Słownik mówionej polszczyzny północnokresowej

Iryda Grek-Pabisowa Małgorzata Ostrówka Mirosław Jankowiak

SŁOWNIK MÓWIONEJ POLSZCZYZNY PÓŁNOCNOKRESOWEJ

Recenzenci:

Prof. dr hab. Halina Karaś Prof. dr hab. Jolanta Mędelska

Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk

Warszawa 2017

PRZEDMOWA DO PREPRINTU

Prezentowany użytkownikom Słownik mówionej polszczyzny północnokresowej jest preprintem wydania książkowego, które powinno było ukazać się drukiem w 2013 roku. W 2012 roku zespół Pracowni Badań Polszczyzny Kresowej Instytutu Slawistyki PAN, pracujący w składzie: prof. dr hab. Iryda Grek-Pabisowa (kierownik), dr Małgorzata Ostrówka, oraz dr Mirosław Jankowiak, zakończył wieloletni temat statutowy, którego efektem jest poniższy Słownik. W przeciągu 12 lat, od momentu stworzenia koncepcji, autorzy odbyli szereg ekspedycji dialektologicznych, gromadzili materiały własne oraz leksykę wyekscerpowaną z prac innych badaczy, stworzyli korpus i opracowali niniejszy leksykon. Na początku 2013 roku Słownik uzyskał dwie pozytywne recenzje wydawnicze z rekomendacją do druku, jednak brak środków finansowych uniemożliwił wydanie przez Instytut tak obszernej publikacji.

Autorzy Słownika dwukrotnie składali wniosek grantowy do Narodowego Programu

Rozwoju Humanistyki na prace redakcyjne i druk, jednak nie udało się uzyskać

dofinansowania pomimo bardzo dobrych recenzji. Próby pozyskania środków z innych źródeł

– instytucji oraz firm również okazały się bezskuteczne. W tym czasie Słownik był

uzupełniany o najnowsze materiały, opublikowane po 2012 roku. W związku z brakiem

perspektyw na uzyskanie dofinansowania w najbliższym czasie, Dyrekcja Instytutu i autorzy

podjęli decyzję o zamieszczeniu Słownika w postaci preprintu w repozytorium cyfrowym,

umożliwiając tym samym czytelnikowi korzystanie z bogatego i unikatowego materiału

prezentującego mowę Polaków z obszaru Białorusi, Litwy i Łotwy.

SPIS TREŚCI

1. Przedmowa 4

1.1. Od twórców słownika 4

1.2. O autorach 7

2. Informacje o słowniku 8

2.1. Zawartość i charakter słownika 8

2.2. Charakterystyka wykorzystanych tekstów 8

2.3. Zasięg terytorialny 15

2.4. Ramy chronologiczne 15

2.5. Podstawa materiałowa słownika 15

2.6. Kryteria doboru haseł 16

3 Zasady opracowania słownika

3.1.Hasło 22

3.1.1. Postać leksemu hasłowego 22

3.1.2. Oznaczenia gramatyczne i kwalifikatory 25

3.1.3. Akcent 25

3.2.Znaczenia 26

3.3.Konteksty ilustrujące użycie wyrazów hasłowych 27

3.4.Synonimy 27

3.5.Frazeologia 29

3.6.Odsyłacze 29

3.7.Adresy bibliograficzne ilustracji kontekstowych

i form gramatycznych 29

3.8.Zapis graficzny 30

3.8.1. Pisownia haseł i materiału ilustracyjnego 31 4. Skróty, oznaczenia, określenia i znaki graficzne 32

5. Sygnatury adresów bibliograficznych 34

6. Słownik – litery A –Ż 50

7. Aneks 1417

7.1. Wykaz wykorzystanych publikacji 1417

7.2. Alfabetyczny wykaz zbadanych miejscowości 1424

7.3. Wykaz adresów bibliograficznych według obszarów 1435

1. PRZEDMOWA

1.1. Od twórców Słownika

Pomysł opracowania Słownika mówionej polszczyzny północnokresowej (SMPP) zrodził się pod koniec ubiegłego wieku w trakcie prac nad publikacjami zawierającymi teksty gwarowe z Kresów północno-wschodnich

. Bogactwo charakterystycznej regionalnej leksyki, wiele osobliwości w każdej niemal wypowiedzi informatorów nasuwało myśl o konieczności uchronienia od zapomnienia ginącej na naszych oczach odmiany języka polskiego.

Polszczyzna tego historycznego regionu w jej potocznej i gwarowej postaci zawiera jeszcze pokaźną ilość leksyki dawnej, a więc warstwę faktów językowych okresu międzywojennego należących już we współczesnej polszczyźnie ogólnej do przestarzałych lub wręcz do archaizmów, zaś na obszarach dawnych Kresów nadal nie zyskuje nacechowania chronologicznego. Stworzenie odpowiedniego kompendium, w którym słownictwo to zostanie zarejestrowane stanowić będzie wiarygodną jej dokumentację a także ważny materiał dla historii naszego języka.

Język polski w dawnym Wielkim Księstwie Litewskim na poszczególnych obszarach etnicznych (białoruskim, litewskim, i w Łatgalii) stale funkcjonował w otoczeniu wielojęzycznym. Początkowo był językiem urzędowym w kancelarii wielkoksiążęcej.

Posługiwali się nim przedstawiciele warstw wyższych – magnateria, duchowieństwo katolickie, zamożniejsze mieszczaństwo, osiadająca tu polska szlachta. Z czasem jego użycie rozszerzało się na miejscowy stan szlachecki i chłopski, przy czym proces polonizowania się chłopów nasilił się w wieku XIX. Język polski był tam więc jednym z ważnych elementów konstruujących wielokulturową i wielojęzyczną wspólnotę komunikatywną. Jego obecna postać odzwierciedla więc bogactwo kultur pogranicza. Dlatego też w niniejszym Słowniku autorzy starali się zgromadzić zasoby leksykalne odzwierciedlające polskie dziedzictwo językowe i kulturowe.

Niemal każdy z użytkowników języka polskiego na Kresach był i do dziś jest przynajmniej bilingwalny. Nie zawsze też język polski w komunikacji codziennej był kodem prymarnym. Najczęściej obok polszczyzny posługiwano się tzw. mową prostą, czyli

1

I. Maryniakowa, I. Grek-Pabisowa, A. Zielińska, Polskie teksty gwarowe z obszaru dawnych Kresów północno-

wschodnich, Warszawa 1997; I. Grek-Pabisowa, K. Handke, M. Ostrówka, A. Zielińska, Bohatyrowicze sto lat

potoczną, czasem gwarową białoruszczyzną. W takiej sytuacji ma miejsce interferencja językowa. Stąd też polszczyzna kresowa nie stanowi monolitu. Frekwencja poszczególnych cech językowych a także pewne ich zróżnicowanie pozwoliło badaczom wyróżnić następujące jej odmiany terytorialne – na Litwie Wileńskiej, Litwie Kowieńskiej, Białorusi Zachodniej, Białorusi Wschodniej

oraz na Łotwie.

Termin Kresy jest rozumiany wielorako – ogólnie – jako synonim regionu peryferyjnego, w tradycji polskiej używa się go przede wszystkim jako nazwy obejmującej obszar dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego

. W zależności od uwarunkowań historycznych i kulturowych Kresy Wschodnie dzieli się na Kresy północno- i południowo- wschodnie. Materiał leksykalny zawarty w niniejszym słowniku pochodzi z obszaru Kresów północno-wschodnich, wchodzących obecnie w skład państw Białorusi, Litwy i Łotwy

.

Po II wojnie światowej język polski na dawnych Kresach północno-wschodnich uległ silnej transformacji pod wpływem zewnętrznych czynników językowych (wpływ rosyjski, białoruski, litewski) i pozajęzykowych (zmiany państwowości, represje skutkujące drastycznym uszczupleniem liczebności społeczności polskich, przesiedlenia lokalne w ramach kolektywizacji, likwidacja małych osad i pojedynczych chutorów na rzecz osiedli kołchozowych, tzw. posiołków, itp.). Trwający od lat dziewięćdziesiątych XX w.

swobodniejszy rozwój szkolnictwa i innych instytucji polskich oraz częste kontakty z krajem Polaków zamieszkujących na Białorusi, Litwie i Łotwie reaktywuje polszczyznę, ale nie sprzyja zachowaniu jej w dawnej postaci. Zmiany następują bardzo szybko, odradzająca się polszczyzna jest już zgoła inną odmianą języka. Przykładem na Litwie może być mowa nowej polskiej inteligencji, kształtująca się na tutejszej polszczyźnie, lecz pod bardzo silnym wpływem języka rosyjskiego i ostatnio litewskiego, na Białorusi języka rosyjskiego, na Łotwie języka rosyjskiego i łotewskiego. Świadczą o tym publikacje poświęcone temu tematowi

. Obecnie zwiększyła się liczba Polaków użytkowników polszczyzny, dla których

2

Pod tym terminem rozumiemy powiaty leżące na wschód od granicy polsko-sowieckiej w okresie międzywojennym.

