przesłan
kę procesu adhezyjnego7. Bez istnienia stron procesowych nie może się on toczyć. Należy jednak zwrócić uwagę, że zarówno po stronie powoda cywilnego, jak i pozwanego występują w tym względzie ograniczenia
5 Zob. W. Daszkiewicz: Kilka uwag o powództwie adhezyjnym w wojsko
wym procesie karnym. WPP 1362, nr 1; tenże: Glosa do wyroku SN z dnia 29 stycznia 1976 r., Iiw 684/75. NP 1977, nr 1; tenże: Droga procesu adhezyjnego w sprawach o wynagrodzenie szkody w mieniu wojskowym. WPP 1963, nr 3;
K. Miodusk i: Powództwo cywilne w świetle przepisów kodeksu wojskowego po
stępowania karnego. WPP 1961, nr 2; S. H a n a u s e k: Orzekanie sądu rewizyjne
go w postępowaniu adhezyjnym w wojskowym procesie karnym. WPP 1963, nr 3.
6 Zob. monografie: G. Bieniek: Odpowiedzialność materialna pracowników w praktyce sądowej. Wyd. IBPS. Warszawa 1980; L. Dzikiewicz: Materialna odpowiedzialność pracownika. Warszawa 1977; M. Piekarski: Pracownicza od
powiedzialność odszkodowawcza. Warszawa 1976; tenże: Odpowiedzialność od
szkodowawcza za niedobory. Warszawa 1977; a także liczne opracowania artyku
łowe: A. Chobot: Przesłanki odpowiedzialności pracowników za mienie powie
rzone. RPEiS 1977, nr 1; L. Dzikiewicz: Przesłanki odpowiedzialności pracow
nika za szkodę. PUG 1975, nr 1; J. Jończyk: Odpowiedzialność materialna pra
cowników. PiP 1975, nr 1; K. Kolba: Odpowiedzialność materialna pracowników według kodeksu pracy. PiZS 1975, nr 11—12; M. Piekarski: Pracownicza od
powiedzialność odszkodowawcza za mienie powierzone. NP 1976, nr 1; M. Rafacz- -Krzyżanowska: Odpowiedzialność materialna pracowników w kodeksie pra
cy. Pal. 1975, nr 1; W. Sanetra: Odpowiedzialność pracownika i jej przesłanki w kodeksie pracy. RPEiS 1977, nr 4; T. Zieliński: Odpowiedzialność deliktowa pracowników według kodeksu pracy. PiP 1975, nr 6 i inne.
7 W. Daszkiewicz: Proces karny. Część ogólna. T. 1. Toruń 1976, s. 191.
13
W procesie adhezyjnym. Zgodnie bowiem z art. 52 k.p.k. pozwanym w procesie adhezyjnym może być tylko oskarżony. Nasze ustawodaw
stwo nie przewiduje instytucji pozwanego cywilnie (nie będącego oskar
żonym), znanej innym systemom prawnym8. Powodem cywilnym może być tylko pokrzywdzony, za którego uważa się także zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę (art. 41 § 2 k.p.k.).
2.2. W celu rozstrzygnięcia problemu, kiedy pracownik może być pozwany w procesie adhezyjnym, trzeba odpowiedzieć kolejno na trzy pytania:
1) kto może być pracownikiem,
2) czy każdy pracownik może być oskarżony w procesie karnym, 3) czy przeciwko każdemu pracownikowi odpowiadającemu w proce
sie karnym może być wytoczone powództwo adhezyjne.
Ad 1. Zgodnie z art. 22 § 2 k.p. pracownikiem może być osoba, która ukończyła 18 lat. Dolna granica wieku, jaki musi osiągnąć kandydat na pracownika, pokrywa się z granicą określoną w przepisach prawa cywilnego jako próg pełnoletności. Kodeks pracy dopuszcza jednak rów
nież zatrudnianie osób, które ukończyły 15 lat w celu przygotowania zawodowego (art. 190 § 2 i art. 191 § 2 k.p.), przy czym to ostatnie ogra
niczenie nie dotyczy lekkich prac sezonowych i dorywczych9. Wydane na podstawie upoważnienia zawartego w art. 191 § 5 k.p. rozporządze
nie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z 21 października 1974 roku w sprawie zatrudniania osób, które nie ukończyły 15 lat, oraz zwalnia
nia młodocianych od odbywania przygotowania zawodowego i od obo
wiązku dokształcania się10 dopuszcza jeszcze dalej idące odstępstwa od ogólnej zasady. W myśl § 1 ust. 1 powołanego rozporządzenia małoletni, którzy ukończyli 14 lat oraz szkołę podstawową, mogą być zatrudniani przed ukończeniem 15 roku życia na wniosek przedstawiciela ustawowego i tylko w celu nauki zawodu. Odstępstwo to jest podyktowane koniecz
nością eliminacji nieprawidłowych sytuacji, kiedy młodociany po ukoń
czeniu szkoły podstawowej, a więc po wypełnieniu obowiązku szkolnego, nie mógłby podjąć pracy. Poza tymi wyjątkowymi sytuacjami zatrud
nianie osób, które nie ukończyły 15 lat, jest zabronione11.
8 Instytucja ta jest znana między innymi prawu rumuńskimu (art. 14—16 k.p.k.
z 1968 r.), bułgarskiemu (art. 62, 65—66 k.p.k. z 1974 r.), radzieckiemu (art. 55 k.p.k.
RSFRR z 1966 r.); por. też W. Daszkiewicz: Kierunki rozwoju procesu adhe- zyjnego. Pal. 1969, nr 1, s. 83.
9 K. Kolasiński: Podstawy prawa pracy. Toruń 1979, s. 82; Kodeks pracy.
Komentarz. Red. J. Jończyk. Warszawa 1977, s. 67 oraz 651 i nast., por. też postanowienie SN z 22 listopada 1979 r., III PZ 7/79. OSNCP 1980, nr 4, poz. 83.
10 Dz.U. nr 43, poz. 260.
11 Kodeks pracy z komentarzem. Red. F. Rusek i M. Pi-e karski. Warsza
wa 1979, s. 495 oraz T. Liszcz: O tak zwanych faktycznych stosunkach pracy.
