Pozostałości działalności gospodarczej na zapleczu grodu na Ostrowie Lednickim

(1)

Danuta Banaszak, Arkadiusz

Tabaka

Pozostałości działalności

gospodarczej na zapleczu grodu na

Ostrowie Lednickim

Studia Lednickie 9, 115-131

2008

(2)

S T U D IA L E D N IC K IE IX L e d n ic a 2 0 0 8

II. Artykuły i materiały

D A N U T A B A N A S Z A K , A R K A D IU S Z T A B A K A M u zeu m P ie rw sz y c h P ia stó w na L ed n icy

POZOSTAŁOŚCI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ NA ZAPLECZU GRODU N A OSTROW IE LEDNICKIM

Niniejszy artykuł przedstawia wyniki wielu sezonów archeologicznych badań lądowych i podwodnych grodu i podgrodzia lednickiego oraz ich bezpośredniego zaplecza (Ryc. 1), prowadzonych z przerwami od połowy XIX wieku. Ich rezultatem jest zarejestrowanie śladów licznych osiedli, a w nich również pozostałości działalności wyspecjalizowanych rzemieślników, m.in.: cieśli, kowali, garncarzy, złotników.

Jednym z ważniejszych zadań okolicznej ludności było zapewnienie wyżywienia przebywającej stale na wyspie załodze grodu. Dodatkowym obciążeniem była periodyczna obecność na Ostrowie Lednickim księcia i dworu oraz przedstawicieli administracji państwowej.

N a podstawie archeozoologicznej analizy szczątków kostnych (D. Makowiecki 2001) uzyskano wiele cennych informacji dotyczących hodowli, łowiectwa i rybołówstwa oraz miejsc uboju i sposobu dystrybucji poszczególnych tusz zwierzęcych.

Najprawdopodobniej miejsce uboju znajdowało się na terenie leżącej na brzegu jeziora osady w Dziekanowicach, stan. 22 (D. M akowiecki 2001, s. 107), gdzie dokonywano też wstępnej obróbki tusz. Po przetransportowaniu mięsa zabitych zwierząt na wyspę, przystępowano do podziału tusz poszczególnych gatunków (por.: L. Leciejewicz, M. Rulewicz 1983, s. 256). N a gród dostarczano większą ilość mięsa wieprzowego, mniej wołowiny, baraniny i koziny. Konsumowano tam głównie bardziej wartościowe części tuszy - z okolic kończyn oraz tułowia. Ponadto, w szczególności w okolicach II kościoła, dodatkowe urozmaicenie diety poświadczała zwiększona ilość pozostałości ptaków i ryb (D. Makowiecki 2001, s. 106). W trakcie gatunkowej analizy szczątków kośćca rybiego zaobserwowano fragmenty szkieletów należących do suma, szczupaka, jesiotra, ryb z rodziny łososiowatych oraz karpiowatych, leszcza, lina (D. Makowiecki 2001, s. 30).

Na podgrodziu stwierdzono natomiast większe spożycie mięsa owczego/koziego i wołowiny (D. M akowiecki 2001, s. 107) oraz dwóch gatunków ryb - jesiotra i szczupaka (D. Makowiecki 2001, s. 49).

(3)

116

D A N U T A B A N A S Z A K , A R K A D I U S Z T A B A K A

Niewielki odsetek stanow ią pozostałości dzikich ssaków konsumpcyjnych, co spowodowane było najprawdopodobniej dużymi już w tym czasie odlesieniami okolicy. W przypadku grodu wynosił on 1,8%, a wśród materiału kostnego wyróżniono fragmenty szkieletów: zająca, dzika, jelenia, sam y i łosia (D. Makowiecki 2001, s. 32). Na podgrodziu natomiast (1,9%), oprócz wyżej wymienionych, zaobserwowano również nieliczne pozostałości bobra, wydry, tura i niedźwiedzia (D. Makowiecki 2001, s. 50).

Podsumowując, można stwierdzić, że większość spożywanego m ięsa pochodziła od zwierząt hodowlanych. W ysoką rangę grodu potwierdza występowanie wśród szczątków ryb dużego odsetka rzadkich w W ielkopolsce, a cenionych ze względu na walory smakowe gatunków, takich jak jesiotr i łosoś/troć, które najprawdopodobniej sprowadzane były z Pomorza.

Przystępując do realizacji założenia kompleksu grodowego (Ryc. 2), co wiązało się z budow ą wałów, bramy, umocnień brzegowych, mostów, chat, najprawdopodobniej zaczęto od sprowadzenia wysokiej klasy specjalistów, mających doświadczenie w tego typu przedsięwzięciach (por. np.: S. Moździoch 1990, s. 137; M. Brzostowicz 2002, s. 195). Do ich zadań należało zapewne zaprojektowanie poszczególnych elementów oraz organizacja pracy i fachowy nadzór. Prace przy wznoszeniu drewnianych elementów założenia grodowego można podzielić na kilka etapów: wycinka drzew, wstępna obróbka, transport, prace ciesielskie oraz budowa konkretnych konstrukcji. Biorąc pod uwagę skalę przedsięwzięcia i ówczesne możliwości techniczne, do realizacji całego założenia zużytkowano około 100 hektarów zwartego lasu dębowego (Z. Kurnatowska 1996, s. 4; A. Kola, G. W ilke 2000, s. 52; J. Górecki, A. Tabaka, ss. 5, 13). Zakres prowadzonych w krótkim czasie prac wymuszał niejako udział w nich, obok nadzorujących całość fachowców, również większej liczby okolicznej ludności.

Podczas wieloletnich badań wykopaliskowych nie odkryto miejsca, które można by uznać za pozostałości konkretnego warsztatu ciesielskiego. W iąże się to ze specyfiką tego rzemiosła - cieśla przenosi swój „warsztat” w zależności od zapotrzebowania. Potwierdzają to na przykład warstwy budowlano - remontowe, odsłonięte w trakcie badań wyspowego przyczółka mostu wschodniego (M. Łastowiecki 2000, s. 30n), w których obok licznych wiórów odkryto również niektóre narzędzia ciesielskie: pałki, topory, dłuta, ściągacz (Ryc. 3). Obok tradycyjnej, mieszkalnej zabudowy drewnianej - domostw naziemnych i półziemianek, wykonanych w konstrukcji zrębowej, niekiedy z drewnianą podłogą (J. Górecki, M. Łastowiecki, J. W rzesiński 1994, s. 21-41; D. Banaszak, A. Tabaka 2005, 2006), na szczególną uwagę zasługują obronne umocnienia przybrzeżne (J. Górecki 2005) oraz w ał (D. Banaszak, M. Łastowiecki 2005).

(4)

P O Z O S T A Ł O Ś C I D Z IA Ł A L N O Ś C I G O S P O D A R C Z E J N A Z A P L E C Z U G R O D U N A O S T R O W IE L E D N IC K IM

117

S» i

Ш w W JW

■J _J0 ™

R yc. 3. N a rz ę d zia c ie sielsk ie i w y ro b y d rew n ia n e : 1 , 2 - p ałk i c ie sielsk ie , 3 - o śn ik , 4 - k lam ra cie sielsk a , 5 - c zerp ak , 6 - w ia d ro 7 - ta le rz d rew n ia n y (ry s. D. Jag ło w sk a).