3

Zob. np.: Kieniewicz S., Kresy. Przemiany terminologiczne w perspektywie dziejowej, „Przegląd Wschodni”, t.

1, 1991, s. 3–13; Kolbuszewski J., Kresy, Wrocław 1996, s. 257; Kresy – pojęcie i rzeczywistość. Zbiór studiów pod red. Kwiryny Handke, Warszawa 1997.

4

Część terytorium Łotwy – Łatgalia, gdzie zamieszkiwała polska ludność wiejska, nie należy administracyjnie do dawnych polskich terenów kresowych, natomiast odmiana języka polskiego, którą posługują się i posługiwali zamieszkujący tu Polacy całkowicie pod względem cech językowych koresponduje z osobliwościami polszczyzny kresowej. Pozwoliło to nam na włączenie jej do kręgu naszych obserwacji i badań, zaś materiały z tego obszaru wykorzystać w Słowniku.

5

Por. np. : E. Breza, Polszczyzna Polaków współczesnej Grodzieńszczyzny, „Język Polski” 1993, s. 161–166;

M. Dawlewicz, Słownictwo socjolektu młodzieży polskiego pochodzenia w Wilnie, Warszawa 2000;

B. Dwilewicz, Język mieszkańców wsi Bujwidze na Wileńszczyźnie, Warszawa 1997; K. Geben, Świadomość i

nie jest ona już językiem prymarnym, przejętym w domu rodzinnym od przodków, lecz wyuczonym i też, niestety, niewolnym od zapożyczeń z języków oficjalnych na danym obszarze.

Warto zaznaczyć, że polszczyzną kresową posługują się nie tylko Polacy, ale również przedstawiciele innych rdzennych mieszkańców tych terenów (Białorusini, Litwini, rzadziej Łotysze), gdyż w większości są oni polilingwalni. Słownik utrwala jednak mowę polską z terenów dawnych Kresów północno-wschodnich, zapisaną od osób deklarujących się jako Polacy niezależnie od narodowości wpisanej w paszporcie (często pod przymusem administracyjnym lub z innych powodów). Nie ograniczaliśmy się do mowy ludności wiejskiej, wykorzystujemy też zapisy mowy mieszkańców miasteczek, gdyż jest ona równie intensywnie nacechowana charakterystycznymi rysami kresowymi.

Polski język mówiony współczesnych mieszkańców miast na dawnych Kresach północno-wschodnich niewiele odbiega od mowy ludności wiejskiej, ponieważ nowa polska inteligencja jest w większości pochodzenia wiejskiego. W stosunku do okresu przedwojennego dzisiejsza polszczyzna jest bardziej zrusyfikowana, zbiałorutenizowana i zlituanizowana, wzbogacona o nowe słownictwo. Słownik prezentuje zatem polszczyznę regionalną i gwarową zachowaną do dziś w mowie polskich mieszkańców dawnych Kresów północno-wschodnich

.

Warszawa 2003; I. Grek-Pabisowa, Przyczynek do badań współczesnej polszczyzny pisanej Polaków na

„Język Polski” 1990, s. 123–128; tejże, Regionalne cechy systemu gramatycznego współczesnej polszczyzny

Wrocław 1992, s. 139–147; M. Ostrówka, O języku polskim w okolicach Indrycy, ABS 24, Warszawa 1999, s.

296–305; tejże O języku polskim w okolicach Krasławia, ABS 25, Warszawa 2000, s. 115-121; tejże, Regiolekt

Ostrówka, E. Golachowska, Polszczyzna na Mohylewszczyźnie – przeszłość i stan obecny (Raport z badań

111–124; H. Sokołowska, Wielojęzyczność a umiejętności komunikacyjne uczniów szkół polskich na Litwie, Wilno 2004; J. Sordyl, W. Witkowski, Elementy obcojęzyczne w polszczyźnie „Czerwonego Sztandaru” i

„Kuriera Wileńskiego” (1989–1990), „Slavia Orientalis” 42, 1993, 2, s. 345–349.

*

W niniejszym wstępie nie zamieszczamy charakterystyki socjolingwistycznej i językowej polszczyzny

kresowej, ani też rozważań nad jej genezą. Nie przedstawiamy historii zmian państwowości na Kresach

wschodnich i na Łotwie. Zagadnienia te zostały już szczegółowo opisane w wielu opracowaniach poświęconych

temu tematowi.

1.2. O autorach

Słownik został opracowany przez Zespół Badań Polszczyzny Kresowej Instytutu Slawistyki PAN w składzie: Małgorzata Ostrówka, Mirosław Jankowiak, pod kierownictwem Irydy Grek-Pabisowej. Każdy ze współautorów zaangażowany był we wszystkie prace na wszystkich kolejnych etapach opracowania słownika, M. Ostrówka zaś i I. Grek-Pabisowa także w eksplorację i pozyskiwanie materiałów w terenie. Redaktorem naukowym jest I Grek- Pabisowa.

Słownik nasz nie zawierałby tak obszernych materiałów, takiego bogactwa haseł i ich wariantów i tak ciekawej egzemplifikacji, gdyby poza materiałami własnymi nie opierał się na opracowaniach wielu autorów, którzy do swych publikacji zgromadzili zapisy tekstów i osobliwości z terenu Kresów północno-wschodnich. Autorzy wszystkich wykorzystanych zapisów terenowych są, w naszym przekonaniu – co z wdzięcznością podkreślamy –

nieformalnymi współautorami niniejszego słownika. Wszystkie prace tych osób włączone do naszego kanonu tekstów to cegiełki, z których zbudowaliśmy tom oddawany do rąk użytkowników. Nazwiskami tych osób sygnowane są nawet najmniejsze wykorzystane przez nas fragmenty zapisów. Oto one:

Irena Adomavičiūtė-Čekmonienė, Natalia Ananiewa, Renata Banasińska, Edward Breza, Jurij Buszlakow, Jacek Cichocki, Walery Czekman (Czekmonas), Feliks Czyżewski, Mirosław Dawlewicz, Katarzyna Dąbek, Katarzyna Dołęgowska, Czesław Dąbrowski (Dombroski), Barbara Dwilewicz (Dubicka), Anna Engelking, Kinga Geben, Kira Giułumianc, Ewa Golachowska, Jurij Golceker, Leonard Jakszczanin, Barbara Jasinowicz, Halina Karaś, Vytautas Kardelis, Katarzyna Kolasa, Jelena Konickaja, Jadwiga Kozłowska- Doda, Maria Krupowies, Inesa Kurjan, Irena Maryniakowa, Ludmiła Maslennikowa, Irena Masojć, Koji Morita, Kazimierz Nitsch, Jan Otrębski, Gienadij Palcew, Józefa Parszuta, P. A.

Pietkiewicz, Rafał Poborski, Jerzy Reichan, Janusz Rieger, Leonid Rojzenzon, Elżbieta Rudnicka-Fira, Anna Rutkowska, Krystyna Rutkowska, Halina Satkiewicz, Zofia Sawaniewska-Mochowa, Birutė Sinoczkina, Wojciech Smoczyński, Elżbieta Smułkowa, Anna Stelmaczonek, Ines Steger, Justyna Straczuk, Tamara Sudnik, Helena Szwejkowska, Krzysztof Tekielski, Halina Turska, Wiktoria Ušinskienė, Jadwiga Waniakowa, Wiaczesław Werenicz, Björn Wiemer, Alojzy Adam Zdaniukiewicz, Anna Zielińska, Magdalena Zowczak, Danuta Życzyńska-Ciołek.

Podziękowania kierujemy też do recenzentek – pani prof. dr hab. Haliny Karaś i pani

prof. dr hab. Jolanty Mędelskiej, za ich wnikliwe recenzje i cenne uwagi sprzyjające

podwyższeniu wartości Słownika.

Serdecznie dziękujemy pani dr Beacie Biesiadowskiej-Magdziarz za wieloletnią współpracę przy opracowywaniu niniejszego Słownika, za zaangażowanie i niezwykle sumienne wykonywanie prac merytorycznych i technicznych.

2. INFORMACJE O SŁOWNIKU 2.1. Zawartość, objętość i charakter Słownika

Formułę słownika (polszczyzna mówiona) ściśle określa charakter tekstów, które mogliśmy wykorzystać. Pominięte zostały teksty literackie i stylizowane na regionalne czy gwarowe oraz materiały z wszelkich innych druków kresowych (prasa, podręczniki itp.). W związku z tym nie zostały poddane ekscerpcji żadne publikacje dotyczące języka pisanego, prasy, opracowania utworów literackich (np. twórczość współczesnych literatów

„kresowych”), prace naukowe na temat tej odmiany języka, teksty stylizowane (jak np.