Annales UMCS. Sectio G. T. XIII. Lublin 1976, s. 339 i nast. Należy zaznaczyć, że w nauce prawa pracy sporna jest kwestia, czy pracownikiem może być osoba,
Ad 2. Odpowiedź na drugie z postawionych pytań nie powinna w za
sadzie rodzić problemów. Do odpowiedzialności karnej przewidzianej w kodeksie karnym mogą być pociągnięte te osoby, które ukończyły 17 lat w chwili popełnienia czynu (art. 9 § 1 k.k.). Zgodnie z art. 9 § 2 k.k.
nieletni, którzy po ukończeniu 16 lat popełnili zbrodnię przeciwko życiu, zbrodnię zgwałcenia, rozboju lub zbrodnię przeciwko bezpieczeństwu po
wszechnemu albo umyślnie spowodowali ciężkie uszkodzenie ciała lub ciężki rozstrój zdrowia, mogą odpowiadać na zasadach określonych w ko
deksie karnym, o ile przemawiają za tym okoliczności sprawy, a zwłasz
cza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze oka
zały się bezskuteczne. Unormowanie art. 9 § 2 k.k. jest dla naszych roz
ważań nieistotne, gdyż z przestępstwami określonymi w tym przepisie praktycznie nie może wiązać się odpowiedzialność odszkodowawcza na podstawie kodeksu pracy. Kodeks karny przewiduje także możliwość sto
sowania środków wychowawczych albo poprawczych przewidzianych dla nieletnich w stosunku do sprawcy, który po ukończeniu 18 roku życia popełnił występek, a przemawiają za tym warunki osobiste i właściwości sprawcy (art. 9 § 3 k.k.).
W przepisach obowiązujących do 11 maja 1983 roku brak było okre
ślenia dolnej granicy wieku, od której było możliwe pociągnięcie spraw
cy do odpowiedzialności karnej. Z utrzymanych w mocy przepisów art.
67 — 78 kodeksu karnego z 1932 roku nie wynikało, od jakiego wieku można było stosować wobec sprawcy środki wychowawcze. Przepisy in- strukcyjne ustalały ją na lat 10. Tę samą granicę wieku odnoszono do postępowania w sprawach nieletnich12. Osoba, która w chwili popełnie
nia czynu nie ukończyła 10 lat, nie mogła być zatem w ogóle pociąg
nięta do odpowiedzialności. W przedziale wieku 10 — 13 lat było do
puszczalne stosowanie środków wychowawczych, a w przedziale 13 — 17 lat (a niekiedy nawet do 18 roku życia) mogły być stosowane zarówno środki wychowawcze, jak i poprawcze, natomiast od 17 lat (a niekiedy od 16 roku życia — art. 9 § 2 k.k.) stosowano już kary i inne środki przewidziane w kodeksie karnym.
Sytuacja przedstawia się inaczej na tle obowiązującej od 12 maja
która ukończyła 13 lat, a nie ukończyła lat 14. Pogląd dopuszczający taką ewen
tualność opiera się na założeniu, że zakazy określone w przepisach art. 190 § 2 k.p.
i § 1 rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z 21 października 1974 r. dotyczą zakładów pracy i przekroczenie ich może doprowadzić do pociąg
nięcia do odpowiedzialności osoby winnej zaniedbania. Za miarodajny w tym wzglę
dzie uważa się wobec tego przepis art. 22 § 3 k.p. pozwalający osobie, która ukoń
czyła 13 lat, na zawarcie umowy o pracę. Pogląd ten jest dyskusyjny. Por. także G. Goździewicz: Pracownicza zdolność do czynności prawnych. PiP 1972, nr 6, s. 79 i nast.
12 M. Lipczyńska, A. Kordik, Z. Kegel, Z. S w i d a-Ł a g i e w s k a:
Polski proces karny. Warszawa—Wrocław 1975, s. 525.
15
1983 roku ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich13. W art. 1 § 2 ust. 2 ustawa ta precyzuje pojęcie „czynów karalnych”, do jakich oprócz niektórych wykroczeń zalicza wszystkie przestępstwa i przestępstwa skarbowe. Według art. 1 § 1 ust. 2 do odpowiedzialności za popełnienie czynu karalnego jest możliwe pociągnięcie nieletniego, który dopuścił się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem lat 17, w tzw. postępowaniu o czyny karalne.
Rozważania prowadzone na gruncie materialnego prawa karnego nie rozstrzygają problemu najistotniejszego, ponieważ nie wyjaśniają, czy każdy pracownik może odpowiadać w procesie karnym. Sięgnąć zatem trzeba do przepisów procesowych. W świetle nowej ustawy o postępo
waniu w sprawach nieletnich sytuacja jest klarowna. Otóż osoby w wie
ku 13 — 17 lat odpowiadają w postępowaniu w sprawach o czyny ka
ralne regulowanym tą ustawą, natomiast osoby w wieku powyżej 17 lat ponoszą odpowiedzialność według zasad ukształtowanych przez kodeks postępowania karnego. Ta ostra, wydawałoby się, linia podziału ulega załamaniu w związku z art. 18 ustawy o postępowaniu w sprawach nie
letnich, zgodnie z którym sprawę rozpoznaje sąd właściwy według prze
pisów kodeksu postępowania karnego, jeżeli zachodzą podstawy orze
czenia wobec nieletniego kary na podstawie art. 9 § 2 k.k., albo jeżeli przeciw nieletniemu, który dopuścił się czynu karalnego w postaci prze
stępstwa lub przestępstwa skarbowego, wszczęto postępowanie po ukoń
czeniu przez nieletniego 18 lat. Właściwość sądu według przepisów ko
deksu postępowania karnego nie przesądza jednak jeszcze trybu, w ja
kim powinno toczyć się postępowanie.
Wydaje się, że w nowym stanie prawnym w obydwu przypadkach przewidzianych w art. 18 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich postępowanie powinien prowadzić sąd właściwy według przepisów kodek
su postępowania karnego, ale w trybie przewidzianym w ustawie z 26 października 1982 roku. Dotyczy to także przypadku, gdy nieletni, który popełnił przestępstwo w warunkach określonych w art. 9 § 2 k.k., do chwili rozpoczęcia rozprawy głównej ukończył 17 lat14. Za aktualny na
leży natomiast uznać pogląd, iż sprawca przestępstwa popełnionego w wa
13 Dz.U. 1982, nr 35, poz. 228.
14 Na gruncie stanu prawnego sprzed 12 maja 1983 r. raczej przyjmowano, że postępowanie przeciwko nieletniemu, który popełnił przestępstwo w warunkach określonych w art. 9 § 2 k.k., a do chwili rozpoczęcia rozprawy głównej nie ukoń
czyły 17 lat, powinno toczyć się w trybie zwyczajnym, głównie ze względu na charakter stosowanych środków. Tak W. Daszkiewicz: Tryb postępowania w( sprawach nieletnich w wypadku zastosowania art. 9 § 2 k.k. NP 1977, nr 5, s. 613 i nast.; Z. Młynarczyk: Glosa do uchwały SN z dnia 1S kwietnia 1975 r., IV KZ 40/74. NP 1976, nr 1, s. 142 i nast, Inaczej A. Grześkowiak: Glosa do uchwały SN z dnia 18 kwietnia 1975 r., IV KZ 40/74. OSPiKA 1976, nr 3, s. 134 i nast.; M. Cieślak i Z. Doda: Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w za
kresie postępoioania karnego (I półrocze 1975 r.). Pal. 1976, nr 2, s. 43 i nast.
runkach określonych w art. 9 § 3 k.k. odpowiada przed sądem właści
wym według przepisów kodeksu postępowania karnego w trybie zwy
czajnym. Charakter stosowanych środków nie może tu mieć znaczenia decydującego.