Konstrukcje walu „1” zbudowano na drewnianej podwalinie wychodzącej około 4 m przed jego lico. W ykonano j ą z dwóch poziomów ściśle do siebie przylegających belek układanych na torfowej, zbitej próchnicy pierwotnej. N a podwalinie zalegała 20 cm warstwa faszyny i iłu, a na niej 5 poziomów słabo zachowanych konstrukcji przekładkowych układanych na osi północny-wschód - południowy-zachód, na szerokości 10 m (szerokość ta wyznacza nam szerokość wału). Granicę północną wału (lica wewnętrznego) wyznaczała ścianka z dranic wzmocnionych kamieniami. Odkryte konstrukcje pozw alają odtworzyć wymiary wału „1” . Jego szerokość wynosiła (bez odsadzki) 6 m, a wysokość (16 poziomów x 0,20-0,30 cm + 10 cm warstwa przedzielającej gliny) około 5 m.

(5)

118

Chronologię wału „1” w yznaczają warstwy podwałowe, które datować należy na początek X wieku (90% ułamków z naczyń górą obtaczanych). Podobny zespół ceramiki naczyniowej odkryto w konstrukcji podwaliny wału. Pozwala to określić czas budowy umocnień na pierw szą połowę X wieku. Potwierdzają to też dwie daty dendro uzyskane z dębowych dranic podwaliny, dla których określono daty ścięcia na 876 r. i 921 r. (M. Krąpiec 1998; 1999). Kres jego funkcjonowania datować można na początek drugiej połowy X wieku (50 - 40% naczyń górą obtaczanych).

W ał „2” , zbudowany bezpośrednio na „1” , przesunięty był o około 7 m w kierunku jeziora, miał pionową ścianę w ew nętrzną i konstrukcje drewniane ułożone na szerokości około 10 m i maksymalnej wysokości 6-8 m (ok. 26 poziomów X 0,20-0,30 m).

Chronologię wału „2” wyznaczają warstwy zasypiskowe datowane zespołami ceramiki na początek drugiej połowy X wieku, obiekty m ieszkalne posadowione na w arstwie niwelacyjnej datowane na drugą połowę X wieku (w jednym z nich odkryto w roku 1996 skarb monet arabskich i zachodnioeuropejskich zdeponowany wg St. Suchodolskiego w końcu wieku X). Południowy odcinek wału trzeciej fazy grodu łączy się z wałem zachodnim i północnym, i z budową grodu w początkach drugiej połowy X wieku (liczne daty dendro z konstrukcji mostu określąjąjego budowę na lata 60-te X w.). W ał „2” przestał pełnić swe funkcje w połowie XI wieku Łączy się to ze zniszczeniem - spaleniem grodu w latach 30-tych XI wieku.

Gród po zniszczeniu odbudowano. Ślady napraw widoczne są i na badanym, południowym odcinku w'aht. Z nowym, „3” wałem, datowanym na drugą połowę XI wdeku łączyć należy odkryte ślady przepalonych belek biegnących po linii północ - południe, opadających w kierunku północnym oraz trzy poziomy belek biegnących po osi wschód - zachód (konstrukcja przekładkowa). Belki były spalone, zalegały w w arstwie czarnej próchnicy z węglami. Korona wału „3” przesunięta była o około 3 m w kierunku jeziora (południowym). W licu wewnętrznym nowego wału wykorzystano pionową ścianę z poprzedniej fazy jako ścianę dużej ziemianki przylegającej do wału. Zespół ceramiki z ziemianki (na której dnie odkryto m.in. szkielety dwóch młodych świń; Ryc. 4) charakterystyczny jest dla XI i XII wieku (naczynia całkowicie obtaczane z wyodrębnionymi szyjkami). Podobne zespoły ceramiki w ystępują w obiektach po północnej stronie ziemianki. Obiekty te wkopane były w rozsypisko wału „2” .

Wał „3” posiadał wymiary zbliżone do wału „2” - szerokość około 10 m, wysokość 6-8 m. Przypuszczać należy, że został on spalony, o czym świadczyć m ogą opalone belki konstrukcji i warstwa spalenizny zalegająca między konstrukcjami. Brak elementów wskazujących na to, że po spaleniu wał odbudowano. N a spalonej koronie wału i na jego licu wewnętrznym występowały natom iast ślady osadnictwa - paleniska datowane na XII/XIH wieku.

Cechą charakterystyczną lednickiego założenia grodowego była dwuczłonowość jego umocnień. Oprócz wałów w ich skład w chodzą odkryte w latach 2003-2006 podczas badań archeologicznych konstrukcje umocnień obronnych zachodniego brzegu Ostrowa Lednickiego (Ryc. 5). N a długości około 100 m i szerokości dochodzącej do 10 m, zarejestrowano regularną konstrukcję skrzyniową, wzm ocnioną elementami stężeniowo-palowymi oraz belkami hakowymi. Wymiary odkrytej „kratownicy”

(6)

119

w ynoszą na osi wschód- zachód około 190-230 cm, na osi północ-południe 200-250 cm. Dodatkowym elementem stabilizującym umocnienie od strony lądu była pięciostopniowa ściana oporowa. Chronologię umocnień ustalono przy pomocy serii dat ścięcia drewna wykorzystanego do ich budowy na lata między 970- 990, ze wskazaniem na koniec lat 80-tych X wieku (M. Krąpiec 2004).

R yc. 5. K o n stru k c je u m o cn ień b rze g u z a c h o d n ie g o (w id o k od p ó łn o cy ) (fot. W . K ujaw a).

W wyniku prowadzonych od lat 60-tych XX wieku archeologicznych badań podwodnych oraz wielosezonowych prac na wyspie, w okolicy przyczółków mostowych, zarejestrowano przebieg dwóch łączących wyspę z lądem stałym mostów i pozyskano cenne dane do ich rekonstrukcji (Ryc. 6). Ustalono między innymi, że mosty opierały się na wiązkach 3-5 pali wchodzących w wycięcia w jarzmach wzdłużnych i poprzecznych. N a jarzm ach poprzecznych układano wzdłużne legary, a na nich dranice tworzące jezdnie mostu. Szerokość jezdni wynosiła około 4,5 m, a długość wbitych w dno jeziora pali - 12-14 m. Dzięki badaniom

(7)

120

D A N U T A B A N A S Z A K . A R K A D I U S Z T A B A K A

dendrochronologicznym określono datę ścięcia drzew (lata 961-963) i czas budowy mostu na przełom 963-964 roku (J. Górecki 2001, s. 46-50; A. Kola 2000, s. 11-23; M. Krąpiec 2000, s. 49-54, 2001, M. Łastowiecki 2000, s. 29-46; G. W ilke 2000, s. 57-70).

17 16

R yc. 6. P rz y cz ó łe k m o stu w sc h o d n ieg o n a O stro w ie L edn ick im - k o n stru k cje i zab y tk i w y d z ie lo n e : l- p a łk a cie sielsk a , 2- ż a m o , 3 - n a c zy n ie g lin ian e, 4 - sierp. 5 - s k o b e l(? ), 6, 9 - k lucz, 7 ,1 0 -1 2 - cz erp a k i, 8- p ó łk o se k , 1 3 - ły żk a , 1 4 - k a b łą k w ia d ra , 1 5 - w ią z k a lnu, 1 6 - ta le rz d rew n ia n y , 1 7 -sie k ie ra .

Prawdopodobnie nieco inaczej wyglądał podział prac w przy wznoszeniu lednickiej architektury kamiennej. W tym przypadku nie tylko główny konstruktor, ale i osoby zajmujące się obróbką poszczególnych detali musiały zostać sprowadzone z innych ośrodków (por. również B. Stolpiak 2005, s. 95). Natomiast miejscowa ludność zajmowałaby się głównie poszukiwaniem i dostarczaniem lokalnego surowca kamiennego (J. Skoczylas 1993, s. 52n) oraz transportem surowców skalnych z dalej położonych terenów (J. Skoczylas 1989, s. 219-221).