Stanisława Bielikowicza Wincuk gada i Opowieści ciotki Onufrowej czy radiowe „wileńskie”

pogadanki Dominika Kuzinkiewicza itp.). Słownik zawiera materiały pochodzące z eksploracji terenowych

. Została mu nadana tradycyjna postać słownika jednojęzycznego, w którym po lewej stronie zapisany jest wyraz hasłowy, po prawej jego znaczenia. Dalej podaje się przykłady użyć w kontekście, odsyłacze do haseł synonimicznych, stałe związki wyrazowe (utarte zwroty) i frazeologizmy. Artykuł hasłowy kończy dokładna dokumentacja poszczególnych wariantów fonetycznych i wariantów form z oznaczeniem miejsca i daty opublikowania danej pozycji, co umożliwia odnalezienie danej pracy w wykazie bibliograficznym oraz daje orientację co do przybliżonej daty zapisu leksemu w terenie

.

Słownik zawiera około 13400 haseł (w tym 3400 haseł odsyłaczowych), ponad 660 podhaseł, około 1360 utartych zwrotów i frazeologizmów. Opatrzony jest aneksem ułatwiającym korzystanie ze słownika i zawierającym ważne informacje dodatkowe.

2.2. Charakterystyka wykorzystanych tekstów

Jakość i precyzja zapisów mowy zależy od przygotowania eksploratora i środków technicznych, którymi dysponuje. Eksploratorzy gromadzący materiały językowe oraz ich respondenci reprezentują kilka pokoleń. Kształtowanie się języka respondentów, nawet tych, którzy nie opuszczali miejsca swych siedzib, przebiegało w sytuacji niezwykle ostrych zmian

6

Z opracowania Jolanty Mędelskiej na temat idiolektu Jana Ciechanowicza zaczerpnęliśmy tylko przykłady z jego wypowiedzi ustnych. Wyjątek stanowi materiał leksykalny z monografii Cz. Dombroskiego stanowiący częściowo materiał leksykalny zebrany w terenie, częściowo przywołany przez autora z własnej znajomości leksyki tego obszaru i skonfrontowany z odpowiednimi leksemami z prac A. Walickiego, L. Czarkowskiego i A.

Łętowskiego.

7

Zachowana część książki H. Turskiej zawierająca zapisy mówionej polszczyzny na Wileńszczyźnie okresu

międzywojennego (z lat 1936–1938) została opublikowana dopiero w roku 1982 i tą datą sygnujemy

zaczerpnięty z tej pozycji materiał.

politycznych – na poszczególnych obszarach państwowość i charakter ustrojów politycznych zmieniały się co najmniej 5 razy (okres pokojowej stabilizacji państwa polskiego, wkroczenie wojsk radzieckich i pierwsze represje – aresztowania i wywózki inteligencji i zamożnej warstwy społeczeństwa, także chłopów, okupacja niemiecka i kolejne represje, głównie polityczne, drugie wkroczenie wojsk radzieckich, czego skutkiem było włączenie Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej w skład trzech republik sowieckich – Litewskiej, Białoruskiej i Ukraińskiej. Przyniosło ono ze sobą przymusową kolektywizację i wywożenie opornych w głąb Rosji).

Wywiady językowe prowadzone były także w różnych warunkach historyczno-

politycznych i społecznych. Eksploratorzy badający mowę polską na Kresach byli różnej

narodowości: Polacy, Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie, Litwini, osoby pochodzące z rodzin

etnicznie mieszanych. Autorami uwzględnionych tekstów było 58 eksploratorów, w tym 36

Polaków (64%), 8 Białorusinów (12%), 8 Rosjan – w tym także osoby pochodzenia

żydowskiego – (15%), 2 osoby z rodzin mieszanych polsko-białorusko-litewskich (3%), 1

Ukrainiec, 1 Litwin, 1 Japończyk (po 2%). Niejednakowe też było ich przygotowanie

językoznawcze, wynikające choćby z faktu ukończenia uczelni o zróżnicowanym programie

polonistycznym. Jednak najważniejszym czynnikiem, który w znacznym stopniu wpływał na

fonetyczną postać zbieranego materiału gwarowego (a nawet na późniejsze odtworzenie go z

nagrań), jest czynna znajomość języka polskiego wśród eksploratorów, a w szczególności

wymowa. Osoby nie mające w swej bazie artykulacyjnej pełnej gamy dźwięków

identycznych z polszczyzną ogólną (literacką), „nie słyszą” lub nie są w stanie rozróżnić

niuansów głosek, czyli pewnych cech dystynktywnych. Przykładem są np. badania

przeprowadzone w miasteczku Widze i okolicach. W materiale przedstawionym przez

dialektologa Polaka z Polski znajdujemy – w odpowiednim otoczeniu fonetycznym –

tylnojęzykowe ŋ (autor zresztą zaznacza, że dźwięk ten nie musi regularnie występować w

każdym idiolekcie). W materiale z tego samego terenu, przedstawionym przez dialektologów

z byłego ZSRR o języku prymarnym rosyjskim, dobrze znających język polski, ale

mówiących z „akcentem” rosyjskim, tylnojęzykowego ŋ w ogóle zabrakło, chociaż w swoim

opracowaniu fonetykę gwary autorzy ci omówili szczegółowo. W kilku artykułach pióra

Rosjanki brak rozróżnienia l i ł. Nie ma w tej publikacji wzmianki, czy wynika to np. z braku

odpowiedniej czcionki. Zdarzyła się nawet sytuacja, że w wartościowej publikacji zbiorowej

wydanej w Mińsku białoruskim zamieszczono tekst tzw. „mowy prostej” jako przykład

polszczyzny kresowej.

Inne niebezpieczeństwo stwarza dla badań gwarowych na dawnych Kresach Wschodnich wielojęzyczność ludności miejscowej, co pociąga za sobą łatwe, a niekiedy celowe – by pytający nie-Polak lepiej/szybciej zrozumiał – przełączanie kodów z polskiego na białoruski (głównie na „mowę prostą”), rzadziej na rosyjski. Zespół nasz bywał w czasie badań terenowych świadkiem takich sytuacji, gdy w rozmowie z eksploratorem Rosjaninem czy Białorusinem informatorzy wplatali wyrazy z kodu „mowy prostej” lub wręcz przechodzili na język rosyjski czy białoruski.

Ze względu na osobliwości leksykalne wykorzystaliśmy także prace etnologów i etnografów polskich. W zapisach wypowiedzi respondentów nie uwzględniali oni cech wymowy kresowej (np. nierozróżnianie przez autorów wymowy dźwięcznego h od ch, zaznaczanie nosowości zgodnie z ortografią tam, gdzie w polszczyźnie brzmią samogłoski odnosowione). Wykorzystane przez nas teksty zarejestrowane (nagrane) przez osobę narodowości japońskiej były odsłuchane i rozpisane przez dialektologów Polaków, nie budzą więc zastrzeżeń co do fonetyki.

Charakterystyka ze względu na chronologię tekstów.

Teksty pochodzą z kilku okresów historycznych, co wiąże się w sposób naturalny z warunkami społeczno-politycznymi i prestiżem polszczyzny.

1. Okres pierwszy – od 1925 do 1939 r. W tym czasie polszczyzna na Kresach Wschodnich była językiem o najwyższym prestiżu. Zwiększała stan swego posiadania dzięki utrwaleniu się języka polskiego jako domowego w rodzinach „od zawsze” polskich i w rodzinach spolonizowanych pod koniec XIX w. Utrwalana była dzięki powszechnemu szkolnictwu polskiemu i obowiązkowemu polskiemu językowi urzędowemu.

Z tych lat mamy zapisy dokonane przez tak znakomitych uczonych, jak Kazimierz Nitsch, Olgierd Chomiński, Helena Szwejkowska, Halina Turska. Z materiałów przez nich zebranych pozyskaliśmy 26 leksemów zapisanych osobiście przez K. Nitscha. Ponadto mamy 31 leksemów zafiksowanych przez O. Chomińskiego i 26 przez H. Szwejkowską wydanych w Wyborze polskich tekstów gwarowych przez K. Nitscha. Z innych prac H. Szwejkowskiej z lat 1929–1936 wyekscerpowanych zostało 115 leksemów. W pracach H. Turskiej znalazło się prawie 1400 leksemów: 300 słów z potocznej (mówionej) polszczyzny wileńskiej, którymi zilustrowała ona opublikowaną w 1930 r. pracę Język polski na Wileńszczyźnie, oraz około 1100 gwarowych zebranych (zapisanych) przez autorkę w terenie w latach 1934–1935 do monografii O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie.

Wszystkie te zapisy były prowadzone metodą „ze słuchu”. Wyrazy, zwroty i

fragmenty wypowiedzi przez wskazanych autorów notowane i opracowane charakteryzują się

wielką precyzją. Nie ma jednak w tych pracach tekstów ciągłych, brakuje więc szerszych kontekstów.

Z okresu międzywojennego pochodzi również wykorzystana w Słowniku monografia Czesława Dombroskiego wydana w Mińsku (1932) pod auspicjami Instytutu Kultury Białoruskiej (Инбелкульт – Институт белорусской культуры). W części słownikowej tej pracy znalazło się 1960 wyrazów i wyrażeń. Wszystkie pochodzą z terenów ówczesnej Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Kierując się naszymi zasadami kwalifikowania, z publikacji tej uwzględniliśmy 1710 haseł. Konkretną lokalizację – wsie z powiatu Osipowicze – ma tylko 90 wyrazów. Podobnie jak w innych pracach z tego okresu – wobec braku tekstów ciągłych – niektóre tylko leksemy (hasła) zilustrowane są przykładami użycia

.