Z dotychczasowych rozważań da się wyprowadzić wniosek, że każdy pracownik może odpowiadać przed sądem za popełnienie przestępstwa albo w postępowaniu zwyczajnym, albo w postępowaniu w sprawach o czyny karalne. W każdym przypadku o trybie postępowania, w jakim odpowiada pracownik, decyduje okoliczność, czy w chwili popełnienia czynu ukończył on 17 lat15.
Ad 3. Pozostaje do rozważenia kwestia, czy przeciwko każdemu pra
cownikowi odpowiadającemu w procesie karnym może być wytoczone powództwo adhezyjne. Problem jest złożony i jego rozstrzygnięcie rodzi konieczność sięgnięcia także do przepisów prawa cywilnego.
Przede wszystkim należy odpowiedzieć na pytanie, czy przepisy pra
wa pracy nie uzależniają możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności materialnej od osiągnięcia jakiegoś określonego wieku przez pracownika.
Na gruncie prawa cywilnego dolną granicę odpowiedzialności stanowi wiek 13 lat (art. 426 k.c.). Nie ma natomiast zgodności co do tego, w ja
kim zakresie ponosi odpowiedzialność osoba, która ukończyła 13 lat, a nie ukończyła lat 18. A. Szpunar twierdzi, że po ukończeniu 13 lat sprawca szkody ponosi pełną odpowiedzialność (argument a contrario z art. 426 k.c.)16. Inni autorzy uzależniają zakres odpowiedzialności tych osób od stopnia rozeznania i stopnia winy17.
Przepisy działu V kodeksu pracy nie zawierają żadnych wskazań w zakresie granic wiekowych, od których jest uzależnione pociągnięcie do odpowiedzialności materialnej. Pojawia się więc pytanie, czy do od
powiedzialności materialnej pracowników można stosować w tym za
kresie przepisy prawa cywilnego na podstawie art. 300 k.p. Wydaje się, że takiej możliwości nie ma, ponieważ kwestii tej nie można uznać za nieuregulowaną w kodeksie pracy. Art. 114 k.p. głosi, że odpowiedzial
ność ponosi pracownik, a więc z braku innego uregulowania tej kwestii w kodeksie pracy należy przyjąć, że do odpowiedzialności materialnej może być pociągnięty każdy, kto jest pracownikiem. Odpowiedzialność materialna jest uzależniona zawsze od winy pracownika. Skoro więc można przypisać winę, trudno byłoby ograniczać odpowiedzialność wy
15 Zgodnie z uchylonym art. 474 k.p.k. z 1928 r. o trybie postępowania decydo
wała okoliczność, czy sprawca ukończył 17 lat w chwili rozpoczęcia rozprawy.
18 A. Szpunar: Odpowiedzialność cywilna osób zobowiązanych do nadzoru.
PiP 1965, nr 11, s. 650.
17 E. Łętowska: Przyczynienie się małoletniego do wyrządzenia szkody. NP 1965, nr 2, s. 137; S. Garlicki: Czyny niedozwolone. Wyd. ZPP. Warszawa 1966, s. 32; E. Mielcarek: W sprawie odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez małoletnich. NP 1966, nr 5, s. 581 i nast.; A. O c h a n o w i c z, J. Górski: Zo
bowiązania. Część szczegółowa. Warszawa 1966, s. 407—408.
2 Problemy prawa karnego 17
łącznie z uwagi na wiek. Wynika z tego, że powództwo cywilne może być wytoczone przeciwko każdemu pracownikowi.
Z powództwem adhezyjnym sprawa wygląda jednak inaczej. Możli
wość wytoczenia powództwa adhezyjnego jest bowiem uzależniona od tego, w jakim trybie pracownik został pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Zgodnie z art. 48 ust. 4 ustawy o postępowaniu w sprawach nie
letnich przepisów o powództwie cywilnym w tym postępowaniu nie stosuje się. Niedopuszczalne jest także wytoczenie powództwa adhezyj
nego w przypadku przekazania sprawy nieletniego sądowi zwykłemu, sąd właściwy według przepisów kodeksu postępowania karnego orzeka wówczas w sprawie nieletniego z zachowanim przepisów ustawy o po
stępowaniu w sprawach nieletnich (art. 16 § 2 tej ustawy).
Jeżeli więc pracownik w chwili popełnienia przestępstwa nie ukoń
czył 17 lat, powództwo adhezyjne przeciwko niemu wytoczone być nie może, a zakład pracy może dochodzić swoich roszczeń tylko na drodze procesu cywilnego. Jeżeli natomiast ukończył on 17 lat (nawet wówczas, gdy popełnił czyn w warunkach określonych w art. 9 § 3 k.k. i zachodzi konieczność zastosowania środków wychowawczych lub poprawczych), może być wytoczone powództwo adhezyjne, o ile są spełnione pozostałe przesłanki procesu adhezyjnego. Nie jest to bezsporne. W nauce pro
cesu karnego zaprezentowano dwa przeciwne stanowiska. Wątpliwość dotyczy dopuszczalności procesu adhezyjnego przeciwko oskarżonemu, który ukończył 17 lat, a nie ukończył jeszcze 18 roku życia. Z. Papier- kowski uważał, że wytoczeniu powództwa adhezyjnego przeciwko takiej osobie stoi na przeszkodzie brak zdolności procesowej (zdolności do dzia
łań procesowych), którą jego zdaniem należy oceniać według kodeksu postępowania cywilnego i kodeksu cywilnego18. Stanowisko przeciwne zajął W. Daszkiewicz. Autor ten uważa, że zarówno zdolność procesową, jak i zdolność do czynności procesowych należy oceniać według przepi
sów prawa karnego procesowego. Zdolność procesową, której na grun
cie procesu cywilnego odpowiada zdolność sądowa, ma każdy. Skoro nie można odmówić oskarżonemu niepełnoletniemu zdolności procesowej, to tym bardziej nie można kwestionować jego zdolności do czynności pro
cesowych, bo byłby on pozbawiony możliwości ochrony swoich praw.