Na lądzie stałym, w pobliżu mostu wschodniego istniała osada, której historię możemy podzielić na dwie fazy: I - IX-XI wiek, II - 2. poł. XI-XIII wiek. W trakcie II fazy, w jej północnej części powstał cmentarz użytkowany do początku XIII wieku, a w części wschodniej aż do XIII wieku nadal istniała osada. W 1961 roku w trakcie prac budowlanych przy dzisiejszym przyczółku promowym, zarejestrowano pozostałości dymarek, w których przetwarzana mogła być lokalna ruda darniowa (J. Skoczylas 1989, s. 220n; 1993, s. 55). Działalność hutniczą na terenie osady potwierdziły również badania prowadzone w roku 1995, w trakcie których odkryto skupisko piecowisk oraz żużle (M. Łastowiecki 1995). W późniejszym okresie nie prowadzono

(8)

121

ju ż w tym miejscu dalszych badań, natomiast kontynuowano prace na terenie osady i cmentarzyska, około 100 metrów na wschód od dymarek. W trakcie badań cmentarzyska, w latach 1992 i 1994, odkryto obiekt, który można wiązać z działalnością kowalską. Była to jam a o wymiarach 200x130 cm, pośrodku której znajdował się duży, częściowo obrabiany granitowy kamień o wymiarach 100x80x70 cm, z gładką pow ierzchnią górną. W jej wypełnisku odkryto liczne węgle drzewne, żużle i wytopki żelazne o różnej wielkości, żelazne szczypce kowalskie (Ryc. 7), brązowe okucie pasa (?) z ornamentem wilczych zębów. Obiekt ten wydatowano na 2. poł. Х- l . poł. XI wieku. W edług odkrywców, opisany wyżej obiekt mógł być miejscem, w którym uszlachetniano rozgrzane kęsy żelaza m etodą kucia. W tym przypadku kamień byłby kowadłem (A., J. W rzesińscy 1992 i 1994). Wydaje się więc

R yc. 8a. L e d n ick ie p rze d m io ty z w ią za n e z tk ac tw e m o raz o b ró b k ą k o ści i poro ża: a: 1-4 - p rzęślik i g lin ia n e; 5 - ły żw a k o śc ia n a ; 6, 7 - p o w ro zy ; 8 - g rze b ie ń tk ac k i; 9, 1 1 - szy d ła; 10 - ig ła tk ack a; 12 - g w iz d e k (ry s. D. Jagło w sk a).

(9)

122

możliwe, że osada położona na wschodnim brzegu jeziora miała częściowo charakter hutniczo-kowaiski. Funkcjonujące tam później cmentarzysko oraz trwające do dziś prace rolnicze wpłynęły na słaby stan jej zachowania.

W najbliższej okolicy Ostrowa Lednickiego (5 km na południe) - w Imielnie, stan. 15 również zarejestrowano pozostałości wczesnośredniowiecznych dymarek (M. Łastowiecki 1996b, s. 477n). Potwierdza to funkcjonowanie w ramach szerszego zaplecza grodu większej ilości warsztatów hutniczych. Podobna sytuacja występowała też w okolicy innych grodów z tego okresu, np. w Kaszowie (B., W. Dzieduszyccy 1998, s. 222), czy Bruszczewie (M. Brzostowicz 2002, s. 198n).

W trakcie prac wykopaliskowych pozyskano znaczną ilość fragmentów kości i poroża ze śladami obróbki, które można podzielić na dwie grupy. Pierwsza składała się z odpadów produkcyjnych powstałych podczas wstępnej obróbki materiału. W yróżniono tu przede wszystkim kości i poroże ze śladami odcinania. Do drugiej grupy zaliczyć można konkretne wyroby. Tylko na samym Ostrowie Lednickim (gród i podgrodzie), oprócz materiału masowego, odkryto około 1000 zabytków z kości i poroża. Zbiór ten składa się głównie z szydeł, łyżew, płóz, hetek i półwytworów (W. Matuszewska-Kola 2000, s. 201n). Można tu wymienić także rzadziej występujące grzebienie, igły, igielniki, gwizdki oraz rękojeści i okładziny (Ryc. 8a,b). Szczególnie duże nagromadzenie szydeł zarejestrowano we wschodniej części podgrodzia, na południe od przyczółka mostu gnieźnieńskiego (wschodniego). Możliwe, że obszar ten wiązać można ze znajdującym się w pobliżu warsztatem rogownika, lub z wytwarzaniem i naprawą sieci. Nie zarejestrowano jednak większej ilości odpadów produkcyjnych, co jednoznacznie wskazywałoby umiejscowienie takiej pracowni (por. M. Rębkowski 1999, s. 27 ln). Należy również brać pod uwagę możliwość, iż przynajmniej niektóre spośród luksusowych przedmiotów wyrabiane były przez wędrownych, lub sprowadzanych z zewnątrz rzemieślników, którzy przynosili ze sobą gotowe półfabrykaty różnych przedmiotów, na przykład grzebieni.

Do dzisiaj nie odkryto żadnego miejsca, które można by łączyć z wytwórczością garncarską. Należy jednak przypuszczać, że warsztaty takie znajdowały się poza wałami, na podgrodziu i osadach przymostowych. Jako potwierdzenie tego przypuszczenia można przytoczyć dwa znaleziska z lednickiego podgrodzia: koło garncarskie i drew nianą skrzynię z gliną (M. Kara, J. W rzesiński 1996, s. 160n). Fragmentarycznie zachowane koło garncarskie (Ryc. 9) zostało zarejestrowane w trakcie badań przyczółka mostu wschodniego w 1988 roku przez M. Łastowieckiego. Zalegało ono w warstwie odpadów budowlanych, datowanej na 2.poł. XII wieku. Koło to, o średnicy około 29 cm i wysokości dochodzącej do 4 cm, wykonano z jednego kawałka dębu. Po środku strony spodniej znajduje się niewielki otwór o średnicy około 1,5 cm, a środek górnej powierzchni je s t pogrubiony i ograniczony trzema wyżłobionymi prostokątami.

Na południe od wyspowego przyczółka mostu wschodniego, odkryto również wypełnioną gliną skrzynię o wymiarach około 150x75 cm (Ryc. 10). Przypuszczalnie wewnątrz niej „leżakował” surowiec garncarski. Dzięki tym znaleziskom można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że jeden z warsztatów garncarskich znajdował się ich w pobliżu (por np.: A. Buko 1990, s. 90-92).

(10)

123

0 1 0 3 0 cm * - przyczółek m o stu gnie źn ie ń sk ie g o

R yc. 10. P o d g ro d z ie O stro w a L e d n ick ie g o - lo k aliza c ja sk rz y n i z g lin ą (rys. D. Ja g ło w sk a )..

