"Dzienniki", t. 1, 1882-1886, Stefan Żeromski, tekst edycji opracowali Wacław Borowy i Stanisław Adamczewski, przedmowa Andrzeja Wasilewskiego, przypisy Jerzego Kądzieli, Warszawa 1953, «Czytelnik», z prac Instytutu Badań Literackich, Zakład Historii Lite

Mirosława Puchalska

"Dzienniki", t. 1, 1882-1886, Stefan

Żeromski, tekst edycji opracowali

Wacław Borowy i Stanisław

Adamczewski, przedmowa Andrzeja

Wasilewskiego, przypisy Jerzego

Kądzieli... : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 45/2, 644-654

S p r a w a S ta r o w o ls k ic h p o z w a la je d n o c z e ś n ie s tw ie r d z ić , ja k s i l n i e c ią ż y ł n a L a m ie a u to r y te t o b y c z a jo w o ś c i i id e o lo g ii fe u d a ln e j. P r z y c a łe j n ie c h ę c i d o E lw ir y n ie z d o b y w a s ię p r z e c ie ż p isa r z n a je d n o z n a c z n e p o t ę p ie n ie te j p o s ta ci., N ie m a l c a łk o w ic ie u c h r o n ił się p rzed k r y ty k ą p is a r s k ą r o tm is tr z S t a r o w o ls k i, w k tó r y m L a m u p a tr y w a ł r e p r e z e n ta n ta tr a d y c ji n a r o d o w o - w y z w o le ń c z y c h , a le k tó r y j e s t je d n o c z e ś n ie r z e c z n ik ie m s z la c h e c k ie g o w a r ia n t u ty c h tr a d y c ji. N ie ­ p r z e z w y c ię ż o n y d o k o ń c a sz a c u n e k d la a u to r y te tó w fe u d a ln y c h p r z e j a w ia się z r e sz tą i w b e z p o ś r e d n ic h w y p o w ie d z ia c h a u to ra . Z w r ó ć m y u w a g ę , ja k p r z y c a ły m s w y m w o ln o m y ś lic ie ls t w ie b r o n i się L a m p r z e d m a t e r ia lis t y c z n ą p s y c h o ­ lo g ią (s. 258), ja k w y p o w ia d a ją c prograrp sw o b ó d d e m o k r a ty c z n y c h i r ó w ­ n o ś c i s ta n o w e j r ó w n o c z e ś n ie p r o te s tu je p r z e c iw k o e m a n c y p a c ji k o b ie t (s. 37). P r o b le m a m i ty m i n ie z a ją ł s ię F r y b e s w s w y m w s tę p ie , a le n ie p o p e łn ił c h y b a p r z ez to p o w a ż n ie js z e j o m y łk i; o o b ie k ty w n e j w y m o w ie G ł ó w d o p o z ł o t y d e c y ­ d u je p r z e d e w s z y s t k im ic h g łę b o k i k r y ty c y z m s p o łe c z n y . W s k a z a n e tu o g r a ­ n ic z e n ia , ja k ie L a m o d z ie d z ic z y ł w sp a d k u p o id e o lo g ii fe u d a ln e j, p o c ią g a ją za s o b ą n ie w ie lk ie t y lk o k o n s e k w e n c je w u tw o r z e . W o g ó le w y p o w ie d z ia n e p o w y ż e j u w a g i o g r a n ic z a ją s ię j e d y n ie d o p r o p o ­ z y c ji p e w n y c h k o r e k tu r i u z u p e łn ie ń . P o d s ta w o w y z rą b r o z w a ż a ń F r y b e s a j e s t w c a łe j p e łn i n o w a to r s k i i s łu s z n y . J e s t w ie lk ą z a s łu g ą k o m e n ta to r a , ż e ju ż tera z , n a w s t ę p n y m z a le d w ie e ta p ie b a d a ń , p o tr a fił u k a z a ć w ie lk o ś ć i r e a liz m p o w ie ś c i L a m a . D a ls z e p r a c e n a d tw ó r c z o ś c ią a u to r a G ł ó w d o p o z ł o t y p o w in n y p ó jś ć w k ie r u n k u r o z w in ię c ia i k o n ty n u a c ji p o g lą d ó w z a w a r ty c h w r e c e n z o w a ­ n y m w s tę p ie . Z b i g n i e w Ż a b i c k i S t e f a n Ż e r o m s k i , D Z IE N N IK I. T. 1. 1882— 1886. [T e k st e d y c ji o p r a c o ­ w a li W a c ł a w B o r o w y i S t a n i s ł a w A d a m c z e w s k i ] . P r z e d m o w a A n d r z e j a W a s i l e w s k i e g o . P r z y p is y J e r z e g o K ą d z i e l i . (W ar­ sz a w a ) 1953. „ C z y te ln ik “, s. 562, 2 n lb ., 34 ilu s tr a c je . Z p r a c I n s ty tu tu B a d a ń L ite r a c k ic h , Z a k ła d H is to r ii L ite r a tu r y P o ls k ie j X X W ie k u , p o d k ie r o w n ic tw e m E w y K o r z e n i e w s k i e j .