2. Drugi okres chronologiczny (1939-59). Za następny blok tekstów ze względu na chronologię należy uznać uwzględnione w kanonie zapisy mowy Kresowian przesiedlonych z byłego województwa wileńskiego, nowogródzkiego i z Grodzieńszczyzny na ziemie północno-wschodnie Polski w jej obecnych granicach – na Warmię i Mazury. W literaturze językoznawczej określa się mowę przesiedleńców jako gwary przeniesione. Wskutek tak zwanej repatriacji (ekspatriacji) mającej miejsce w latach 1944–46, 1955–57

znalazło się na wymienionych terenach wiele tysięcy osób. Przybyszów osiedlono w skupiskach, w blisko siebie położonych wsiach, co sprzyjało utrzymywaniu się kresowej wymowy przez długi czas.

Gwary przeniesione przesiedleńców z Kresów Północno-wschodnich zostały dokładnie zbadane i opisane.

Od byłych mieszkańców przesiedlonych z przeszło 240 miejscowości na Kresach polskiemu dialektologowi Alojzemu Adamowi Zdaniukiewiczowi udało się zebrać olbrzymi materiał gwarowy. Wykaz tych miejscowości wraz z mapą został ogłoszony drukiem w roczniku „Acta Baltico-Slavica”

. Materiał był przez niego nagrany w latach 1957–1959.

A. A. Zdaniukiewicz wykorzystał do swych publikacji zaledwie część tego bogatego zasobu.

Ogłosił szereg artykułów oraz monografię pt. Gwara Łopatowszyzny. Fonetyka. Fleksja.

Słowotwórstwo, Wrocław–Warszawa–Kraków 1972. Obszerną jej część stanowi leksyka podana w postaci słowniczka. Słowniczek został przez nas wykorzystany prawie w całości.

Zakładamy, że słownictwo tam zgromadzone reprezentuje tę odmianę gwar „wileńskich”, którymi przesiedleńcy posługiwali się od czasów przedwojennych. Ponieważ na nowych

8

Dokładna charakterystyka zabytku została przedstawiona w: I. Grek-Pabisowa, M. Ostrówka, B. Biesiadowska- Magdziarz, Język polski na Białorusi Radzieckiej w okresie międzywojennym. Polszczyzna mówiona, Warszawa 2008.

9

http://www.sztetl.org.pl/pl/term/509,repatriacja-polakow-z-zsrr/dostęp:13.03.2012

10

Zob. L. Bednarczuk, Archiwum fonograficzne Alojzego Adama Zdaniukiewicza, [w:] „Acta Baltico-Slavica”

t. 24, 1999, s. 337–359.

terenach lokowano repatriantów w większych skupiskach, gwara ich zachowała się w postaci raczej niezmienionej, a z pewnością było tak do momentu jej utrwalenia przez dialektologów polskich. A więc jest to, naszym zdaniem, dość dobry przykład mowy ludności Kresów północno-wschodnich z okresu od 1939 do 1959 r., czyli z całego dwudziestolecia.

Podobny charakter i chronologię materiału mają prace Zofii Sawaniewskiej- Mochowej oparte na zebranym od przesiedleńców z Wileńszczyzny dialekcie powojennych mieszkańców Bartoszyc i okolic w Olsztyńskiem. Prace tej autorki weszły do naszego kanonu tekstów i zostały poddane ekscerpcji. Zapisy mowy (gwary) sporządzone przez oboje wspomnianych autorów są bez zarzutu.

3. Trzeci okres chronologiczny reprezentują materiały zebrane w latach 1967–69 na terenach byłych Kresów Wschodnich na radzieckiej Litwie, Białorusi i na Łotwie (w Łatgalii) przez polonistów z różnych ośrodków naukowych Związku Radzieckiego. Stanowili oni

„ogólnozwiązkową” grupę badawczą zorganizowaną w 1967 r. przy Instytucie Językoznawstwa Białoruskiej Akademii Nauk. Uczeni ci byli pracownikami instytucji naukowych Białorusi, Litwy, Rosji, Ukrainy, Łotwy i Uzbekistanu. Badaniami kierował polonista białoruski Wiaczesław Werenicz. Zebrane i opracowane przez nich materiały opublikowane zostały w dwóch tomach pt. Polskije gowory w SSSR, Mińsk 1973. Szereg artykułów i krótkie teksty zapisane w tym czasie oraz prace z początku lat siedemdziesiątych (od 1966 do 1975) zamieszczono w pierwszych tomach serii Studia nad polszczyzną kresową pod redakcją Janusza Riegera i Wiaczesława Werenicza, nieliczne w tomach późniejszych.

Do opisanej tu grupy opracowań odnoszą się częściowo nasze przedstawione wyżej zastrzeżenia co do materiału zapisanego przez autorów o wschodniosłowiańskiej bazie artykulacyjnej (wymowie). Zapisy gwary Polaków na Łotwie pochodzą z lat 1966–68.

W drugim i trzecim omawianym tu okresie obszary dawnych Kresów Wschodnich nie były jeszcze udostępniane dla badań terenowych uczonym z Polski.

4. Czwarty okres chronologiczny. Zapisy mowy Kresowian dokonywane przez polskich

dialektologów datują się od roku 1987, pierwsze zaś publikacje oparte na tym materiale

wydano w 1992 r. Od tej pory zainteresowanie tematyką kresowej polszczyzny gwarowej i

regionalnej nie słabnie. Co roku pojawiają się nowe prace, głównie językoznawcze, w

ostatnich latach – socjolingwistyczne. Materiał gwarowy zbierany jest na całym obszarze

byłych Kresów Wschodnich, ściślej biorąc – na obszarze dawnego Wielkiego Księstwa

Litewskiego – na Białorusi, Litwie (w tym Litwie Kowieńskiej), na Ukrainie, a także w

Łatgalii na Łotwie. Publikacje oparte na materiałach językowych tego czasu wydawane są

głównie w Polsce. Zarówno autorzy, jak i redaktorzy dbają o merytoryczną poprawność

opisu, precyzję zapisu mowy i określenia semantyki cytowanych leksemów. Oczywiście zdarzają się w tej grupie tekstów pewne „potknięcia”, zwłaszcza przy określaniu znaczenia kresowizmów, stanowiących zapożyczenia z języków wschodniosłowiańskich czy litewskiego. Wynika to z braku u niektórych młodszych autorów głębokiej znajomości języka rosyjskiego i ogólnie słabszej znajomości języka litewskiego. Braki te dają się łatwo wyeliminować poprzez wnikliwą analizę kontekstów, w których leksem wystąpił. Takiej analizie poddawane są wszystkie zapisy danego leksemu wraz z kontekstem. Słownik bowiem bazuje na pełnym materiale kanonu. W kilku przypadkach nie udało się określić właściwego znaczenia, mimo to leksem taki został zasygnalizowany ze znakiem zapytania w miejscu przeznaczonym na podanie znaczenia.

Od kilku lat badania na dawnych Kresach Wschodnich prowadzą dla własnych celów etnologowie. Cytują oni w swych pracach liczne i dość szerokie wypowiedzi miejscowych Polaków. Z cytatów tych ekscerpujemy materiał leksykalny (kresowizmy), pamiętając o wszelkich zagrożeniach płynących z zapisywania tekstów przez nie-językoznawców.

Charakterystyka ze względu na lokalizację geograficzną

Niezwykle ważnym elementem opracowań dialektologicznych jest dokładne określanie czasu i miejsca, z którego pochodzi omawiany materiał. Konieczne też są pewne dane o osobach, których mowę (idiolekt) się zapisuje, takie jak płeć, wiek, wykształcenie, zasiedziałość w danej miejscowości, przynależność do określonej warstwy społecznej, wyznanie, status (prymarność lub nie) zapisywanej mowy, wielojęzyczność/jednojęzyczność i inne. Te dokładne informacje zaczęły pojawiać się w pracach dopiero od czasu, gdy w dialektologii zastosowano podejście socjolingwistyczne. Jednakże zwykle zamieszczane są tylko niektóre dane, a to z racji trudności w ich uzyskaniu lub w przypadku konieczności zachowania anonimowości informatorów. Natomiast lokalizację geograficzną i czas pozyskania materiału podaje się zawsze. Prace wytypowane do kanonu tekstów stanowiących materiałową podstawę Słownika są pod tym względem dość zróżnicowane.

W tekstach pochodzących z okresu pierwszego, czyli zapisanych przed drugą wojną

światową, wymienione informacje są skąpe i dość ogólne. W próbkach tekstów gwarowych

opublikowanych pod redakcją K. Nitscha brakuje dokładnych danych. Mamy tam fragmenty

określone jako teksty na podłożu białoruskim i na podłożu litewskim. W artykule tegoż autora

z 1925 r. lokalizacja również nie została podana. Mówi się tu o pasie gwar polskich

ciągnących się „od Trok do Święcian wzdłuż głównej linii kolejowej i na północny zachód od

niej…”. W obu swych pracach H. Turska używa określenia „Wileńszczyzna” (województwo

wileńsko-trockie), które w różnych okresach historycznych było rozumiane różnie. W

przypadku prac tej autorki wiadomo, że materiał pochodzi z dwu wymienionych przez nią zwartych polskojęzycznych obszarów – wileńskiego i smołwieńskiego. Ale czy tylko? I które leksemy z jakiego? Również taką ogólną lokalizację znajdujemy w pracach H. Szwejkowskiej, która opisywane przez siebie zjawiska lokalizuje jako charakteryzujące

„polszczyznę litewską”.