Nie można zdolności procesowej ani zdolności do czynności procesowych oceniać na podstawie przepisów prawa cywilnego, gdyż kwestia ta jest uregulowana w kodeksie postępowania karnego19.
Słuszne wydaje się stanowisko drugie. Wytoczenie powództwa adhe
zyjnego przeciwko osobie, która ukończyła 17 lat, a nie ukończyła 18
18 Z. Papierkowski: Nieletni oraz niepełnoletni, a proces adhezyjny. Pal.
1963, nr 2, s. 24—25.
19 W. Daszkiewicz: O małoletnich pozwanych w procesie adhezyjnym.
Pal. 1963, nr 7—8, s. 83 i 86—87; zob. też wyrok SN z 26 lutego 1979 r., II KR 25/79.
OSNKW 1979, nr 7—8, poz. 86.
roku życia, jest zatem dopuszczalne. Trudno bowiem przyznać oskarżo
nemu zdolność do czynności procesowych tylko w zakresie ścigania kar
nego, a pozbawić jej w procesie adhezyjnym. Gdyby zresztą nawet uznać, że podstawą oceny zdolności oskarżonego są przepisy prawa cywilnego, to i tak nie można by wyłączyć możliwości wytoczenia przeciwko oskar
żonemu powództwa adhezyjnego; oznaczałoby to pozbawienie go zdol
ności sądowej, którą przecież ma każdy. Co najwyżej można by dojść do wniosku, że zachodzi konieczność reprezentowania pozwanego w pro
cesie adhezyjnym przez ustawowego przedstawiciela20.
2.3. Z art. 52 k.p.k. wynika, że powództwo adhezyjne może być wy
toczone przez pokrzywdzonego. W zasięgu orzekania w procesie karnym o odpowiedzialności pracowniczej interesować nas będzie kwestia, czy zakład pracy, któremu pracownik wyrządził szkodę, może zawsze ko
rzystać z praw pokrzywdzonego, oraz czy zawsze może on wytoczyć powództwo adhezyjne.
Zacznijmy od ustalenia, czy każdy zakład pracy może być pokrzyw
dzonym w rozumieniu art. 40 k.p.k. Nazwa „zakład pracy” jest używana w kodeksie pracy co najmniej w dwóch znaczeniach: placówki będącej miejscem pracy oraz podmiotu zatrudniającego pracowników, a więc strony stosunku pracy21. Nas oczywiście interesuje zakład pracy w tym drugim znaczeniu. Zgodnie z art. 3 k.p. zakładem pracy jest jednostka organizacyjna zatrudniająca pracowników, choćby nie posiadała osobo
wości prawnej. W art. 3 k.p. wymieniono przykładowo jednostki, które są zakładami pracy: przedsiębiorstwo państwowe, urząd lub inna pań
stwowa jednostka organizacyjna, spółdzielnia, organizacja społeczna.
W nauce prawa pracy podkreśla się, że nie wszystkie warunki, jakie musi spełniać zakład pracy, zostały wymienione w art. 3 k.p. Zakład pra
cy musi być jednostką wyodrębnioną organizacyjnie, finansowo oraz musi posiadać organy kierownicze uprawnione do samodzielnego doko
nywania w imieniu reprezentowanej placówki czynności prawnych w za
kresie stosunków pracy22. W szczególności należy podkreślić, że nie każ
dy zakład pracy musi mieć osobowość prawną.
Nie bez znaczenia dla dalszych rozważań pozostaje także treść prze
pisu art. 299 § 1 k.p., zgodnie z którym przepisy dotyczące zakładu pracy stosuje się także do osób fizycznych zatrudniających pracowników, jeżeli przepisy kodeksu pracy nie stanowią inaczej. Pracownik, który wyrzą
dził szkodę zatrudniającej go osobie fizycznej, odpowiada bowiem za wy
rządzoną szkodę na zasadach określonych w przepisach działu V kodeksu
20 W. Daszkiewicz: O małoletnich pozwanych..., s. 86—88; por. także A. Kai arski: Akcja cywilna w procesie karnym. Warszawa 1972, s. 104 i nast.
21 Kodeks pracy. Komentarz..., s. 17—18.
22 Tamże, s. 18—19.
2* 19
pracy23. Precyzując zatem pojęcie podmiotu, który w procesie adhezyj- nym może wytoczyć powództwo adhezyjne o odszkodowanie na zasadach przepisów art. 114 i nast. k.p., należy tę szczególną regulację uwzględnić.
Z kolei zajmijmy się analizą art. 40 k.p.k. Pokrzywdzonym — jak wynika z tego przepisu — może być każda osoba fizyczna, każda osoba prawna, a ponadto inna instytucja państwowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. Już na pierwszy rzut oka widać, że zakres podmiotów określony w tym przepisie jest węższy od wskazanego w art.
3 i art. 299 § 1 k.p. Są bez wątpienia takie zakłady pracy, które nie mają osobowości prawnej, nie są osobami fizycznymi i nie można przy
pisać im przymiotu jednostki państwowej lub społecznej. Chodzi tu o wszystkie nieuspołecznione zakłady pracy, w stosunku do których pra
wa majątkowe przysługują więcej niż jednej osobie (np. rzemieślniczy za
kład pracy — art. 206 k.p., w stosunku do którego prawa majątkowe przy
sługują co najmniej dwum osobom fizycznym, przedsiębiorstwa z udzia
łem zagranicznym oraz niektóre spośród przedsiębiorstw zagranicznych działające na mocy ustawy z 6 lipca 1982 roku o zasadach prowadzenia na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności gospodar
czej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne24 itp.). Wyłączenie to dotyczy oczywiście tylko tych jednostek organizacyjnych, które nie uzyskały osobowości prawnej.
Konkludując należy stwierdzić, że pokrzywdzonymi w rozumieniu art. 40 k.p.k. są te zakłady pracy, które:
1) posiadają osobowość prawną lub są osobami fizycznymi zatrudnia
jącymi pracowników (art. 299 § 1 k.p.) — art. 40 § 1 k.p.k.,
23 Z tą tylko modyfikacją, że do odpowiedzialności pracowników wobec zatrud
niających ich osób fizycznych nie stosuje się art. 119, 125 i 126 k.p. (§ 1 rozporzą
dzenia Rady Ministrów z 20 listopada 1974 r. w sprawie stosunków pracy, w któ
rych pracodawcą jest osoba fizyczna — Dz.U. nr 45, poz. 272).