Analiza lednickiego materiału ceramicznego z okresu świetności grodu (od połowy X do połowy XI wieku) pozwoliła na wydzielenie dwóch głównych faz. Obie charakteryzują się nowym w tej części W ielkopolski stylem wyrobów ceramicznych, co dowodzi, iż m amy tu do czynienia z celowym unowocześnianiem warsztatu poprzez sprowadzenie specjalistów z zewnątrz. Pierw szą fazę, datow aną na 3. ćw. X wieku, łączyć można z wpływami południowymi (Ryc. 11.1-2). Jest to ceramika całkowicie obtaczana, bogato zdobiona ornamentem strefowym, nawiązująca do grupy D charakterystycznej dla Wielkopolski południowej (Z. Hilczerówna 1967, s. 123n). N aczynia tego typu charakteryzowały się bardzo dobrą jakością wykonania, z tych względów mogły być wytwarzane przez rzemieślników przybywających z terenów południowych oraz przyuczonych lokalnych. Od lat osiemdziesiątych X wieku, w drugiej fazie, zaobserwowano wyraźne zmiany zarówno w formie, jak i w stylistyce lednickich wyrobów garncarskich. Zespoły ceramiki, rejestrowane podczas badań Ostrowa Lednickiego, składają się z fragmentów naczyń nawiązujących do typologicznych form pomorskich (Vipperof, Teterof, Veiestolin). Są to również naczynia całkowicie obtaczane o bardzo dobrej jakości wykonania (Ryc. 11.3-5). Także i w tym wypadku można mówić o ceramice wyrabianej przez rzemieślników lokalnych (w większości przypadków) i przybywających z północy (M. Kara 2000, s. 268n). Zjawisko to jest typowe dla W ielkopolski na przełomie X i XI wieku.

Podczas badań lądowego przyczółka mostu zachodniego (Rybitwy, stan. 12), prowadzonych w latach 1992-1995 (M. Łastowiecki 1996a, s. 247n) odkryto zespół zabytków wskazujący na możliwość funkcjonowania w okolicy mostu pracowni złotniczej, rozumianej jako miejsce pracy wytwórcy specjalizującego się w wyrobie przedmiotów luksusowych (elementy stroju, biżuteria, okucia) z metali szlachetnych i półszlachetnych oraz ich stopów (D. Banaszak 2000, s. 45n). Zespół ten odkryto po południowej stronie przyczółka, gdzie w trakcie badań wyniesienia i terasy jeziornej

(11)

124 D A N U T A B A N A S Z A K , A R K A D I U S Z T A B A K A

odsłonięto naturalny rów, dochodzący do jeziora po południowej stronie mostu. Z dużym prawdopodobieństwem założyć można, iż właśnie tą drogą spłynęły z wyżej położonej osady do zagłębienia, przedmioty wiązane z działalnością złotniczą. 343 łączyć można z domniemaną pracow nią złotniczą. Zespół ten podzielony został na 4 grupy:

1. tygle z osadami metali (Ryc. 12.3),

2. półprodukty i elementy składowe wyrobów: różnorodne blaszki, druciki, sztabki i taśmy metalowe oraz cztery nieregularne, nieobrobione grudki bursztynu (Ryc. 12.4).

3. odpady produkcyjne: zrzynki ołowiane, wytopki, żużle szklane i nieudane wyroby.

4. gotowe wyroby: fragmenty okuć z brązu, miedzi, żelaza, kabłączki skroniowe, ołowiane zawieszki - geometryczna i kolista, fragmenty większych ozdób - miedziane oczko pierścionka, srebrne kółko.

Na podstawie stratygrafii i ceramiki znaleziska związane z działalnością pracowni złotniczej datować można na okres od 2. poł. X do 1. poł. XI wieku. W ystępujący w zespole fragment zausznicy typu Świątki również datowany je s t na ten sam okres (H. Kóćka-Krenz 1993, s. 66n). W zagłębieniu, wraz z zespołem zabytków, wystąpiła duża ilość spalonego drewna, co wiązać można ze zniszczeniem mostu, w pobliżu którego pracownia najprawdopodobniej się znajdowała. Wnioskować z tego można, że koniec funkcjonowania pracowni złotniczej przypada na 1. poł. XI wieku.

Ślady świadczące o działalności warsztatów zajmujących się obróbką metali nieżelaznych odkryto także w innych miejscach zaplecza lednickiego grodu. N a przeciwległym brzegu jeziora - w Dziekanowicach na stanowisku 22, mógł funkcjonować rzemieślnik - złotnik, na co wskazuje odkryty tutaj, w latach 90-tych XX wieku, młoteczek złotniczy (Ryc. 12.1.) oraz trzy sztabki ołowiu (M. Łastowiecki 1995). Natomiast w trakcie badań podgrodzia, w jego wschodniej części, odkryto relikty czterech domów naziemnych datowanych na 2. poł. X wieku. Przy jednym z nich zarejestrowano liczne zrzynki ołowiane - być może działał tam niewielki warsztat odlewniczy (J. Górecki, M. Łastowiecki, J. Wrzesiński 1994, s. 30n). Natomiast w części zachodniej natrafiono na obiekt, w którym wystąpiły przedmioty związane z działalnością rzemieślnika - złotnika: nożyce do cięcia blaszek (Ryc. 12.2) oraz wiertło/pilnik złotniczy.

Występowanie pracowni złotniczych potwierdzone jes t także na zapleczach innych grodów wczesnopiastowskiego państwa, np. w Łęczycy (T. Poklewski-Koziełł 2003, ss. 67, 71), Gdańsku (Z. Hołowińska 1959, s. 58n), Kaliszu (T. Baranowski 1998a, s. 51n; 1998b, s. 56n). Najnowsze badania archeologiczne prowadzone na terenie Ostrowa Tumskiego w Poznaniu przyniosły odkrycie pozostałości kolejnej pracowni złotniczej z 1. poł. XI wieku. M ieściła się ona w drewnianym budynku przylegającym do zachodniej ściany palatium. Odkryto tam fragmenty wylewki gipsowej i tygli odlewniczych z drobinami złota we wnętrzu oraz większą ilość złotego złomu i kamieni szlachetnych (H. Kóćka-Krenz 2002, s. 29n; 2003, s. 17n; 2005, s. 75). Może z tą pracow nią wiązać można odkryty w katedrze fragment formy odlewniczej (Z. Pieczyński 1954, s. 295n).

(12)

125

W zbiorach zabytków wydzielonych Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy liczną grupę (392) stanowią przedmioty skórzane (Ryc. 13). Wśród nich wyróżnić można fragmenty obuwia, pochewek, rzemieni oraz odpady produkcyjne i odpady wtórne (A. Drążkowska 2000, s. 189n). W trakcie ekspertyzy podzielono materia! na dwie grupy. Do pierwszej z nich zaliczono materiał dobrej jakości, zarówno pod w zględem wyprawy, jak i wykonania, co wskazuje na wysokie umiejętności funkcjonujących warsztatów (garbarskiego i kaletniczego). W drugiej natomiast znalazły się materiały gorszej jakości. Spośród całego zbioru udało się oznaczyć pochodzenie gatunkowe 338 wyrobów. W większości przypadków skóry te pochodziły z bydła i kóz, mniej liczne z owiec i zwierząt z rodziny jeleniow atych. W przeważającej ilości przypadków były to skóry zwierząt dorosłych - adultus (T. Radek 2005). Niemal wszystkie wyroby skórzane pozyskano w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w okolicy wyspowego przyczółka mostu wschodniego. Najprawdopodobniej w tym rejonie (łatwy dostęp do wody) mogła funkcjonować pracownia garbarsko-kaletnicza, potwierdzać to może duża ilość ścinków skórzanych - odpadów produkcyjnych i wtórnych (B. W ywrot-W yszkowska

1999, s. 247n).