W monografii Cz. Dombroskiego rejestrującej leksykę ze wschodniej tzw. Radzieckiej Białorusi, jak wspomniano wyżej, zaledwie 90 haseł opatrzono lokalizacją wsi i powiatu.

Pozostałe mogą charakteryzować polszczyznę różnych miejsc, gdyż na Białorusi Radzieckiej w owym czasie we wszystkich 12 ówczesnych powiatach mieszkała polska ludność wiejska i stanowiła od 0,5% do 4% ogółu mieszkańców w każdym z nich.

Z opracowanych gwar przeniesionych staraliśmy się wydobyć możliwie dokładną lokalizację.

W pracach naukowców radzieckich (por. wyżej, punkt pt. Trzeci okres chronologiczny, lata 1965–75) geografia zapisów jest na ogół bardzo dokładnie oznaczona.

Wyjątek wszakże stanowi kilka artykułów, w których materiał językowy określono jako pochodzący z polskich gwar wileńskich (виленские польские говоры / wilenskije polskije gowory), z polskich gwar na Białorusi i Litwie (польские говоры Белорусcии и Литвы / polskije gowory Bełorussii i Litwy), jako gwary polskie strefy białorusko-litewskiej (польские говоры белорусско-литовской зоны / polskije gowory biełorussko-litowskoj zony), gwary polskie strefy nadbałtycko-białoruskiej (польские говоры прибалтийско- белорусской зоны / polskije gowory pribałtijsko-biełorusskoj zony). W artykułach tych podawano przeważnie nazwy wsi, lecz bez przypisania ich do poszczególnych leksemów.

Pozostawiamy w takich przypadkach lokalizację ogólną, konkretne zaś zbadane miejscowości, z których pochodzą omawiane przykłady, wymieniamy w wykazie wsi. Inny problem stanowi niekonsekwentne podawanie nazw gmin (sielsowiety, apilinki) i powiatów (rajony). Na szczęście odnosi się to do nielicznych prac.

Opracowania odnoszące się do okresu czwartego (są to przeważnie prace autorów polskich) charakteryzują się dość precyzyjnymi oznaczeniami lokalizacji geograficznej, chociaż zdarzają się i takie prace, w których materiału nie przypisano do konkretnej miejscowości. Są to braki dziś już nie do uzupełnienia.

Zadaniem autorów Słownika było dążenie do jak największej dokładności, m.in.

pominięcia zapisów wątpliwych.

2.3. Zasięg terytorialny

Polszczyzna północnokresowa funkcjonowała i nadal funkcjonuje na bardzo rozległych terytoriach. Posługiwano się nią na Białorusi Zachodniej i Wschodniej, na Litwie Wileńskiej i Kowieńskiej a także na Łotwie w Łatgalii. Po drugiej wojnie światowej, przesunięciu granic państwowych i tzw. repatriacji znacznej liczby Polaków (głównie inteligencji) z terenów, które przeszły we władanie ZSRR, znacznie zmniejszyła się populacja osób, dla których polszczyzna była językiem rodzimym. Natomiast tam, gdzie pozostała ludność polskiego pochodzenia, polszczyzna dotychczas nie zniknęła. Wszystkie uzyskane przez nas zapisy mowy Polaków z wyżej wymienionych obszarów, także z okresu międzywojennego, zostały włączone do materiałowej podstawy Słownika. Wykaz miejscowości, w których notowano mowę polską, zamieszczamy w Aneksie II.

2.4. Ramy chronologiczne

Zgromadzone w Słowniku zasoby leksykalne datują się od pierwszych opublikowanych tekstów i przykładów polszczyzny z Kresów Północnych. Zapisy te wyszły spod pióra Kazimierza Nitscha, który w 1925 r. zilustrował 25 przykładami swój krótki artykuł o języku polskim na Wileńszczyźnie [Nitsch 1925: 25–32], a następnie, w roku 1929 wydał kilkustronicowe teksty gwarowe zapisane przez Helenę Szwejkowską i Olgierda Chomińskiego [Nitsch 1929: 245–247]. Pierwsza wymieniona tu praca K. Nitscha wyznacza początkową granicę naszego kanonu tekstów. Wykorzystaliśmy następnie kolejno powstające prace Heleny Szwejkowskiej i Haliny Turskiej okresu przedwojennego – materiały mówionej polszczyzny na Białorusi Radzieckiej opublikowane w 1932 r. w Mińsku przez Cz. Dombroskiego oraz wszystkie gwarowe zapisy powojenne. Datę końcową stanowią publikacje wydane do chwili zakończenia prac nad Słownikiem, a więc do roku 2013 włącznie.

2.5. Podstawa materiałowa Słownika

Podstawę materiałową Słownika stanowią własne zapisy tekstów nagranych w latach

1987–2008 na dawnych Kresach północno-wschodnich i na Łotwie, a opublikowanych w

książkach i artykułach I. Grek-Pabisowej, I. Maryniakowej, A. Zielińskiej, M. Ostrówki

i M. Jankowiaka. Ekscerpcji dla potrzeb Słownika poddane zostały również teksty

nieopublikowane z nagrań zarejestrowanych przez wymienione osoby. Wykorzystane zostały

też zapisy autorów obcych znajdujące się w artykułach i książkach wydanych w okresie od

1925 do 2013 r. W ten sposób prezentowane słownictwo obejmuje okres prawie

dziewięćdziesięcioletni. Łącznie wyekscerpowane zostały materiały z 268 źródeł, zapisane

przez 69 badaczy. Pełny wykaz wykorzystanych źródeł zamieszczony został w Aneksie II: Wykaz wykorzystanych publikacji.

Materiały pochodzą z ponad 271 miejscowości (z LW – 80, LK – 103, B– 74, Ł – 14), poza tym z wielu miejscowości, których eksploratorzy nie wymienili ograniczając się do określenia obszaru, na którym prowadzili badania.

Nie udało się pozyskać materiałów z kartoteki leksykalnej polszczyzny kresowej stanowiącej własność Instytutu Językoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Białorusi w Mińsku, zgromadzonej w latach 1963–1970 pod kierunkiem W. Werenicza.

W literaturze językoznawczej istnieje wiele opracowań zawierających zapisy słownictwa gwar przeniesionych z Kresów północno-wschodnich w granice współczesnej Polski. Z publikacji tych wykorzystaliśmy prace tylko trojga autorów – Alojzego Adama Zdaniukiewicza, Zofii Sawaniewskiej-Mochowej i Krzysztofa Tekielskiego – jako te, które przynoszą całkowicie wiarygodny materiał. Różnego rodzaju braki (pomyłki, błędna interpretacja, nieprecyzyjny zapis leksemu) skłoniły nas do rezygnacji z wykorzystania prac innych autorów.

Wykorzystane zostały materiały amatorskie, a dokładniej zbiór leksyki sporządzony przez kresowianina Leonarda Jaszczanina, jednakże opracowany i zweryfikowany przez Janusza Riegera, co daje gwarancję autentyczności i poprawności podanych form i znaczeń wyrazów.

W ostatnich latach pojawiły się dwa obszerne słowniki lokalne. Pierwszy autorstwa J. Riegera, I. Masojć, K. Rutkowskiej, Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie, Warszawa 2006, liczy około 5.000 haseł. Zawiera materiały gwar polskich z 23 miejscowości / punktów – 18 na Litwie Wileńskiej i 5 na Kowieńszczyźnie. Drugi, zatytułowany:

Brasławszczyzna. Pamięć i współczesność, t. 2, Słownictwo dwujęzycznych mieszkańców rejonu (Słownik brasławski) opracowany przez zespół autorów: Iryna Budźko, Olga Guszczewa, Helena Kazancewa, Elżbieta Smułkowa, pod red. Elżbiety Smułkowej, Warszawa 2009. Materiał leksykalny z obu wymienionych słowników nie został wykorzystany w SMPP w celu uniknięcia powtarzania opracowanego już materiału.

2.6. Kryteria doboru haseł

Słownik ma charakter dyferencyjny w stosunku do języka ogólnopolskiego, w szerokim rozumieniu dyferencyjności, określonej przez przyjęte kryteria doboru haseł.

Do Słownika zostały zakwalifikowane podane poniżej kategorie wyrazów:

1. Leksemy nieznane językowi ogólnopolskiemu (zwykle są to zapożyczenia z języków

otaczających), jak np. siulić’ ‘proponować, wabić czym’; pac, lm pacy ‘szczur’; dyrwan

‘ugór’, odryna ‘stodoła’, jedleniec//jodłowiec ‘jałowiec’, badziać sie ‘włóczyć się’, oformić

‘oficjalnie załatwić’ i in.