24 Dz.U. nr 19, poz. 146. Na zasadach określonych w tej ustawie prawo do pro
wadzenia działalności gospodarczej uzyskały: 1) przedsiębiorstwa zagraniczne — zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy są to takie przedsiębiorstwa, w stosunku do których prawa majątkowe służą jedynie zagranicznemu podmiotowi gospodarczemu, którym może być zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy osoba prawna lub fizyczna mająca sie
dzibę lub miejsce zamieszkania za granicą. Przedsiębiorstwo takie jest pokrzyw
dzonym w rozumieniu art. 40 k.p.k., jeżeli prawa majątkowe w stosunku do niego przysługują jednej tylko osobie, albo jeżeli przedsiębiorstwo jako całość uzyskało osobowość prawną. W przypadku zorganizowania takiego przedsiębiorstwa na za
sadzie spółki kilku zagranicznych podmiotów gospodarczych, przy braku osobo
wości prawnej nie mogłoby ono być uznane za pokrzywdzonego w rozumieniu art. 40 k.p.k.; 2) przedsiębiorstwa z udziałem zagranicznym — zgodnie z art. 5 ust. 3 ustawy są to przedsiębiorstwa zorganizowane w formie spółki, której udzia
łowcami są zagraniczne oraz polskie podmioty gospodarcze. Ponieważ w żadnym wypadku prawa majątkowe w stosunku do przedsiębiorstwa z udziałem zagranicz
nym nie mogą przysługiwać jednej osobie, jest ono pokrzywdzonym, w rozumie
niu art. 40 k.p.k. tylko pod warunkiem uzyskania osobowości prawnej.
2) wprawdzie osobowości prawnej nie posiadają, ale są instytucjami państwowymi lub społecznymi — art. 40 § 2 k.p.k.
Z kolei spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, czy każdy zakład pracy, który jest pokrzywdzonym w rozumieniu art. 40 k.p.k., może wytoczyć powództwo adhezyjne. „Automatyczne” przyznanie mu takiego prawa by
łoby nieprawidłowe; art. 40 k.p.k. został skonstruowany przede wszyst
kim na potrzeby procesu karnego, a nie adhezyjnego. Pokrzywdzonemu przysługuje wiele uprawnień procesowych w zakresie ścigania karnego25 26. Krąg podmiotów uprawnionych do wytoczenia powództwa adhezyjnego jest węższy niż krąg pokrzywdzonych. Powództwo adhezyjne mogą bo
wiem wytoczyć tylko tacy pokrzywdzeni, którzy w obrocie prawnym mogą wystąpić jako podmioty prawa cywilnego20. Bez wątpienia mogą działać jako podmioty prawa cywilnego osoby fizyczne zatrudniające pra
cowników posiadające zdolność prawną z mocy art. 8 k.c. i zdolność są
dową z mocy art. 64 § 1 k.p.k. Nie może też być żadnych wątpliwości w odniesieniu do tych zakładów pracy, które posiadają osobowość praw
ną. Rozwiązuje to problem w znacznym stopniu, gdyż osobowość prawną mają wszystkie przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie, kółka rolni
cze i inne podmioty wymienione w art. 33 § 1 k.c., a więc znakomita większość zakładów pracy. Istnieją jednak takie zakłady pracy, które nie mają osobowości prawnej, a mogą być w procesie karnym pokrzyw
dzonymi. Należy rozstrzygnąć, czy mają one prawo do wytoczenia po
wództwa adhezyjnego. Brak osobowości prawnej nie eliminuje jeszcze możliwości wytoczenia powództwa. W procesie cywilnym mogą działać podmioty, które posiadają zdolność sądową (art. 64 k.p.c.). Przyznanie jakimkolwiek podmiotom zdolności sądowej oznacza przyznanie im co najmniej w tym samym zakresie zdolności prawnej. W przeciwnym ra
zie zdolność sądowa byłaby niepotrzebna i w ogóle fikcyjna27. Sytuacja podmiotów, o których tu mowa, jest na gruncie prawa procesowego cywilnego zbliżona do położenia osób prawnych. Powstaje pytanie, dla
czego zachodzi konieczność oceniania zdolności do wytoczenia powódz
twa adhezyjnego za pomocą kryteriów cywilistycznych, skoro na grun
cie procesu karnego posługujemy się pojęciem zdolności procesowej określonej w art. 40 k.p.k. (której ńa gruncie procesu cywilnego odpo
wiada pojęcie zdolności sądowej). Gdyby wszystkim podmiotom mają
cym zdolność procesową w rozumieniu art. 40 k.p.k. przyznać prawo do wytoczenia powództwa adhezyjnego, zostałaby naruszona konstruk
25 W. Daszkiewicz: Powództwo cywilne w procesie karnym. Warszaw;’
1975, s. 77; T. Majewski: Uprawnienia jednostek gospodarki uspołecznionej iv procesie karnym. Warszawa 1971, s. 16—17.
26 W. Daszkiewicz: Powództwo cywilne..., s. 75.
27 W. Siedlecki: Glosa do uchwały SN z dnia 7 lipca 1966 r., 111 PZP 11/66.
OSPiKA 1967, nr 6, s. 262; T. M i s i u k: Glosa do uchwały SN z 7 lipca 1J66 r., III PZP 11/66. PiP 1967, nr 6, s. 1026 i nast.
21
cja art. 12 k.p.c., który pozwala dochodzić roszczeń cywilnych w pro
cesie karnym, jeżeli dochodzenie tych roszczeń możliwe byłoby także w procesie cywilnym. Ponadto — jak słusznie podkreśla W. Daszkie
wicz — gdyby na rzecz powoda, który nie posiada zdolności sądowej, zasądzono odszkodowanie, nie mógłby on, właśnie z uwagi na brak zdolności sądowej, działać w postępowaniu egzekucyjnym28.
Wypada jeszcze zastanowić się, czy zdolność sądowa potrzebna jest zakładowi pracy, który dochodzi w procesie adhezyjnym roszczeń opar
tych na przepisach prawa pracy, a nie prawa cywilnego. Odpowiedź musi być pozytywna. Okoliczność, że materialnoprawną podstawą do
chodzonych roszczeń są przepisy prawa pracy, a nie prawa cywilnego, nie zmienia faktu, że sądem właściwym do rozpoznania sporu jest sąd powszechny (art. 123 k.p.). Argument sięgający do art. 12 k.p.c. jest więc w pełni aktualny niezależnie od materialnoprawnych podstaw do
chodzonych roszczeń. Również argument wskazujący na postępowanie egzekucyjne nie traci nic ze swej aktualności. Zakład pracy nie zawsze będzie mógł ściągnąć należność od pracownika w trybie administra
cyjnym. Stosunek pracy może być bowiem w każdej chwili rozwiązany, czy to z powodu popełnienia przestępstwa, czy z jakiejkolwiek innej przyczyny.