O p u b lik o w a n ie p ie r w s z e j c z ę ś c i p a m ię tn ik ó w Ż e r o m s k ie g o s ta ło s ię w y d a ­ r z e n ie m k u ltu r a ln y m o w ie lo s tr o n n y m z n a c z e n iu . Ł a t w o to d o s tr z e c , g d y z a ­ d a m y s o b ie tr u d p r z e ś le d z e n ia lic z n y c h — ja k n a ta k k r ó tk i o k r e s p o u d o s tę p ­ n ie n iu d z ie ła — w y p a d k ó w o d w o ły w a n ia s ię d o t e k s t u D z i e n n i k ó w . T rzeb a w t e d y siięgn ąć n ie ty lk o d o p ra c n a u k o w o - lit e r a c k ic h , a le i d o e s e jó w h is t o ­ r y c z n y c h o g ła s z a n y c h n a ła m a c h p o p u la r n y c h c z a s o p is m , a n a w e t d o w s p ó łc z e s ­ n e j f e lie t o n is t y k i. Z a r ó w n o b o g a c tw o p r o b le m ó w o d z w ie r c ie d lo n y c h w te j s z e ­ r o k ie j r e c e p c ji, ja k te ż fa k t, ż e w y p o w ie d ź n in ie j s z a j e s t n ie p ie r w s z y m , le c z k tó r y m ś z k o le i g ło s e m k r y ty c z n y m o D z i e n n i k a c h , p o w o d u ją k o n ie c z n o ść o g r a ­ n ic z e n ia s ię n a ty m m ie js c u d o s p r a w in te r e s u ją c y c h b e z p o ś r e d n io h is to r y k a lite r a tu r y , ś c iś le j z a ś — d o s p r a w y z n a c z e n ia i r o li D z i e n n i k ó w w b a d a n ia c h n a d tw ó r c z o ś c ią ic h au to ra . T r ze b a b ę d z ie p r z y ty m o g r a n ic z y ć s ię z e w z g lę d ó w z r o z u m ia ły c h do m a ­ te r ia łu z a w a r te g o w p ie r w s z e j c z ę ś c i (c z y li w p ie r w s z y c h p ię c iu to m ik a c h ), ja k ­ k o lw ie k p r z e d m o w a W a s ile w s k ie g o , c h a r a k te r y z u ją c a c a ło ś ć d z ie ła , p o z w a la n a p e w n e a n ty c y p a c je . N o t a b e n e z a le ty te j p r z e d m o w y , b ę d ą c e j d o s ło w n y m