2. Leksemy znane językowi ogólnopolskiemu, ale mające w nim całkowicie lub częściowo odmienne znaczenie. Zupełnie inne znaczenie mają na przykład wyrazy światły

‘jasny’: w światłym kościumie; obojętny ‘straszny, budzący lęk’: koło cmentarza iść obojętnie; pensja ‘emerytura’: ja już na pensi, monż na pensi i ja. Częściowo inne znaczenie mają m.in. wyrazy: maszyna 1) ‘mechanizm, maszyna’, 2) ‘samochód’; wszystko – wyraz ten poza znaczeniem ogólnopolskim ‘ogół rzeczy, faktów, spraw, zjawisk’ zawiera w swej strukturze semantycznej także znaczenia: 1) ‘koniec, amen, basta’: jeszcze może jakiś jeden metr by przebiegła… to już by już byłoby wszystko, bo już włosy zaczęły sie palić; jeśli do magazynu nie przysłali to już wszystko, 2) ‘cały czas, stale’: już dwadziesty pierwszy rok chyba, nu i prosze, tak wszystko sama i sama, 3) ‘w ogóle’: tak on tam lubił wypić, wszystko, nu i troszeczku pomagał, 4) ‘i już’: nu artysta i wszystko: ♦ wszystko jedno (równo) ‘mimo wszystko, mimo to, i tak’: a to benzyna sie wszystko jedno pali; myć: 1) ‘myć’, 2) ‘prać’:

bielizna pralnikiem myli itp.

3. Do Słownika zostały włączone:

a) wyrazy o identycznej postaci i semantyce w polszczyźnie ogólnej przestarzałe, recesyjne lub archaiczne, zaś w polszczyźnie kresowej nienacechowane. W warunkach peryferyczności i odizolowania od etnicznego obszaru polskiego wyrazy takie zachowały swój neutralny charakter, np. AKURATNOŚĆ ż, SPOKOJNOŚĆ ż, OBACZYĆ dk, TRUNA ż, TEDY i in. Takie leksemy opatrujemy kwalifikatorem bnac. ‘bez nacechowania’.

Kwalifikator dawne stosujemy w hasłach recesyjnych w samej polszczyźnie północnokresowej, a więc takich, które używane były jeszcze w okresie międzywojennym (poświadczone w materiałach K. Nitscha, H. Turskiej, H. Szwejkowskiej, O. Chomińskiego i Cz. Dombroskiego), lecz nie powtórzyły się w zapisach powojennych, czyli pół wieku później, np. HALSZTUK m ‘krawat’, MAJSTERNIA ż ‘warsztat’, SZWAJCAR m ‘portier’.

b) W Słowniku znalazły miejsce także wyrazy w polszczyźnie ogólnej nacechowane stylistycznie, w polszczyźnie kresowej potoczne i powszechne (wspierane często przez znane leksemy wschodniosłowiańskie), np. CIEKAWIĆ ndk ‘interesować’ CIEKAWIĆ SIĘ ndk

‘interesować się’ – ogpol. książkowe, w polszczyźnie północnokresowej potoczne i

powszechne. CIEMNIA ż – ogpol. poetyckie, w polszczyźnie północnokresowej wyraz

nienacechowany.

c) Leksemy ograniczone terytorialnie oraz oznaczone w słownikach języka polskiego jako kresowizmy regionalne, typu MAKUTRA ż, w naszym Słowniku znalazły się bez kwalifikatorów.

4. Leksemy o znaczeniach podobnych jak w polszczyźnie ogólnej zostały zamieszczone w Słowniku wówczas, gdy są niezbędne do „umocowania” odmiennych od ogólnopolskich frazeologizmów i zwrotów (np. JECHAĆ ndk ‘przemieszczać się jakimś środkiem lokomocji, jechać’ ♦ Jechać świnie liczyć ‘o wizycie rodziców narzeczonej w domu narzeczonego, składanej w celu poznania stopnia zamożności kandydata na męża córki’; BECZKA ż ‘duże wypukłe naczynie z klepek’ ♦ Na beczce dużo siedzieć ‘o pałąkowatych nogach’; TALERZ m

‘płaskie okrągłe naczynie zastawy stołowej do potraw’ ♦ Głowa jak talerz ‘łysy jak kolano’

itp.

5. Polszczyzna północnokresowa charakteryzuje się znacznym stopniem synonimiczności, co wynika z wielowiekowych kontaktów językowych i zachowania dawnego zasobu słownictwa w polszczyźnie etnicznej już przestarzałego. Niekiedy łańcuch synonimów sięga kilkunastu jednostek. W Słowniku zostały zachowane także wchodzące w łańcuch synonimów wyrazy ogólnopolskie, o ile są poświadczone w ekscerpowanych materiałach, np.:

NACHODKA m, ż ‘nieślubne dziecko’ BACHUR m, BAJSTRUK m, BĘKARCIUK m, BĘKART m, KRAPIWNIK m, NIEZAKONNY, ZNAJDEK m, ZNAJDUK m.

OJCZAK m ‘ojczym’ OJCZUL m, OJCZYM m, MACOCH m;

AŁKASZ m, ‘alkoholik’ CHLEJUŚ m, ŁAJDAK m, PIJACZUHA m, PIJAK m, PIJAKA m, PJANICA m, PIJUN m, PIJUŚ m i in.

6. Słownictwo, które charakteryzują następujące cechy:

a) inny niż w języku ogólnopolskim rodzaj gramatyczny, z odpowiednią końcówką – wykładnikiem rodzaju lub bez niej, np. okna ż: ta okna; jeziora ż: jeziora wielka; wiadra ż:

świniacza wiadra; imiona ż: też ładna imiona; podwórz m: wyszłam na podwórz; kieszeń m:

do swego kieszenia schował; ramień m: prawy/lewy ramień, nabożenstwa ż: nabożenstwa majowa, skasowali polska nabożenstwa itp.

b) czasowniki mające odmienną postać bezokolicznika, np. um

arć; starć; mogć//mogci

‘móc’; pom

ogć ‘pomóc’; pleści ‘pleść’; podymać//podymować ‘podnosić’; naprawować

‘naprawiać’;

c) czasowniki zwrotne wobec ogólnopolskich niezwrotnych i odwrotnie, np. kapi sie

‘kapie’: tam z dachu kapi sie; stać ‘stać się’: nie wiem, co stało; przypominać ‘przypominać

sobie’: przypominam, jaki był piękny park; należeć sie ‘należeć’: męża rodzina też do szlachtów należali sia; wojować sie ‘wojować’: ciongle oni tam wojujom sie;

d) czasowniki o odmiennej lub obocznej rekcji, np. straszyć komu (nikt nikomu nie straszył) i straszyć kogo (nie straszył jego); uczyć się co (wnuk ojczysty język uczy się); czekać kogo i in;

e) leksemy wykazujące znaczne różnice w budowie form zależnych, np. imia n, ż, imiona ż: Kasia, to ładna imiona, ale Dlp imia, Clp imiu; iść ale szedła, szedli itp. Takich wyrazów jest zaledwie kilka.

7. Wyrazy o odmiennej budowie morfologicznej:

a) z odmiennymi przedrostkami, np. zapodobało sie ‘spodobało się’; zaschnąć ‘uschnąć’;

odleczyć ‘wyleczyć’; naśmieszyć ‘rozśmieszyć’; uczęstować ‘poczęstować’ przedać

‘sprzedać’; pobić ‘rozbić, zbić, stłuc’; pobić szkło ‘stłuc szybę’;

b) z odmiennymi przyrostkami, np. kurcz

uk; dzieci

uk; dłuż

ynia ‘długość’, szyrzynia

‘szerokość’, wysoczynia ‘wysokość’; czyści

ejszy; świni

aczy; kur

aczy, bydlaczy ‘bydlęcy’;

budostwo ‘budowa’, chórzysty ‘chórzysta’, dyntysty ‘dentysta’ itp.

c) z infiksami w tematach, zwykle w tzw. iteratywach, np. odprawywać ‘odprawiać’:

msze odprawywał; pluwać się ‘opluwać się, pluć na siebie nawzajem’: tylko raz w życiu pluwali się itp.

8. Wyrazy odzwierciedlające fakty fonetyczne, które mają zleksykalizowany charakter.

Znaczy to, że nie znalazły się w Słowniku jako hasła takie wyrazy, które od ogólnopolskich różni tylko wymowa głosek właściwa dla całej polszczyzny północnokresowej, np. stopień zmiękczenia spółgłosek (l – l’, s, z, c, ʒ – s’, z’, c’, ^{ʒ ’} – ś, ź, ć, ), akająca, labializowana lub zwężona czy rozszerzona wymowa samogłosek itp. Weszły natomiast leksemy o niesystemowych osobliwych cechach północnokresowych, których nie odnajdujemy we wszystkich wyrazach spełniających dane warunki fonetyczne, lecz są reprezentowane przez nieliczne, czasem jednostkowe przykłady.