(13)

126

Omawiając działalność rzem ieślniczą należy uwzględnić również fakt, iż część wyrobów wytworzona została w ramach wytwórczości domowej, na własny użytek. Odnosi się to do większości spośród omawianych w niniejszym artykule dziedzin. W ystępujące najczęściej wśród wyrobów z kości i rogu szydła, łyżwy, proste hetki mogły być wykonywane w ramach zajęć domowych (E. Cnotliwy 1983, s. 271). W ten sam - domowy sposób mogły powstawać niektóre osełki, gładziki, drewniane oprawki do noży, łyżki, styliska siekier, wrzeciona, proste wyroby ceramiczne - przęśliki, ciężarki tkackie (M. Brzostowicz 2002, s. 193n). Również znaczna część odzieży najprawdopodobniej była wykonywana w każdym gospodarstwie domowym - kobiety przędły i tkały materiały (por. np.: M. Brzostowicz 2002, s. 214). Odkryte w trakcie badań cmentarzyska na wschodnim brzegu Jeziora Lednica (Dziekanowice, stan. 22) fragmenty tkanin wykonane były z wełny owczej oraz wełny z dom ieszką lnu (A. Sikorski, A. W rzesińska, J. W rzesiński 1998, s. 82; A. Sikorski 2000, s. 214). Dowodem na m iejscową obróbkę lnu może być, odkryta w trakcie badań mostu wschodniego, wiązka łodyg tej rośliny (M. Łastowiecki 2000, s. 42) i narzędzia związane z tkactwem (Ryc. 8.1-4, 6-8) oraz wytwarzane z łyka sznurki i liny (M. Grupa 2000, s. 141n). Niemniej jednak tkaniny lepszej jakości wykonywane mogły być przez osoby wyspecjalizowane w tym rzemiośle lub naw et importowane. Pośrednim dowodem na ich sprowadzanie jest odkrycie fragmentu złotej nitki, która stanowiła element obszycia bogatej szaty świeckiej lub liturgicznej z X - XI wieku (A. Sikorski 2002, s. 45n).

Podsumowując można stwierdzić, iż choć jak do tej pory nie odkryto miejsca, które bezpośrednio łączy się z działalnością poszczególnych rzemieślników, to dotychczasowe odkrycia nie tylko pozw alają na ogólne stwierdzenie ich obecności, lecz w niektórych przypadkach na przybliżoną lokalizację warsztatu.

BIBLIOGRAFIA

B a n a sz ak D.

2 0 0 0 P o z o sta ło ści d o m n iem an ej praco w n i złotn iczej ze s ta n o w isk a 12 w R y b itw a c h . S L 6, s. 45 -6 6 . B a n a sz ak D ., Ł a sto w ie c k i M .

20 0 5 S p ra w o z d a n ie z b ad ań arc h e o lo g ic z n y c h n a sta n o w isk u R y b itw y - O stró w L ed n ick i 1-p o łu d n io w y o d c in e k w a łu w ro k u 2 0 0 5 . M a sz y n o 1-p is w A rc h iw u m M P P n a L ed n icy .

B a n a sz ak D ., T a b a k a A.

20 0 5 S p ra w o z d a n ie z b ad ań a rc h e o lo g ic z n y c h n a s ta n o w isk u R y b itw y O stró w L ed n ick i 2 p ó łn o cn o -z a ch o d n ia c -zęść p o d g ro d -zia w ro k u 2 0 05 . M as-z y n o p is w A rch iw u m M P P n a L ed n icy . 20 0 6 S p ra w o z d a n ie z b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h na stan o w isk u R y b itw y O stró w L ed n ick i 2 p ółn o cn o

-z a ch o d n ia c -zęść p o d g ro d -zia w rok u 2006. M as-zy n o p is w A rc h iw u m M P P n a L ed n icy . B a ra n o w sk i T.

1998a G ró d w K aliszu , [w :] C iv ita te s prin cip ales. W y b ran e o śro d k i w ła d z y w P o lsce w czesn o śre d n io w iec z n e j, T . Ja n ia k , D. S tru n ia k (red .), G n ie z n o , s. 49 -5 7 .

1998b G ród w K aliszu - b ad an ia, o dk ry cia, in terp retacje, [w:] K a lisz W c ze sn o śred n io w ie c zn y , T. B a ra n o w sk i (red .), K alisz, s. 39-6 4 .5

(14)

127

B a rtc z a k A.

1996 O stró w L ed n ick i. E k sp erty za d irh e m ó w ara b sk ich . M a sz y n o p is w A rch iw u m M P P na Lednicy. B rz o sto w ic z M .

20 0 2 B ru sz cz e w sk i z e sp ó ł o sa d n ic z y w e w c z e sn y m śre d n io w ie cz u , Poznań. B uko A.

1990 C e ra m ik a w cz e sn o p o lsk a . W p ro w a d z en ie do b ad ań , W ro cław -W a rsz aw a -K ra k ó w -G d ań sk -Ł ó d ź . C n o tliw y E.

1983 O b ró b k a p o ro ża i kości, [w:] S z c z ec in w e w cz e sn y m śre d n io w ie cz u . W z g ó rz e Z a m k o w e E. C n o tliw y , L. L e c ie je w icz , W . Ł o siń sk i (red .), W ro c ła w -W arsz aw a - K ra k ó w -G d a ń sk - Ł ódź, s. 27 1 -2 7 5 .

D rą ż k o w sk a A.

2 0 0 0 W y ro b y sk ó rzan e, [w:] W cze sn o śred n io w ie c zn e m o sty przy O stro w ie L ed n ick im . T o m I. M o sty tra k tu g n ie ź n ie ń sk ie g o , Z . K u rn a to w sk a (re d .), B S L 5 ,s . 189-201.

D zie d u sz y c c y B. i W.

1998 M e ta lu rg ic zn e z a p le c z e w c z e s n o śre d n io w iec z n e g o g ro d u w K a sz o w ie ko ło M ilicza, [w:] K raje sło w ia ń sk ie w w ie k a ch śred n ich . P ro fa n u m i S acrum , H. K ó ć k a -K re n z, W . Ł o siń sk i (red.), P o zn ań , s. 22 1 -2 3 5 .

G ó re c k i J.

2001 G ró d na O stro w ie L e d n ick im n a tle w y b ra n y c h o śro d k ó w g ro d o w y c h pierw szej m o n arch ii p iasto w sk iej, B S L 7.

20 0 5 B a d a n ia u m o cn ień b rze g o w y c h O stro w a L ed n ick ie g o w 20 0 5 r. M a sz y n o p is w A rc h iw u m M P P n a L ed n icy .

G ó reck i J., Ł a sto w ie c k i M ., W rz e siń sk i J.

1994 W cze sn o śred n io w ie c zn e b u d o w n ic tw o m ie sz k aln e O stro w a L ed n ick ieg o . S L 3, s. 21 - 45. G ru p a M .

2 0 0 0 S p rz ęt i w y p o sa ż e n ie g o sp o d a rstw a d o m o w e g o , [w :] W c ze sn o śred n io w ie c zn e m o sty przy O stro w ie L ed n ick im . T o m l. M o sty trak tu G n ie ź n ie ń sk ie g o , Z . K u rn a to w sk a (red .), B S L V , s.

139-162. H ilcz e ró w n a Z.

1967 D o rz e c ze górn ej i śro d k o w ej O b ry o d V I d o p o c z ątk ó w X I w ie k u , W ro c ła w -W arsz aw a -K ra k ó w . H o ło w iń sk a Z.

1959 W c z e sn o śred n io w ie c zn e rze m io sło z ło tn icz e w G d ań sk u . [w:] G d ań sk W c ze sn o śred n io w ie c zn y I, J. K a m iń sk a (red .), G d a ń sk , s. 5 5 -107.