n ie m a l p r z e d r u k ie m s tu d iu m w łą c z o n e g o do to m u z b io r o w e g o S t e f a n Ż e r o m ­ s k i, t r a fn ie ju ż o c e n ił w je d n y m z n u m e r ó w P a m i ę t n i k a L i t e r a c k i e g o 1 A u g u s t G ro d zic k i, to te ż n ie b ę d z ie o n a tu p o d d a w a n a s z c z e g ó ło w s z e j o c e n ie , n ie k tó r e je j t e z y z o s ta n ą p o tr a k to w a n e c z ę ś c io w o p o le m ic z n ie n a m a r g in e s ie z a s a d n ic z y c h r o z w a ż a ń . N a to m ia s t o p r a w ę e d y to r s k ą p u b lik a c ji w y p a d n ie u w z g lę d n ić o b s z e r n ie j. 1

T r u d n o b y ło b y u ś w ia d o m ić s o b ie w a r to ś ć h is to r y c z n o lite r a c k ą D z i e n n i k ó w b e z p o b ie ż n e g o c h o c ia ż b y w g lą d u w a k tu a ln y s ta n p ra c n a d Ż e ro m sk im . T y lk o z p o zo ru p a r a d o k s a ln e je s t b o w ie m p y ta n ie , c z y d a n e o d k r y c ie n o w e g o m a te ­ r ia łu , n o w y c h f a k t ó w p r z y c h o d z i w e w ła ś c iw ą p o r ę. P r z e g lą d b ie ż ą c y c h b a d a ń n a d tw ó r c z o ś c ią Ż e r o m s k ie g o d o b itn ie w s k a z u je , ja k s z c z ę ś liw y m d la ty c h b a d a ń tr a fe m — a m o ż e in a c z e j: ja k r o z u m n ą in ic j a t y w ą w y d a w c ó w je s t p u b lik o w a n ie D z i e n n i k ó w w ła ś n ie tera z, g d y p o w s tę p n y c h b o ja c h z n a u k ą b u r ż u a z y jn ą i p o u s t a le n iu p ie r w s z e g o z a r y s u in te r p r e ta c y jn e g o lite r a tu r o ­ z n a w s tw o n a s z e r o z p o c z y n a w ie lo le tn ie , żm u d n e , s z c z e g ó ło w e p r z y g o to w a n ia d o p e łn e j n a u k o w e j m o n o g r a fii tw ó r c y P r z e d w i o ś n i a . W z m ia n k o w a n y ju ż z b io r o w y to m r o z p r a w IB L s tw o r z y ł p e r s p e k ty w ę ś c iś le j s z y c h u o g ó ln ie ń , k tó r e m o g ą b y ć d o k o n y w a n e w d a ls z y c h p r a c a c h n a d Ż e ro m s k im . Z a w a r te ta m s u r o w e , u w a ż n e a n a liz y , b e z w z g lę d u n a s w e ju ż d z iś w id o c z n e b r a k i i n ie d o c ią g n ię c ia , s ta n o w ią s to s o w n ą m ia r ę d o p r z e p r o ­ w a d z e n ia o d p o w ie d z ia ln e j n a u k o w o s e le k c j i z a g a d n ie ń , d o s k u p ie n ia o b e c n ie u w a g i n a ty m , co w tw ó r c z o ś c i Ż e r o m s k ie g o j e s t n a j is t o t n ie j s z e i c o te g o p isa r z a n a jb a r d z ie j d o n a s z b liż a . N ie w ą t p liw ie je d n a k n ie je s te ś m y je sz c z e g o to w i d o k o n s t r u k t y w n e g o p r z e k r o c z e n ia g r a n ic in te r p r e ta c y jn y c h o w e g o to m u , i to z d w ó c h , d o ś ć w y r a ź n ie z a r y s o w u ją c y c h s ię p r z y c z y n .