9. Leksemy o wymowie hiperpoprawnej typu: KORZYTA/KOŻYTA ż ← KORYTA ż;

chleb ROZOWY ← chleb RAZOWY i in.

10. Jako hasła włączyliśmy regionalne formy imion, gdyż – tak jak inne kresowizmy – odzwierciedlają one cechy charakterystyczne dla gwary i regionu. Są to formy familiarne (zdrobnienia i uproszczenia), przy czym od jednego imienia możliwe są różne derywaty, np.

obok powszechnej postaci imion męskich na -uk z akcentuacją oksytoniczną, na -ik wobec

ogólnopolskich form na -ek: Kościk, Waldik, popularne na pewnych obszarach imiona męskie

na -a: Franuk – Franka, Edziuk – Edzia, Mieczuk – Mieczka, Ryszard – Ryśka, Rysiunia,

Rysieńka (zdrobniałe imię chłopca) itp. O zamieszczeniu w Słowniku imion zdecydował także fakt, że są to formacje szczególnie charakterystyczne i poza Kresami północno-wschodnimi nie występują. Zostały uwzględnione także nazwy żon od imienia lub zawodu męża na -icha, typu Antonicha, Kowalicha.

11. Podstawą kwalifikowania haseł do Słownika jest odmienny lub oboczny akcent w stosunku do języka ogólnopolskiego, np. ARCHIW, DAWNIEJ//DAWNIEJ, ARESZTANT, JEDYNAK //JEDYNAK, BADYL//BADYL.

12. Bardzo charakterystyczną cechą polszczyzny północnokresowej jest częste używanie imiesłowu nieodmiennego przeszłego w funkcji orzeczenia lub orzecznika przymiotnego.

Może on być tworzony zarówno od czasowników dokonanych (dużo pieniędzy jej dawszy; W magazynie chleba kupiwszy; Kobiety będo do reszty zwariowawszy; Oni byli wszyscy powyjeżdżawszy), jak i niedokonanych (Nie dawawszy nic, nigdy nic od nas nie brawszy;

Ciebie musi ojciec dawno nie biwszy). Imiesłowy zostały opracowane jako podhasła pod właściwym czasownikiem:

ZDURNIEĆ dk ‘zgłupieć’ [Wódkę] robio z rozmaitego paskudztwa, i mówi zdurniejo bywa i umrze i oślepni Bjw99Pab136 No a syn pracował na kolei, to tam ktoś zabił jego, a jeden zdurniał syn Bjw99Pab131

zdurniawszy ipu ‘zgłupieć, dostać pomieszania zmysłów’ Ci ty zdurniawszy Bkb84Ado15 Będzie (mleko) kwasić jeszcze, zdurniawszy, na śmietana Bjw96Mar131 Ona już zupełnie zdurniawszy W91a)Adu97 Nasz Wićka całkiem zdurniawszy W82a)Tek291; Od strachu moja żoneczka byłaby zdurniawszy, gdyby w czas nie pomogli W91a)Ado102

[prze3lp zdurńał Bjw99Pab131 przy3lm zdurńe jo Bjw99Pab136 ipu zdurniawszy Bkb84Ado15 zdurńafšy Wtr79Saw207 W82a)Tek291 Bjw96Mar131 zdurn’afšy W91Ado97,102]

Imiesłowy, które mają trudniejszą postać, zostały zasygnalizowane dodatkowo jako leksemy hasłowe z odesłaniem do odpowiedniego czasownika, gdzie znajduje się ich pełne udokumentowanie, określone zostało znaczenie i pokazane użycie, np. od czasownika ZACICHNĄĆ imiesłów nieodmienny przeszły może mieć postać ZACICHNEWSZY i ZACICHSZY, od ZNALEŹĆ dk – NALASSZY, od MIEĆ – MIAWSZY lub MIAŁSZY.

W postaci podhaseł zostały opracowane stopnie gradacyjne (stw i stnw) przymiotników i przysłówków w celu uwidocznienia kresowych osobliwości ich form, np.:

MŁODY ‘mający niewiele lat, młody’ Bkb83Giu76 ♦ Z młoda ‘za młodu’ Ja z młoda

kiedyścio ojciec niezdrowy był, a ziemi niemało było, tak arała i kosiła [...] Stc96Mar79

młodszy/ młódszy stw na ... za kogo, od kogo ‘młodszy o... od kogo’ [...] bo ona na pięć lat

młodsza za mnie, też już na pensji Bht98Pab138 Siedem czy wiela za męża był młódszy

K02Kar247 A drugi też tak samo żyji, młódszy trocha, nu ji tam dobra żyji Łp01Kar414 Wot syn młódszyj doma jest Dgd82a)Par222 Aj wszystko jedno, zdrowia nie miała ja i młódsza, tak aby jak Stc96Mar82 Susza, zgotuja, która młódsza, takie burawiki to zawżda susza Wdk01Kar246 I u mnie trzy braci byli, starszi za mnie dwa i jeden młódszi Wdz73Cze201 Bo my jak młódsze byli, a te o bolszewiki przyszli, to my po biełarusku nauczyli się Bht98Pab130 A brat był ode mnie trzy laty młódszy Ppl08Rut56 A druga [córka] też wyjechała młódsza ta Iłk98Ost nmw34

młodziejszy stw Bjw97Dwi69 Młodziejsza była Brs04Ste112 maładziejszy stw Wrn99Koz23

samy młodszy (młódszy) stnw ‘najmłodszy’ Ja wo w kołchozia żyja, a samy młodszy brat nie [...] Bjj99Ado68 Siostra sama młódsza Ł06Ost462

[stw mMlp młódszy B32Dom200,234 W83Tur18 Kmn99Kar79 Ppl08Rut56 młudszy Ł84Par134 młutšy Bkb83Gju76 K02Kar247 młútšy Wdz71Giu316 młutšyj Dgd82a)Par222 młučšy Bjw93Dub37 Łpt01Kar414 ml

utši Wdz73Cze201 młodziejszy Bjw97Dwi69 stw mNlp młutszym Drn73Par61 stnw mMlp samy młotšy Bkb83Giu76 sámў młóčy Bjj99Ado68 stw żMlp młodsza Bht98Pab138 młutša Stc96Mar82 młučša Ł06Ost462 Iłk98Ost nmw34 mło{ejša Brs04Ste112 stnw żMlp sama młučša Ł06Ost462 Mlm młódsze Bht98Pab130 młutša Wdk01Kar246]

Także np. SZCZĘŚLIWY stw szczęśliwiejszy; RÓŻNY – stnw samy różny

Podhasła o budowie odmiennej niż w języku ogólnopolskim umieszczone zostały też we właściwym miejscu według alfabetu i odesłane do odpowiednich form podstawowych, np.

MIĘKCZEJSZY → MIĘKKI

13. W Słowniku zostały zamieszczone wszystkie napotkane w ekscerpowanych materiałach nazwy pokrewieństwa oraz wszystkie zawołania na zwierzęta, niezależnie od tego, czy są to specyficzne leksemy gwarowe/regionalne czy ogólnopolskie.

Leksemy należące do obu tych kręgów tematycznych mają w polszczyźnie kresowej szeroką dokumentację i dużą różnorodność. Mogą służyć jako materiał do dalszych opracowań językoznawczych.

14. Słownik nie uwzględnia występujących w ekscerpowanych tekstach

niezaadoptowanych zapożyczeń z języka litewskiego, rosyjskiego, białoruskiego,

które pojawiają się w wypowiedziach informatorów w sytuacji przełączania kodów.

3. ZASADY OPRACOWANIA SŁOWNIKA

3.1. Hasło

Hasła uszeregowane są ściśle alfabetycznie, co oznacza, że przy ustalaniu miejsca w kolejności haseł dwuwyrazowych i trzywyrazowych nie uwzględnia się spacji między elementami hasła, np.:

NI NIA JUŻ NIC

NIEAKURATNY NIEBA

NIE JAK NIE MA NIE MA JAK,

ani też diakrytycznego znaku miękkości, np.

BATAREJKA BAT’KA BATON

3.1.1. Postać leksemu hasłowego

Zapisy wyrazów wyekscerpowanych do Słownika mają w oryginałach bardzo różnorodny sposób rejestrowania – od pełnej transkrypcji fonetycznej poprzez transkrypcję uproszczoną, zapis półortograficzny, tj. tak jak się słyszy, do zapisu ortograficznego. Te same leksemy mogą być zapisane w różnej postaci, np. jako wierówka/wieruwka, świreń, haniebnie, w publikacjach innych badaczy jako v’erufka, s’ V

ireń, hańebńe/ hań

ebne itp.