Z rozważań poświęconych powodowi w procesie adhezyjnym wypły
wają następujące wnioski. Powództwo adhczyjne o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika może wytoczyć tylko taki zakład pracy, który:
1) jest pokrzywdzonym w procesie karnym (art. 40 k.p.k. i art. 3 i art. 299 § 1 k.p.),
2) ma zdolność sądową w rozumieniu przepisów procedury cywilnej (art. 40 k.p.k. i art. 64 k.p.c.)
3. PRZESŁANKI ORZEKANIA O ODPOWIEDZIALNOŚCI PRACOWNICZEJ W PROCESIE ADHEZYJNYM
3.1. Problematyka tzw. przesłanek procesu adhezyjnego nabiera spe
cyficznej treści, gdy materialnoprawną podstawą roszczeń dochodzonych w procesie adhezyjnym są przepisy prawa pracy. Mianem przesłanek orzekania o odpowiedzialności pracowniczej w procesie adhezyjnym określiłem zmodyfikowane z tego powodu przesłanki procesu adhezyj
nego. Uwaga ta wydaje się konieczna w celu zaakcentowania różnicy, jaka zachodzi pomiędzy przesłankami odpowiedzialności pracowniczej (które będą przedmiotem cz. II niniejszego opracowania), a przesłanka
23 W. Daszkiewicz: Proces adhezyjny na tle prawa polskiego. Warszawa 1961, s. 41; tenże: Zasądzenie odszkodowania. ~ urzędu w polskim procesie kar
nym. Warszawa 1970, s. 82 oraz tenże: Powództwo cywilne..., s. 77—78.
mi orzekania o tej odpowiedzialności w procesie karnym. O ile pierwsze z nich leżą w sferze materialnoprawnego unormowania odpowiedzial
ności, to drugie wiążą się z zagadnieniami procesowymi.
Przyjrzyjmy się poszczególnym przesłankom procesu adhezyjnego.
Należy ustalić, na czym polega specyficzna ich treść, gdy w procesie karnym są dochodzone roszczenia zakładów pracy przeciwko pracowni
kom, którzy wyrządzili im szkodę.
Wśród przesłanek procesu adhezyjnego wymienia się przynależność do drogi sądowej29. Istota tej przesłanki polega na tym, że w procesie adhezyjnym wolno dochodzić tylko takich roszczeń, które mogą być także przedmiotem procesu cywilnego. Wynika to z art. 2 § 3 i art. 12 k.p.c. oraz art. 60 k.p.k., który pozwala stosować w procesie adhezyj
nym przepisy procedury cywilnej, o ile dana kwestia nie jest uregulo
wana w kodeksie postępowania karnego. W przypadku gdy przedmio
tem rozstrzygnięcia sądu w procesie adhezyjnym są roszczenia wyni
kające z przepisów prawa pracy, przesłanka ta zawsze będzie spełnio
na. Zgodnie bowiem z art. 123 k.p. spory o naprawienie szkód wyrzą
dzonych przez pracowników rozpoznają sądy powszechne. Przepis ten został zamieszczony w rozdziale I działu V kodeksu pracy, a więc wśród przepisów dotyczących odpowiedzialności pracowników za mienie nie- powierzone. Zgodnie z art. 127 k.p. ma on zastosowanie do odpowie
dzialności za mienie powierzone pracownikowi unormowanej w rozdzia
le II działu V kodeksu pracy (art. 124 ■—-126 k.p.).
3.2. Wymóg majątkowego charakteru roszczenia dochodzonego w pro
cesie adhezyjnym będzie spełniony w każdym przypadku dochodzenia roszczeń o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez pracownika. Rosz
czenia, których podstawę stanowią przepisy prawa pracy traktujące o materialnej odpowiedzialności pracowników, zawsze mają charakter majątkowy.
3.3. Dodatnią przesłanką procesu adhezyjnego jest bezpośredni zwią
zek roszczenia z zarzutem oskarżenia. Przesłanka ta wynika zarówno z art. 52 k.p.k., który mówi o roszczeniach bezpośrednio wynikających z popełnienia przestępstwa, jak i z art. 55 § 1 pkt 2 k.p.k. Bezpośredni związek roszczenia z zarzutem oskarżenia nie jest rozumiany w dok
trynie jednolicie. K. Mioduski wyraził w swoim czasie pogląd, że z po
pełnienia przestępstwa nie wynika bezpośrednio szkoda w granicach utraconych korzyści (lucrum cessans)30. Odmienne stanowisko zaprezen
29 W. Daszkiewicz: Powództwo cywilne..., s. 149. Odmienny pogląd zapre
zentował w swoim czasie Z. Fe nic hel: Powództwo cywilne w procesie karnym a proces cywilny. „Głos Adwokatów” 1929, nr 9—10, s. 180.
30 K. Mioduski: Powództwo cywilne..., s. 185; tak też wy-rok SN z 4 paź
dziernika 1946 r., 1014/46, OSN Izba Karna 1947, poz. 69; por. też W. Daszkie
wicz: Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższgo (Prawo karne procesowe, II pół
rocze 196S r. i I półrocze 1969 r.). PiP 1970, nr 3—4, s. 553.
23
tował W. Daszkiewicz. Zdaniem tego autora ograniczenie przedmiotu procesu adhezyjnego do . rzeczywistej straty jest bezpodstawne. Ogra
niczenie takie nie wynika ani z ogólnych przepisów prawa cywilnego (art. 361 k.c.), ani z art. 55 § 1 k.p.k. Stanowisko swoje W. Daszkiewicz argumentuje względami ekonomiki procesowej31. Inną rzeczą jest, że ustalenie rozmiarów utraconych korzyści sprawia niekiedy w procesie karnym trudności dowodowe i często może wobec tego dochodzić do pozostawienia powództw cywilnych bez rozpoznania w granicach utra
conych korzyści (art. 362 § 3 k.p.k.).
Jeszcze inaczej, choć podobnie jak W. Daszkiewicz, rozumie bez
pośredni związek roszczenia z zarzutem oskarżenia J. Orliński. Autor ten wyraził przekonanie, że art. 67 lit. b. k.p.k. z 1928 roku (obecnie art. 55 § 1 pkt 2 k.p.k.) należy interpretować w ścisłym związku z art.
157 k.z. (obecnie art. 361 § 1 k.c.). Innymi słowy — zdaniem J. Orliń
skiego — roszczenie bezpośrednio wynikające z popełnienia przestęp
stwa to to samo, co roszczenie o odszkodowanie za szkodę będącą nor
malnym następstwem działania lub zaniechania32.