- P ie r w s z ą j e s t n ie d o s ta te c z n e p r z y g o to w a n ie m e to d o lo g ic z n e . P r z e ło m n a ty m p o lu j e s t w n a s z e j n a u c e p r o c e s e m , k tó r e m u d a le k o je s z c z e d o k o ń ca . S to p ie ń z a a w a n s o w a n ia b a d a ń s z c z e g ó ło w y c h , ja k i p r z y n io s ła w s p o m n ia n a k s ią ż k a IB L , o tw ie r a ju ż m o ż liw o ś c i r o z w ią z y w a n ia w ie lu w a ż n y c h d la s p e ­ c y f ik i tw ó r c z o ś c i Ż e r o m s k ie g o z a d a ń te o r e ty c z n y c h i m e to d o lo g ic z n y c h (w z n a c z n e j m ie r z e z ty c h w ła ś n ie p r z e m y ś le ń i d o ś w ia d c z e ń p o w s t a ły p r z e ­ c ie ż s z k ic e te o r e ty c z n e M a r k ie w ic z a ). A le d o r a sta ć d o n o w e g o u ję c ia p is a r s tw a Ż e r o m s k ie g o m u s im y p o p rz e z R o k O d r o d z e n ia , R o k M ic k ie w ic z o w s k i, p o p rzez tr u d n ą s p r a w ę F r e d r y c z y S ie n k ie w ic z a , p o p r z e z d y s k u s je o r e a liż m ie . M ier­ n ik ie m n o w y c h o c e n s t a j e s ię p r z e w a r to ś c io w a n ie lite r a tu r y d r u g ie j p oł. X I X w ., o d k r y c ie B ia ło b ło c k ie g o , s tu d ia n a d n u r te m r e w o lu c y jn y m m ię d z y ­ w o je n n e g o d w u d z ie s to le c ia . D o n io s ły m w r e s z c ie z a g a d n ie n ie m je s t p r z y s w a ­ ja n ie p r z e z n a s o s ią g n ię ć m e to d y c z n y c h m o n o g r a fis ty k i n o w e g o ty p u , r e a liz o ­ w a n y c h p r z e z n a u k ę r a d z ie c k ą (B ła g o j, W o łk o w i in.). D r u g ą sp r a w ą , od k tó r e j b e z p o ś r e d n io z a le ż y p r a c a n a d w o ln ą od h ip o ­ te z i u p r o s z c z e ń m o n o g r a fią o Ż e ro m s k im , je s t k o n ie c z n o ś ć k o n ty n u o w a n ia , a n ie k ie d y i r o z p o c z ę c ia s tu d ió w a n a lity c z n y c h n a d p o s z c z e g ó ln y m i p r z y n a ­ le ż n y m i t u p r o b le m a m i, p o d b u d o w y w a n ia ic h s z e r o k ą d o k u m e n ta c ją , g r o m a ­ d z e n ia m a t e r ia łó w p o m o c n ic z y c h . J u ż d z isia j d y s p o n u je m y w ie lo m a n ie z b ę d ­ 1 P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , X L I I I , 1952, z. 3— 4, s. 1216— 1226.