K ara M .

2 0 0 0 P rz em ian y k u ltu ro w e z w ią za n e z p ro ce se m fo rm o w a n ia się p a ń stw a P iastó w . M a szy n o p is w IA iE PA N w Pozn an iu .

20 0 4 A rc h e o lo g ia o p o c z ątk a c h pa ń stw a p ierw sz y c h P ia stó w (w y b ra n e zag ad n ie n ia ), [w:] K o lo ry i s tru k tu ry śre d n io w ie cz a , W . F ałk o w sk i (red .), W a rsz a w a , s. 2 5 3 -3 1 7 .

K ara M ., W rzesiń sk i J.

1996 P rz y cz y n e k d o stu d ió w nad w c z e sn o śre d n io w iec z n y m i n arzęd ziam i g a rn c a rsk im i z tere n u Polski. [w:] S ło w ia ń sz c z y z n a w E u rop ie śre d n io w ie cz n e j 2, Z . K u rn a to w sk a (red .), W ro cław , s. 155-163. K óć k a -K re n z H.

1993 B iżu teria p ó łn o c n o -z a ch o d n io -sło w ia ń sk a w e w cz e sn y m śre d n io w ie cz u , c z .l , Po zn ań .

20 0 2 B a d a n ia In sty tu tu Prah isto rii U A M nad z e sp o łe m p a ła c o w o -sa k ra ln y m n a p o z n a ń sk im gro d zie. W B K , s. 33-48.

(15)

128

2 0 0 3 D z ie je O stro w a T u m sk ie g o w P o z n a n iu przed lo k a c ją m iasta, K M P , 2 0 0 3 , s. 7-27.

2 0 0 5 R e z y d e n c ja p ierw sz y c h P iastó w n a p o z n a ń sk im g ro d zie, [w:] P o znań w e w czesn y m śre d n io w ie cz u 5, H . K ó ć k a -K re n z (red .), P o zn ań , s. 59-81.

K o la A.

2 0 0 0 A rc h e o lo g ic zn e b a d a n ia p o d w o d n e n a relik ta c h m o stów , B S L 5, s. 11-27. K ola A ., W ilk e G .

2 0 0 0 M o sty s p rz e d ty sią c a lat. A rc h e o lo g ic zn e b a d a n ia p o d w o d n e p rzy rez y d e n c ji p ierw sz y c h P iastó w n a O stro w ie L ed n ick im , T o ru ń .

K rąp iec M .

1998 W y n ik i an a liz y g a tu n k o w e j d rew n a z led n ick ieg o w ału g ro d o w e g o . M a sz y n o p is w A rch iw u m M P P n a L ednicy.

1999 W y n ik i a n a liz y d e n d ro c h ro n o lo g ic z n e j p ró b d rew n a i w ęg li d rze w n y c h z W ielk o p o lsk i. M a sz y n o p is w A rc h iw u m M P P n a Lednicy.

2 0 0 0 B a d a n ia d en d ro c h ro n o lo g ic z n e relik tó w m o stu „ g n ie ź n ień sk ie g o ” w J e zio rze L ed n ickim , B S L 5, s. 4 9 -5 6 .

2001 W y n ik i a n a liz y d e n d ro c h ro n o lo g ic z n e j d rew n a d ęb o w e g o z m o stu p o z n a ń sk ie g o n a O stro w ie L e d n ick im (st. 3), M a sz y n o p is w A rc h iw u m M P P n a L ed n icy .

2 0 0 4 A n a liz a d e n d ro c h ro n o lo g ic z n a , M a sz y n o p is w A rc h iw u m M P P n a L ed n icy . K u rn a to w sk a Z,

1996 O stró w L ed n ick i. G ró d M ie sz k a I, P o znań. L e c ie je w icz L, R u le w ic z M .

1983 S p o so b y z d o b y w a n ia p o ży w ien ia, [w :] S zczecin w e w c z e sn y m śre d n io w ie cz u . W z g ó rz e Z a m k o w e , E. C n o tliw y , L. L e c iejew icz, W . Ł o siń sk i (red .), W ro c ła w - W arsz a w a -K ra k ó w - G d a ń sk -Ł ó d ź , s. 245-2 6 2 .

L e h m an J ., S ta śk ie w ic z M.

1993 A n a liz a n a lo tu n a ty g la c h R y b itw , stan. 12. M a sz y n o p is M P P n a L ed n icy . Ł asto w ie c k i M .

1995 S p ra w o z d a n ie z b ad ań o sa d y n a sta n o w isk u D z ie k an o w ic e 2 2 b w ro k u 1995. M a sz y n o p is w A rc h iw u m M P P n a L ed n icy .

1996a A rc h e o lo g ic zn e b ad an ia n a z ie m n e n a relik ta c h p rzy c z ó łk a m o stu z a c h o d n ie g o (tzw . „ p o z n ań sk ie g o ”) n a O stro w ie L e d n ick im - R y b itw y stan. 12. S L 4 , s. 247 -2 5 9 .

1996b In te rw e n c y jn e b a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e n a tere n ie gm . Ł u b o w o w 1994 r., S L 4 , s. 4 7 7 -4 8 2 . 2 0 0 0 A rc h e o lo g ic zn e b a d a n ia n a z ie m n e p rzy c z ó łk a m o sto w e g o n a O stro w ie L ed n ick im , [w:]

W c ze sn o śred n io w ie c zn e m o sty p rzy O stro w ie L ed n ick im . T o m I. M o sty trak tu g n ieź n ie ń sk ie g o . Z . K u rn a to w sk a (red .), B S L 5, L e d n ica T o ru ń , s. 29 -4 9 .

M a k o w iec k i D.

2001 H o d o w la o raz u ż y tk o w a n ie z w ie rz ą t n a O stro w ie L ed n ick im w ś re d n io w ie cz u . S tu d iu m arc h e o z o o lo g ic z n e . B S L 6 , P o zn ań.

M a tu sz e w sk a -K o la W.

2 0 0 0 P rz ed m io ty z ko ści i p o ro ża, [w :] W c z e sn o śred n io w ie c zn e m o sty p rzy O stro w ie L e d n ick im . T o m 1. M o sty tra k tu g n ieź n ie ń sk ie g o . Z. K u rn a to w sk a (re d .), B S L 5, L e d n ica - T o r u ń , s. 2 0 1 -2 0 6. M o źd zio ch S.

1990 O rg a n iz a c ja p a ń stw a w cz e sn o p ia sto w sk ie g o n a Śląsk u. S tu d iu m a rc h e o lo g ic z n e , W ro cław . P ie cz y ń sk i Z.

(16)

129

P o k le w sk i-K o z ie łł T.

20 0 3 C h a ra k te ry sty k a k ateg o rii, [w:] Ł ę c z y ca w c z e sn o śre d n io w iec z n a 3, A . A b ra m o w ic z , A. N a d o lsk i, T. P o k le w sk i-K o z ie łł, J. W ie c z o re k (re d .), Ł ó d ź , s. 27 -7 5 .

R a d e k T.

20 0 5 A n a liz a s z cz ą tk ó w w y ro b ó w sk ó rz a n y c h i o d p a d ó w sk ó r g a rb o w a n y c h z O stro w a L ed nick iego . M a sz y n o p is w A rc h iw u m M P P n a Lednicy.

R ęb k o w sk i M.