Dla potrzeb Słownika ujednolicono graficzny zapis hasła. Przyjęto następujące zasady:

 wyraz stanowiący hasło pod względem ortografii zapisany został w sposób jak najbardziej zbliżony do języka ogólnopolskiego z zachowaniem jednak „osobliwości”

polszczyzny kresowej, np. HAFT nie AFT, GOŁĄB nie GOŁĘB;

 w przypadku, gdy brzmienie wyrazu gwarowego/regionalnego znacząco odbiega od

ogólnopolskiej postaci leksemu o analogicznym rdzeniu/temacie, jako hasło podajemy

jego ogólnopolski odpowiednik i opatrujemy go gwiazdką, która fakt ten sygnalizuje,

np. SKRZYDŁA* nie KSZYDŁA, STARKOWAĆ* nie SCERKOWAĆ, AGREST*

nie EGREST. Podobnie postąpiono w przypadku zniekształconych w stosunku do oryginału zapożyczeń z języków wschodniosłowiańskich – o czym niżej.

 dla zaimka zwrotnego mającego w mówionej polszczyźnie północnokresowej kilka wariantów brzmienia: się, sie, sia, si w hasłach przyjęto ujednoliconą postać SIĘ.

Właściwa wymowa tej cząstki została podana w dokumentacji materiału u dołu hasła, np. POZNAJOMIĆ SIĘ dk [poznajomili się, pozna joMil’i s’e, půznajomil’im s’a].

Warianty fonetyczne hasła zapisane są w sposób możliwie najbardziej zbliżony do jego postaci ustnej. Por. zapis w rubryce haseł z fonetycznym zapisem materiału dokumentacyjnego, np. ROPUCHA ż / ROPUHA ż / RAPUCHA ż / RAPUGA ż / RAPUHA ż [Mlp rapuha W82Tur70 rapuga Orn73a)Masl77 rap

u ha Łpt72Zda195 rapúγa] .

Wyrazom zapożyczonym z języków wschodniosłowiańskich, a więc niemających swojego analogicznego odpowiednika w polszczyźnie ogólnej nadajemy postać najbardziej zbliżoną do postaci ortograficznej ogólnorosyjskiej czy białoruskiej, zapisanej alfabetem polskim, o czym sygnalizuje gwiazdka, podobnie jak przy wyrazach proweniencji polskiej.

Hasłem więc jest np. CHOZIAJKA* nie CHAZIAJKA, ROZKOPKI* nie RASKOPKI, OGRADKA nie AGRATKA, DOBYWAĆ nie DABYWAĆ, itp. Przy zapożyczeniach z języka litewskiego wyrazem hasłowym jest postać leksemu podana przez eksploratora.

W praktyce leksykograficznej przyjęte jest podawanie haseł wyłącznie w formie podstawowej, tzn. rzeczowników i zaimków rzeczownych w mianowniku liczby pojedynczej, pluralia tantum w mianowniku liczby mnogiej, przymiotników i zaimków przymiotnych w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego, czasowników w bezokoliczniku.

W języku mówionym pewne formy podstawowe występują niezmiernie rzadko lub w ogóle nie są używane w mowie potocznej. Z taką sytuacją spotykamy się także w materiałach do naszego słownika. Wówczas forma podstawowa została „zrekonstruowana”, a fakt ten zasygnalizowany przez umieszczenie po haśle kropki, a więc np. do obecnych w materiale form pšyvaža i pšyvažał ‘przywozić’ zrekonstruowano bezokolicznik jako:

PRZYWAŻAĆ

ndk. Formy zależne znajdują się natomiast w dokumentacji fonetycznej u dołu artykułu hasłowego. Podobnie zaznaczamy brak formy podstawowej w podhasłach stopnia wyższego przymiotników i przysłówków, np.

DROGI….

samy droższy

stw.

Hasło w formie podstawowej jest jednocześnie nadrzędne w stosunku do wszystkich

wariantów danego leksemu. Warianty leksemu podane są w nim po ukośniku, np.

ODIEKOŁON* / ODEKOŁON / ADIEKAŁON / DIKAŁON / DYKAŁON m; TRZCINA*

ż / ŚCINA ż

W postaci haseł odsyłaczowych wpisano:

ODEKOŁON m → ODIEKOŁON* m ADIEKAŁON m → ODIEKOŁON* m DIKAŁON m → ODIEKOŁON* m DYKAŁON m → ODIEKOŁON* m, ŚCINA ż → TRZCINA* ż

W hasłach wielowariantowych informację gramatyczną (sygnaturę gramatyczną) przy kilku wariantach o tej samej sygnaturze podaje się jeden raz po ostatnim wariancie – przy wariantach o różnej sygnaturze – odpowiednia informacja zamieszczana jest po każdym wariancie lub grupie wariantów. Warianty hasła umieszczone zostały także w postaci odsyłaczy do hasła głównego w odpowiednim miejscu układu alfabetycznego z odesłaniem do hasła głównego, np.

PRALNIK m/PRANIK m ‘kijanka, przyrząd do prania’…

PRANIK m → PRALNIK m

WIERSZYK/WIERCHRZYK m ‘pokrywka’...

WIERCHRZYK m →WIERSZYK m...

Jeśli różnice brzmienia zachodzą w sylabach końcowych, wówczas warianty te nie muszą być wyodrębniane jako oddzielne jednostki słownikowe.

Dość liczną grupę stanowią hasła bez ilustracji kontekstowych, gdyż tak zostały zarejestrowane przez eksploratorów. Posiadają natomiast lokalizację, opis znaczenia i odpowiednią postać fonetyczną. Włączyliśmy je do Słownika w przekonaniu, że pominięcie takich materiałów byłoby równoznaczne z utratą wielu unikatowych leksemów kresowych.

Argumentem dodatkowym jest przekonanie, że ponownego opracowania tak obszernego słownika polszczyzny północnokresowej nie można się spodziewać, zaś szybko następujące zmiany w polszczyźnie za wschodnią granicą kraju spowodują odejście w zapomnienie leksemów niezarejestrowanych na piśmie.

Supletywne formy rzeczowników i czasowników opracowane zostały jako osobne hasła (np. człowiek – ludzie, brać – wziąć). Supletywne formy przypadkowe zaimków podane zostały w postaci haseł odsyłaczowych i odesłane do hasła nadrzędnego, czyli do postaci podstawowej danego zaimka, np. mnie → ja, nami → my.

Jeśli różnice brzmienia zachodzą w sylabach końcowych, wówczas warianty te nie

muszą być wyodrębniane jako oddzielne jednostki słownikowe.

W zapisie materiału dokumentacyjnego zachowujemy oryginalną postać podaną przez eksploratora: n’ekon’ečn’e, n’ema.

3.1.2. Oznaczenia gramatyczne i kwalifikatory

W słowniku stosuje się niezbędne informacje gramatyczne oraz kwalifikatory, stylistyczne, frekwencyjne, chronologiczne, tematyczne (przynależnościowe do poszczególnych dziedzin).

Oznaczenia gramatyczne po hasłach regularnie podano przy rzeczownikach, sygnując je skrótem rodzaju gramatycznego, przy czasownikach – skrótem aspektu, przy przysłówkach zaznaczono ich nieodmienność. Pełną informację gramatyczną zamieszczono po każdej formie przy dokumentacji źródłowej na końcu hasła. Przy pozostałych hasłach skrót przynależności do części mowy podano w miarę potrzeby. Np. POD

przyim; POD

m ‘dno pieca chlebowego’.

Rzeczowniki semantycznie dwurodzajowe, np. męskie i żeńskie, typu BADZIAJŁA – ten BADZIAJŁA m i ta BADZIAJŁA ż sygnowane są w haśle skrótami m, ż: BADZIAJŁA m, ż.

Odmienną w stosunku do języka ogólnopolskiego rekcję zaznaczono za pomocą odpowiednich pytań, np. UBIERAĆ ndk czym ‘ubierać w co’ Miała kościum taki i ona kazała tym ubierać, UCZYĆ ndk co ‘uczyć się czego’ I znaczy było tak [...], że trzeba było ruski uczyć Słb96Mar34 A teraz oni uczą tam po białorusku, i uczą język angielski, uczą język polski Bht98Pab178 itp.

Nacechowanie emocjonalne sygnalizują kwalifikatory stylistyczne, jak np. obelż., dezapr., pieszcz., pogard. i in. (zob. Aneks I, Skróty). W rzadkich wypadkach zaznaczamy, że hasło dziś jest mało spotykane (frekwencyjny kwalifikator rzadkie, rzadziej oraz kwalifikator chronologiczny dawne). Niekiedy zamiast obszernego opisu precyzującego dziedzinę, w której dana nazwa występuje, stosujemy kwalifikatory przypisania do zakresu tematycznego, np. bot., zool., med. i in. Jeśli przynależność nazwy gwarowej do dziedziny znaczeniowej nie budzi wątpliwości, kwalifikatora nie stosujemy. Przy nazwach botanicznych, zoologicznych, anatomicznych, medycznych (nazwy chorób) nie wprowadzono klasyfikacji łacińskiej, gdyż nie ułatwia to identyfikacji znaczenia, nie zawsze możliwe jest precyzyjne dopasowanie oficjalnego terminu łacińskiego do leksemu gwarowego, np. ŁAMAŃSKA ż może oznaczać takie choroby, jak grypa, przeziębienie i ból stawów.

3.1.3. Akcent

Akcent w hasłach i ich wariantach zaznaczono za pomocą podkreślenia samogłoski

akcentowanej w tych wyrazach, w których odbiega on od akcentu w języku ogólnopolskim, a