n y m i o p r a c o w a n ia m i ź r ó d ło w y m i. P r z e d e w s z y s tk im d o k ła d n ie j n iż p r z ed k ilk o m a la t y p r z e o r a n y j e s t g r u n t h is to r y c z n y e p o k i, w k tó r e j tw o r z y ł Ż e r o m ­ s k i, i e p o k s t a n o w ią c y c h te m a ty k ę h is to r y c z n e g o c y k lu je g o u tw o r ó w . P o n a d to p o s u w a ją s ię n a p rz ó d b a d a n ia n a d z e s p o łe m z ja w is k w c h o d z ą c y c h w k o n ­ t e k s t lite r a c k i je g o p is a r s tw a : b a d a n ia n a d in n y m i w ie lk im i tw ó r c a m i o k r e su o r a z n a d c z a s o p iś m ie n n ic tw e m (a c z k o lw ie k n ie m a je s z c z e w y s ta r c z a ją c y c h m a t e r ia łó w n e o filo lo g ic z n y c h , d o ty c z ą c y c h lite r a tu r o b c y c h ). P u b lik o w a n e s ą — p o c z y n a ją c od lis t ó w J u lia n a M a r c h le w s k ie g o — w y p o w ie d z i o Ż e r o m ­ s k im p ió r a p ie r w s z y c h r e p r e z e n ta n tó w k r y ty k i m a r k s is to w s k ie j. Z p r a c e d y ­ to r s k ic h o b o k D z i e n n i k ó w p r z y g o to w u je się w y d a n ie k o r e s p o n d e n c ji p is a r z a 2. R o z p o c z ę te są s tu d ia b io - i b ib lio g r a fic z n e . W r e s z c ie k o n ty n u o w a n a je s t c z ę ­ ś c io w o , w s z k ic a c h H e n r y k a M a r k ie w ic z a , p r a c a h is to r y c z n o lite r a c k a . (N ie m ie j s c e tu n a w s p o m in a n ie p r o w a d z o n e j z w ie lk im r o z m a c h e m p r z ez w y d a w ­ n ic t w a d z ia ła ln o ś c i p o p u la r y z a to r s k ie j). J e d n a k ż e w ię k s z a c z ę ś ć z a d a ń , z k t ó ­ r y c h k a ż d e b y ło b y g o d n e o so b n e j k s ią ż k i, c ze k a je s z c z e n a b a d a cz y . U w a g i in te r p r e ta to r a w y m a g a ją i u v e n i l i a , S y z y f o w e p r a c e , W i e r n a r z e k a , U r o d a ż y ­ cia , W i a t r o d m o r z a , U c i e k ł a m i p r z e p i ó r e c z k a . . . B r a k sz e r s z e g o f ilo lo g ic z n e g o o ś w ie t le n ia p r a c y Ż e r o m s k ie g o n a d r ę k o p isa m i. N ie r u s z o n e są w k o ń cu s p r a w y je g o p o e ty k i, je g o n o w a to r s tw a a r ty s ty c z n e g o (n ie k u s z ą c s ię o p o s tu lo w a n ie g ig a n ty c z n e j p r a c y s ło w n ik a r s k ie j, m o ż n a b y je d n a k w s k a z a ć z u p e łn ie r e a ln e s z a n s e p r z e p r o w a d z e n ia w y c in k o w y c h a n a liż s ty lu c z y k o m p o zy c ji). 2 N a ty m t le m o ż e m y u z n a ć D z i e n n i k i za s z c z e g ó ln ie w a r to ś c io w y ro d z a j d o ­ k u m e n tu i za n ie z m ie r n ie in te r e s u ją c ą o k a z ję r o z s tr z y g n ię c ia d o n io s ły c h p r o ­ b le m ó w m e to d o lo g ic z n y c h . T y p p a m ię tn ik a r e p r e z e n to w a n y p r z ez D z i e n n i k i — w a r t o so b n e j k a r ty w h is to r ii n a s z e g o p a m ię tn ik a r s tw a — to r z a d k ie p o łą c z e n ie j o u r n a l i n t i m e z p is a r s k im n o ta tn ik ie m . H is to r ia lite r a tu r y n ie k ie d y u z y s k u je c e n n e z w ie r z e ­ n ia p isa r z y . N ie c z ę s to je d n a k zd a rza się , a b y d z ie n n ik p is a r z a z a w ie r a ł o b o k p r o b le m a ty k i ś c iś le a r ty s ty c z n e j ta k sz c z e r y , b e z p o ś r e d n i i b o g a ty ob raz p s y ­ c h ik i s w e g o a u to r a i ta k w ie le o d n o to w a n y c h n a g o r ą c o s z c z e g ó łó w je g o c o ­ d z ie n n e g o ż y c ia , ja k to je s t u Ż e ro m s k ie g o .