1999 P ra co w n ie ro g o w n icz e i ich p ro d u k ty o raz zab y tk i w y k o n a n e z in n y ch su ro w c ó w , [w:] A rc h e o lo g ia ś re d n io w ie cz n e g o K o ło b rze g u IV , M . R ęb ko w ski (re d .), K o ło b rzeg , s. 271 -2 8 1. Sik o rsk i A.

2 0 0 0 W y n ik i a n a liz fra g m en tó w tk an in z g ro b u 17/98 w D zie k an o w ic a c h , gm . Ł u b o w o , w oj. w ie lk o p o lsk ie , stan. 2 2 . SL 6, s. 213 -2 2 4 .

2 0 0 2 F r a g m e n ty ,z ło te j n itk i” z R yb itw - O stro w a L e d n ick ie g o , stan. 2. S L 7, s. 4 4 -4 9 . S ik o rsk i A ., W rz e siń sk a A., W rz e siń sk i J.

1998 T k a n in y z g ro b ó w . SL 5, s. 71-94. Sk o c z y la s J.

1989 B u d o w a g e o lo g ic z n a i s u ro w c e m in e raln e reg io n u Je zio ra L e d n ick ie g o . SL 1, 1989, s. 209 -2 2 3 . 1993 P o z y sk iw a n ie su ro w c ó w sk aln y ch d la b u d o w li led nick ich , [w:] P rz esz ło ść reg io n u O stro w a

L e d n ick ie g o i j e g o p e rsp e k ty w y , Z . K u rn a to w sk a (red .), P o zn ań , s. 49-5 7 . S to lp iak B.

20 0 5 W a rsz ta ty rze m ie śln ic z e ś re d n io w ie cz n e g o p lacu b u d o w y na p rzy k ła d z ie o p a c tw a c y ste rsk ie g o w B ie rz w n ik u , w oj. zach o d n io p o m o rsk ie. W S A 7, s. 95-1 0 5 .

S u c h o d o lsk i St.

1997 Sk arb z O stro w a L e d n ick ie g o , st. 1, n r inw . 145/96. M o n ety z a c h o d n io e u ro p e jsk ie . M a szy n o p is w A rc h iw u m M P P na L ed n icy .

W ilke A.

20 0 0 A n a liz a p rze strz e n n o -ch ro n o lo g ic z n a stru k tu r p a lo w y c h i p ró b a rek o n stru k c ji m o stó w , B S L 5, s. 57-71.

W rz e siń sk a A ., W rz e siń sk i J.

1992 S p ra w o z d a n ie z b ad ań n a sta n o w isk u 22 w D z ie k an o w ic a c h w se zo n ie . M asz y n o p is w A rch iw u m M P P na L ed n icy .

1994 S p ra w o z d a n ie z b a d a ń n a sta n o w isk u 22 w D zie k an o w ic a c h w sezo n ie. M asz y n o p is w A rch iw u m M PP n a L ed n icy .

W y w ró t-W y sz k o w sk a B.

1999 P rz ed m io ty sk ó rzan e, [w:] A rc h e o lo g ia ś re d n io w ie cz n e g o K o ło b rze g u IV, M . R ęb k o w sk i (red.), K o ło b rze g , s. 23 1 -2 5 2 .

(17)

130

ÜBERRESTE DER W IRTSCHAFTLICHEN TÄTIGKEIT IM HINTERLAND DER BURG AUF OSTRÓW LEDNICKI

ZUSAM M ENFASSUNG

D er A u fsa tz ste llt d ie E rg e b n isse v o n v ielen S a iso n s a rc h ä o lo g isc h e r U n te rsu c h u n g e n d er B u rg a u f O stró w L ed n ick i und d eren d ire k ten H in terlan d s dar.

1. E in e a c h äo z o o lo g isc h e A n a ly se d e r K n o c h e n ü b e rre ste - d ie w a h rsc h ein lic h e S te lle d er S c h lac h tu n g und V o rb e a rb e itu n g b e fa n d sich im G e b ie t d e r S ie d lu n g in D zie k an o w ic e Fst. 2 2 am ö stlic h e n S eeu fer, ln die B u rg g e rie te n d ie m eh r w e rtv o llen H älfteteile. E in e z u s ätz lic h e A b w e c h slu n g d e r D iä t bew ies in d e r N ä h e d e r II. K irch e g rö ß e re M e n g e von Ü b erresten d e r V ögel und F isch e (d arin au ch so lc h e , d ie in G ro ß p o len n ich t a u ftrate n ). E in en k lein en Teil (ca. 1-2% ) b ild e n d ie Ü b e rreste v o n w ilden K o n su m säu g etieren .

2. Es w u rd e k e in e S te lle g e fu n d e n , d ie a ls Ü b e rreste e in e r k o n k rete n Z im m e rw e rk stätte a n e rk a n n t w erden k a n n . W äh ren d d e r U n te rsu c h u n g e n des ö stlic h e n B rü c k e n k o p fe s a u f d er Insel w u rd e n a b e r d ie B au- R e p a ratu rsc h ic h te n freig eleg t, in d en , n eb en z a h lre ic h e n S p än en , au ch d ie Z im m e rw e rk z e u g e g efu n d e n w u rd en .

3. A u f d em F estlan d , in d e r N ä h e d e r ö stlic h e n B rü c k e e x istie rte e in e S ied lu n g , in d eren G e b ie t die Ü b e rreste von S c h m elz ö fe n m it B la seb a lg fre ig ele g t w u rd en . In d eren N ä h e w urd e ein O b je k t g efu n d en , d a s m it d e r S c h m ie d e tä tig k e it v e rb u n d e n w e rd e n k a n n (ein e G ru b e m it S te in e n - A m b o ss, S c h m ie d e z an g e , Schlack en).

4. B ish e r w u rd e n k e in e g rö ß eren M en g en d e r P ro d u k tio n sa b fa lle fre ig ele g t, d ie a u f L ag e e in e r W erk statt, die sich m it K n o ch en - un d G e w e ih b e a rb e itu n g b e sch ä ftig te, e in d e u tig h in w e ise n w ü rd en . A u f O stró w L ed n ick i w u rd e n ca. 1000 F u n d e (n eb en dem M a sse n fù n d g u t) au s K n ch en und G e w e ih , v o r alle m Pfriem e. S ch littsc h u h e , K u fen , K n ö p fe und H a lb p ro d u k te, s e lte n e r K äm m e, N ad eln , N ad elb ü ch sen , P fe ife n so w ie G r iffe und B e lä g e freig eleg t.

5. B is je tz t w u rd e au c h k e in e S telle g e fu n d e n , die m it d er T ö p fe rtä tig k e it zu v erb u n d e n w äre. M a n kann verm u ten , d ass sich s o lc h e W e rk stätten au ß e rh a lb d e r B u rg b efan d en , w o ein e D re h sc h eib e und ein K a sten m it T o n fre ig ele g t w u rd en .

E ine A n a ly se d es k e ra m isc h e n F u n d g u ts aus L e d n ica aus d e r G la n z ze it d e r B u rg (v o n d er M itte d es 10. Jh . b is z u r M itte d e s 1 1. Jh .) ließ es, z w e i H au p tp h a se n - m it E in flü ssen v o n S ü d en u n d E in flü ssen von N o rd e n - ab z u so n d e m .