Spośród przedstawionych poglądów dotyczących istoty bezpośrednie
go związku roszczenia z zarzutem oskarżenia najbardziej słuszne i prze
konujące wydaje się stanowisko reprezentowane przez W. Daszkiewicza, zgodnie z którym bezpośrednio wynikają z popełnienia przestępstwa roszczenia o naprawienie szkody w granicach damnum emergens i lu- crurn cessans.
Bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia nie mają roszczenia regresowe. Co do tego w nauce panuje zgodność33 34. Jedyny wyjątek31 uczyniono na rzecz zakładu ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę. Dopuszczalność wytoczenia powództwa adhezyjnego przez zakład ubezpieczeń wynika z art. 41 § 2 oraz art. 363 § 1 k.p.k.35
Przechodząc na grunt odpowiedzialności pracowniczej należy stwier
dzić, że ilekroć pracownik przestępstwem wyrządzi szkodę swojemu za
kładowi pracy, to dochodzone od niego w procesie adhezyjnym roszcze
31 W. Daszkiewicz: Kilka uwag..., s. 14—19; tenże: Kierunki rozwoju..., s. 73; tenże: Powództwo cywilu':..., s. 35—37.
32 J. Orliński: O przedmiocie powództwa cywilnego. Głos w dyskusji. WPP 1961, nr s. 498—499.
33 A. Kafarski: Akcja cywilna..., s. 47 i nast.; tenże: Jeszcze o kierunkach roziooju procesu adhezyjnego. Pal. 1969, nr 4, s. 66; W. Daszkiewicz: Kierunki rozwoju..., s. 73—74; tenże: Powództwo cywilne..., s. 37 i nast.
34 Jeżeli pominąć kwestię dopuszczanego przez praktykę zasądzania odsetek w procesie adhezyjnym, które w zasadzie nie wynikają bezpośrednio z popełnienia przestępstwa, a dopiero z opóźnienia w spełnieniu świadczenia. Por. uch ■ ała SN z 23 stycznia 1964 r., VI KO 14/69. OSNKW 1964, nr 5, poz. 69; wyrok SN z 4 wrześ
nia 1968 r., V KRN 83/68. OSNKW 1968, nr 4—5, poz. 73; uchwała SN z 5 listopada 1968 r„ V KZP 59/67. OSNKW 1969, nr 2, poz. 14; por. też W. Daszkiewicz:
Kierunki rozwoju..., s. 74.
33 W. Daszkiewicz: Powództwo cywilne..., s. 38—41.
nie będzie miało bezpośredni związek z zarzutem oskarżenia. Wymaga
nia bezpośredniości tego związku sprowadzają się bowiem do tego, aby powództwo było wytoczone przeciwko sprawcy, który czynem przestęp
nym rozpoznawanym w danym procesie karnym spowodował szkodę oraz aby czyn ten był skierowany przeciwko dobrom prawnym zakładu pracy sprawcy36. Oczywiście można wyobrazić sobie sytuację, w której pracownik, popełniając czyn skierowany przeciwko dobrom prawnym innego podmiotu niż jego zakład pracy, wyrządzi temu podmiotowi szko
dę majątkową, a reperkusją tej szkody będzie uszczerbek w mieniu za
kładu pracy sprawcy (np. na skutek powiązań kooperacyjnych pomiędzy zakładem pracy sprawcy a podmiotem bezpośrednio pokrzywdzonym).
W tej sytuacji bezpośredni związek pomiędzy przestępstwem a szkodą w mieniu zakładu pracy nie będzie miał miejsca, jednak przypadek ten, podobnie jak i przypadki do opisanego zbliżone nie będą w niniejszym opracowaniu analizowane jako wykraczające poza jego ramy. Podstawą ewentualnych roszczeń, jakie mogą w tym układzie powstać, nie będą bowiem przepisy działu V kodeksu pracy, ale przepisy prawa cywil
nego.
Istotne konsekwencje ma natomiast w zasięgu odpowiedzialności ma
terialnej pracowników wyłączenie roszczeń regresowych. Roszczenie ta
kie przewidziane jest w art. 120 § 2 k.p., zgodnie z którym zakład pra
cy, który naprawił szkodę wyrządzoną przez pracownika osobie trzeciej, może dochodzić od niego odszkodowania w drodze regresu na zasadach przewidzianych w rozdziale I działu V kodeksu pracy. Wyjątku uczy
nionego w kodeksie postępowania karnego na rzecz zakładu ubezpieczeń nie można interpretować rozszerzająco, wobec czego zakład pracy może dochodzić takiego roszczenia tylko na drodze proces a cywilnego. Jest rzeczą zrozumiałą, że we wszystkich przypadkach, w których znajduje zastosowanie art. 120 k.p., orzekanie w procesie karnym o naprawieniu szkody jest wykluczone. Nie jest bowiem możliwe ani wytoczenie po
wództwa przez pokrzywdzoną osobę trzecią przciwko zakładowi pracy na podstawie art. 120 § 1 k.p. (art. 52 k.p.k.), ani — jak była już o tym mowa — dochodzenie roszczeń regresowych przez zakład pracy na pod
stawie art. 120 § 2 k.p. Gdyby zakład pracy wniósł powództwo adhe- zyjne przeciwko pracownikowi na podstawie art. 120 § 2 k.p., sąd nie przyjmie go lub po omyłkowym przyjęciu pozostawi bez rozpoznania na podstawie art. 55 § 1 pkt 2 k.p.k.
Problematyczne jest natomiast, co powinien uczynić sąd, jeżeli po
wództwo zostało wniesione przeciwko pracownikowi bezpośrednio przez pokrzywdzoną osobę trzecią. Przepisy kodeksu postępowania karnego nie dają podstawy do odmowy przyjęcia takiego powództwa. Sąd musi zatem przyjąć je, a następnie oddalić w przypadku skazania oskarżo
!li S. Śliwiński: Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne. Warszawa 1961, s. 184.
25
nego, warunkowego umorzenia postępowania karnego lub odstąpienia od wymierzenia kary (art. 362 § 1 k.p.k.), a w razie innego rozstrzygnięcia pozostawić je bez rozpoznania (art. 362 § 2 k.p.k.)37. W żadnym przy
padku nie może więc dojść do zasądzenia odszkodowania. Obydwa roz
strzygnięcia w przedmiocie powództwa adhezyjnego w omawianym przypadku mogą zapaść dopiero w fazie wyrokowania. W tej sytuacji celowe wydaje się wprowadzenie dodatkowej ujemnej przesłanki pro
cesu adhezyjnego pozwalającej na nieprzyjęcie powództwa w przypad
ku, gdy do odpowiedzialności odszkodowawczej oskarżonego znajdzie za
stosowanie art. 120 k.p. Postanowienie w tym przedmiocie mogłoby za
paść już na posiedzeniu przed rozprawą (art. 299 k.p.k.), jeżeli do tego czasu powództwo zostało zgłoszone. Sąd mógłby też w każdej fazie po
stępowania pozostawić powództwo adhezyjne bez rozpoznania z tego powodu38.