W y ją tk o w ą w a r to ś ć te g o g a tu n k u p a m ię tn ik a r s k ie g o d la b a d a ń n a ich z a a w a n s o w a n y m e ta p ie p o d n o s i w d a n y m w y p a d k u fa k t, ż e D z i e n n i k i d o ty c z ą w c z e s n e g o o k r e su ż y c ia p isa r z a . G o d n e b o w ie m u w a g i je s t n ie ty lk o to, że p r z y n o s z ą n a m o n e w ie d z ę o o k r e sie n a jm n ie j z n a n y m , a n a jb a rd z ie j z a f a ł­ s z o w a n y m p r z ez k r y ty k ę r ea k c y jn ą . G d y b y te s a m e w s p o m n ie n ia s p is a ł Ż e ­ r o m s k i p o la ta c h , d z ie ło m ia ło b y z p e w n o ś c ią w a lo r y , k tó r y c h D z i e n n i k i n ie p o s ia d a ją ; s z c z e g ó ln o ś ć te g o p a m ię tn ik a p o le g a je d n a k n a ty m , ż e w sp o só b b e z p o ś r e d n i u k a z u je tr u d n e d o u c h w y c e n ia z ja w is k o n a r o d z in ta le n tu , w a ­ 2 W a r to t u p r z y p o m n ie ć , ż e s a m Ż e ro m s k i z n a c z e n ie jej b a rd zo c e n ił. W r o k u 1892 p is a ł d o n a r z e c z o n e j: „ d z ie n n ik z a r z u c o n y c z y z d e g r a d o w a n y do r z ę d u n o te su , g d z ie s ię z a p is u je » w in ie n « a lb o » w y d a ł« — i r o lę je g o w fu n k ­ c jo n o w a n iu a r t y s ty c z n o -p o d r ó ż n ic z o -r e c e n z y jn y m z a s tę p u ją l is t y “. Zob. S. P i o - ł u n - N o y s z e w s k i , S t e f a n Ż e r o m s k i . W a r sz a w a 1928, s. 235. *

r u n k i je g o r o zw o ju , ż e p r z e z s w ą d o k u m e n ta r n o ś ć j e s t r z e c z y w is ty m , n i e s k ł a - m a n y m p s y c h o lo g is ty c z n ą fik c ją „ p o r tr ete m a r ty s ty z c z a s ó w m ło d o ś c i“ .