6. Im H in terlan d d e r B u rg in L ed n ica w u rd en au c h d ie S p u ren g efu n d e n , w e lc h e v o n d e r T ä tig k e it d er W e rk stätten z e u g en , d ie sic h m it B e a rb eitu n g d e r N ic h te isen m e ta lle b e sch äftig ten :

R y b itw y , Fst. 12 - K o m p lex von 343 F u n d en , d e r d a ra u f h in w e ist, d a ss in d e r N ä h e d e r B rü c k e ein e G o ld sc h m ie d ew e rk statt fu n k tio n ieren k o n n te (u .a. T ie g el m it M eta lla b lag e ru n g e n , P rod u k tio n sab fälle);

D zie k an o w ic e , Fst. 2 2 - G o ld sc h m ie d eh a m m e r und drei B leib arren ;

R y b itw y - O stró w L ed n ick i, Fst. 2 - S c h e re z u m S ch n e id e n d e r B le c h e und B o h re r/G o ld sc h m ie d efe ile so w ie z a h lre ic h e B Jeispäne.

7. W äh ren d d e r U n te rsu c h u n g e n d e r B rü c k e n k ö p fe w u rd e n u .a. z a h lre ic h e G e g e n stä n d e au s L ed er gefu n d e n , ln den m eisten F ällen stam m ten d iese L e d e r aus V ieh und Z ie g en , se lte n e r a u s S ch a fe n und

(18)

131

H irsch en . H ö c h s tw a h rsc h e in lich k o n n ten in d e r N ä h e d e r B rü c k e n k ö p fe d ie G e rb e r-L e d e rw e rk stä tten fu n k tio n ieren .

E in T eil d er E rz eu g n isse w u rd e zu H au se, ftir eig en en B e d a rf au sgcftlh rt. O b w o h l b is h e u te k e in e S telle g e fu n d e n w u rd e, d ie sic h m it d e r T ä tig k e it e in z e ln er H a n d w e rk e r d ire k t v e rb in d e t, lassen d ie b isherig en U n te rsu c h u n g e n n ich t n u r d eren A n w e sen h e it allg e m e in festz u ste lle n , so n d e rn au ch in ein z e ln en F ällen die a n g e n äh e rte L a g e d e r W e rk stätte zu bestim m en .

ABBILDUNGEN:

A b b .l. D as n ä c h ste H in terlan d v o n O stró w L ed n ick i in d e r frü h m ittela lte rlic h e n P h a se D. 1 - O stró w L ed n ick i, 2 - R y b itw y , Fst. 12, 3 - D zie k an o w ic e , Fst. 2 2 , 2 2 b (erearbeitet: W. K ujaw a). A b b . 2. T o p o g ra p h ie v o n O stró w L e d n ick i: 1 - P a latiu m m it K a p e lle , 2 - B u rg k irch e, 3 - B u rg w all,

4 - ö s tlic h e B rü ck e, 5 - w e stlic h e B rü ck e, 6 - B e fe stig u n g d e s U fe rs (erearb eitet: W . K ujaw a). A b b . 3. Z im m e rw e rk z e u g e u n d H o lz e rz e u g n isse : 1 , 2 - S ch leg el, 3 - S ch ab er, 4 - Z im m e rk la m m e r, 5 -

S c h ö p fk elle, 6 - E im er, 7 - H o lz te lle r (g ez. D . Jag ło w sk a).

A b b . 4. In n en a b h a n g d e s sü d lich en W a lls - 4 a - W irtsc h a ftsg ru b e, 4 b - 2 F e rk elsk e le tte am G ru b e n b o d e n (P h oto : A . T ab ak a).

A b b . 5. K o n stru k tio n en d er B e fe stig u n g en am w e stlic h en U fe r (A n sic h t v o n N o rd e n ) (P h o to W . K u jaw a). A b b . 6. K o p f d e r ö stlic h e n B rü ck e a u f O stró w L ed n ick i - a b g e so n d e rte K o n s tru k tio n en und B efunde: 1 S ch leg el, 2 M a h lstein , 3 T o n g e fäß , 4 S ich el, 5 K ra m p e (? ), 6 , 9 S c h lü sse l, 7,10 1 2 -S c h ö p fk ellen , 8 - H a lb sic h e l, 13 - L ö ffe l, 14 - B ü g e lh e n k el, 15 - F la ch sb ü n d e l, 16 - H o lzteller, 17 - A x t (gez. W . K u jaw a).

A b b . 7. S c h m ie d e z an g e (P h o to A . T ab ak a)

A b b . 8. M it W eb erei so w ie m it K n o c h e n - u n d G ew e ih b e a rb e itu n g v e rb u n d e n e G e g e n stä n d e au s L ed nica: a: 1-4 - S p in n w irte l a u s T o n ; 5 - K n o c h e n sc h littsc h u h ; 6, 7 - S trick e; 8 - W e b k am m ; 9, 11 - P frie m e ; 10 - W e b n ad e l; 12 - P fe ife (gez. D. Ja g ło w sk a ); b : - K ä m m e au s G e w e ih (p h o to . M. Jó źw ik o w sk a ).

A bb. 9. T ö p fe rsc h e ib e : a - o b e re S eite; b - u n tere S eite (P h o to . A .T ab ak a).

A bb. 10. S u b u rb iu m v o n O stró w L ed n ick i - L a g e e in e s K a sten s m it L eh m (g ez. D. Jag ło w sk a).

A bb. 11 K e ra m isch e G e fä ß e a u s O stró w L ed n ick i: a ,b - G e fä ß e m it E in flü ssen d e r s ü d lic h e n S tilistik ; c,d ,e - G e fä ß e m it E in flü ssen d e r n ö rd lic h en S tilistik (P h o to M . Jó ź w ik o w sk a ).

A bb. 12. Ü b e rreste d er G o ld s c h m ie d ew e rk stätte au s L ed n ica: a - G o ld sc h m ie d eh a m m e r; b - G o ld sc h m ie d esc h e re ; с - G u s stie g e lffag m e n te , d - B e rn ste in e (P h o to . A .T ab ak a). A bb. 13. L ed e rw a re n - S c h u h fra g m en te (gez. M . Ł o m n ick i).

(19)

Rye. 1 Najbliższe zaplecze Ostrow a Lednickiego w fazie D wszesnego średniowiecza. 1 - O strów lednicki, 2- R yb itw y, st. 12, 3- D ziekanow ice, st. 22, 22b (oprać. W . K u ja w a )

(20)

Rye. 2 Topografia Ostrow a Lednickiego: 1 -palatium z kaplicą, 2-kościół grodowy, 3-wał grodowy, 4- most wschodni, 5- most zachodni. 6-umocnienia brzegu (oprać. W . K u jaw a).

(21)

Rye. 4b Skłon wewnętrzny w ału południowego, szkielety prosiąt na dnie jam y (fot. A . Tabaka) Rye. 4a Jam a gospodarcza

(22)

R ye. 8 Led nickie przedmioty zw iązana z tkactw em oraz obróbką kości i poroża; b: grzebienie z poroża (fot. M . Jóźw ikow ska).

(23)

R ye . 9 a R ye . 9 b

R y e 9 Tarcza koła garncarskiego: a- strona górna; b- strona spodnia (fot. A . Tabaka)

Q 5_____ 10 cm

Rye. 11 Zestaw naczyń ceramicznych z O strow a Lednickiego: a,b naczynia z w p ływ am i stylistyki południowej; c, d, e - naczynia z w p ływ am i stylistyki północnej (fot. M . Jóźw ikow ska).

(24)

R yc. 12 Pozostałości lednickich pracowni złotniczycg: a- młoteczek złotniczy; b - nożyce złotnicze; c- fragmenty tygli odlew niczych; d- bursztyny; (fot. A . Tabaka).