De lege lata należy postulować, aby sąd poinformował powoda, że odszkodowanie nie może być zasądzone, jeżeli ustali, że szkoda została wyrządzona przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Gdyby po
wód był poinformowany o tej okoliczności przed rozpoczęciem rozpra
wy głównej, sąd uzyskałby podstawę do pozostawienia powództwa bez rozpoznania z uwagi na niestawiennictwo powoda w chwili rozpoczęcia przewodu sądowego (art. 330 k.p.k.). Nawet jednak wówczas, gdyby powód dowiedział się po rozpoczęciu przewodu sądowego o niemożliwości uzyskania wyroku zasądzającego w procesie adhezyjnym, mógłby wy
toczyć przed sąd właściwy do rozpoznawania spraw cywilnych powódz
two przeciwko zakładowi pracy, nie czekając na zakończenie sprawy karnej. Stan zawisłości sprawy (w procesie adhezyjnym) istnieje tylko pomiędzy pokrzywdzoną osobą trzecią a pracownikiem — sprawcą szko
dy, nie stoi więc na przeszkodzie wytoczeniu nowego powództwa, tym razem przeciwko zakładowi pracy. Z tych samych względów ewentual
ne oddalenie powództwa adhezyjnego nie stwarzałoby stanu rzeczy osą
dzonej dla toczącego się procesu cywilnego.
Daleko trudniejszy problem rodzi się w związku z roszczeniami, któ
rych dochodzić mogą w procesie adhezyjnym zakłady ubezpieczeń. Za
łóżmy, że zakład ubezpieczeń pokrył szkodę wyrządzoną nieumyślnie przez pracownika osobie trzeciej. Kodeks pracy nie reguluje odpowie
37 Nie ma takiego rodzaju problemów w niektórych innych ustawodawstwach.
Np, według art. 348 k.c. Węgierskiej Republiki Ludowej z 1959 r. za szkodę wyrzą
dzoną przez pracownika przy wykonywaniu czynności zawodowych odpowiada pra
codawca, chyba że pracownik popełnił umyślne przestępstwo karne (kodeks pracy WRL z 1967 r. normuje tylko odpowiedzialność pracownika za szkody wyrządzone pracodawcy).
38 Zagadnienie to omówiłem w innym opracowaniu dokładniej: Orzekanie w pro
cesie adhezyjnym o naprawieniu szkody wyrządzonej przez pracownika. NP 1980, nr 9, s. 48 i nast.
dzialności regresowej (poza art. 120 § 2 k.p., który jednak ma zastoso
wanie tylko wówczas, gdy szkoda została wyrządzona osobie trzeciej).
Pojawia się zatem pytanie, czy wobec tego może znaleźć odpowiednie zastosowanie art. 828 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. Kwestię tę negatywnie rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale z 7 listopada 1977 roku, III CZP 80/7739. Stanowisko Sądu Najwyższego jest słuszne. Za
stosowanie w omawianej sytuacji art. 828 § 1 k.c., pozwalającego zakła
dowi ubezpieczeń na dochodzenie regresu od sprawcy szkody w pełnej wysokości, byłoby sprzeczne z zasadami prawa pracy. Wydaje się, że zakład ubezpieczeń nie może dochodzić świadczenia regresowego od pra
cownika nawet w takim zakresie, w jakim mógłby żądać odszkodowa
nia zakład pracy, gdyby jego mienie nie było ubezpieczone. Przepisy rozdziału I działu V kodeksu pracy dotyczą odpowiedzialności mate
rialnej pracowników wobec zakładu pracy, a nie wobec innych pod
miotów40.
Wydaje się, że w omawianej sytuacji zachodzi istotny wyjątek od zasad przyjętych w prawie cywilnym powodujący w konsekwencji nie
możność dochodzenia wspomnianego roszczenia w procesie adhezyjnym, pomimo jego majątkowego charakteru oraz spełnienia pozostałych prze
słanek procesu adhezyjnego. Problem ten jest szerszy, może bowiem w tej samej postaci powstać w procesie cywilnym i nie należy do dzie
dziny przesłanek procesowych. Zakład ubezpieczeń nie może bowiem dochodzić takiego roszczenia z uwagi na brak jego materialnoprawnej podstawy i to trzeba z całą wyrazistością podkreślić. Wyjątek, o któ
rym tu mowa, dotyczy tylko nieumyślnego wyrządzenia szkody przez pracownika. Jeżeli szkoda została wyrządzona umyślnie, to — stosując art. 828 § 1 k.c. — nie popadamy w sprzeczność z zasadami prawa pra
cy. Gdyby bowiem mienie zakładu pracy nie było ubezpieczone, pra
cownik i tak ponosiłby odpowiedzialność za szkodę w pełnej wysokości wobec zakładu pracy na podstawie art. 114 w związku z art. 122 k.p.
Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku wyrządzenia szkody przez pracownika osobie trzeciej przy wykonywaniu obowiąz
ków pracowniczych. Zakład ubezpieczeń, który pokrył szkodę wyrzą
dzoną przez pracownika tejże osobie trzeciej, może dochodzić roszczeń regresowych tylko od zakładu pracy (art. 120 k.p.) i to niezależnie od tego, czy szkoda została wyrządzona umyślnie, czy też nieumyślnie41.
3» OSNCP 1978, nr 5—6, poz. 84.
40 J. Ł a w i'y n o w i c z, W. Marek: Glosa do uchwały SN z dnia 7 listopada 1977 r., III CZP 80/77. NP 1979, nr 2 oraz J. Łopus ki: Reforma prawa ubezpiecze
niowego a zagraniczny obrót ubezpieczeniowy. PUG 1976, nr 7, s. 203.
41 W kwestii zakresu stosowania art. 120 § 1 k.p. zarysowały się w doktrynie prawa pracy dwa stanowiska. Zwolennicy pierwszego (M. Piekarski: Pracow
nicza odpowiedzialność odszkodowawcza. Warszawa 1976, s. 50 i 113; W. Marek:
Odpowiedzialność cywilna za szkodę wyrządzoną przez pracownika osobie trzeciej.
27