D z ię k i s w e m u s p e c y fic z n e m u c h a r a k te r o w i D z i e n n i k i n a r z u c a ją s ię n a s z e j u w a d z e p r z ed e w s z y s tk im ja k o ź r ó d ło b io g r a fic z n e . A le a n i d o te j r o li s ię n ie o g r a n icz a ją , a n i te ż n ie c h o d zi tu o c ia s n e r o z u m ie n ie b io g r a fii, d o ja k ie g o p r z y z w y c z a iła n a s tr a d y c y jn a n a u k a o lite r a tu r z e . W ie lo k r o tn ie p o d k r e ś la n o ju ż, ż e n o w a to r s k ie u j ę c ie b a d a ń b io g r a fic z n y c h , k tó r e g o w z o r c e z n a jd u je m y w ta k ic h p r a c a ch , ja k r z e c z M a k a sz y n a o S z c z e d r in ie , r ó żn i s ię od b io g r a - f is t y k i b u r ż u a z y jn e j z a sa d n ic z ą o d m ie n n o ś c ią p o d s ta w m e to d o lo g ic z n y c h (m a - te r ia lis ty c z n e r o z u m ie n ie p r o c e s u tw ó r c z e g o , a w z w ią z k u z ty m p s y c h ik i i d z ia ła ln o ś c i ż y c io w e j p isa r za ). N ie d o ść c z ę sto je d n a k m ó w i s ię o w a ż n e j k o n s e k w e n c ji te g o fa k tu : o n ie z m ie r n y m p o s z e r z e n iu te r e n u b a d a ń . O z n a c z a o n a n ie ty lk o to, ż e k r y t y k - m a r k s is t a n ie tr a k tu je r e la c ji o d a u to r s k ic h ja k o w y łą c z n e g o źró d ła s w o ic h in fo r m a c ji. O zn a cz a r ó w n ie ż i to, ż e w id z i o n w t a ­ k ie j r e la c ji o w ie le b o g a ts z e m o ż liw o ś c i in te r p r e ta c y jn e n iż te, k tó r e d a w n ie j r e a liz o w a n o . N ie p o p r z e s ta je b o w ie m , ja k p r z e d s ta w ic ie le p s y c h o lo g iz m u w b a d a n ia c h , n a d o s tr z e ż e n iu s u b ie k t y w n e g o s e n s u p is a r s k ic h o c e n w ła s n e g o ż y c ia . N ie p o p r z e s ta je te ż, ja k p r z e d s t a w ic ie le w u lg a r n e g o s o c jo lo g iz m u , na s p o rz ą d z e n iu s u c h e g o z e s ta w u d a n y c h k w a lif ik u j ą c y c h s ię d o a n k ie t y p e r ­ so n a ln e j. Ś le d z ą c z w ią z k i tw ó r c y z lo s e m s p o łe c z n y m n a r o d u m a r k s is t o w s k i h is to r y k lite r a tu r y m o ż e w s k a z a ć w m a te r ia ła c h b io g r a fic z n y c h n a f a k t y , k tó r e n ie o g r a n ic z a ją s ię d o ilu s tr o w a n ia p r z e m ia n id e o w y c h p isa r z a , a le k tó r e , ja k o z e s p ó ł je g o o b s e r w a c ji ż y c io w y c h , d o z n a ń e m o c jo n a ln y c h , w r a ż e ń e s t e t y c z ­ n y c h , z a te m — c a ło k s z ta łtu s to s u n k u d o w a lk lite r a c k ic h e p o k i, s t a n o w ią d e te r m in a n ty je g o d y n a m ik i tw ó r c z e j. T a k ie p o tr a k to w a n ie d o k u m e n tu a u t o ­ b io g r a fic z n e g o p r z y w ła ś c iw e j h ie r a r c h iz a c ji z a g a d n ie ń n ie p o m ija s p r a w y z a sa d n ic z e j — w y d o b y c ia s p o łe c z n y c h w y z n a c z n ik ó w p is a r s k ie g o r e a liz m u , a r ó w n o c z e ś n ie m o ż e u k a z a ć in d y w id u a ln o ś ć k a ż d e g o w ie lk ie g o tw ó r c y , e l e ­ m e n ty je g o o r y g in a ln o ś c i a r ty s ty c z n e j, b a r w ę je g o ta le n tu .

W s y tu a c ji, g d y te o s ta tn ie w ła ś n ie p r o b le m y tw ó r c z o ś c i Ż e r o m s k ie g o n a j ­ p iln ie j d o m a g a ją s ię u w y d a tn ie n ia , p o w in n iś m y w p e łn i d o c e n ić i m e r y t o ­ r y c z n ą i m e to d o lo g ic z n ą w a g ę m a te r ia łu z a w a r te g o w D z i e n n i k a c h .

J a k ju ż w y ż e j w s p o m n ia n o , u d e r z a ją o n e p r z e d e w s z y s tk im o b fito ś c ią r e a lió w z ż y c ia m ło d e g o Ż e r o m s k ie g o , z a p is y w a n y c h ta k s k r z ę tn ie , ż e z ła t ­ w o ś c ią d a ło b y s ię n a ich p o d s ta w ie sp o rz ą d z ić s z c z e g ó ło w e k a le n d a r iu m o b e j ­ m u ją c e o p is sp ę d z o n y c h p r z e z e ń d n i, a n a w e t g o d zin . N ie n e g u ją c z n a c z e n ia o p r a c o w a ń te g o t y p u :t, n a le ż y w s z a k ż e p o d k r e ś lić ic h b a r d z o o g r a n ic z o n ą , w s tę p n o -p r z y g o to w a w c z ą fu n k c ję . U s t a le n ie p r a w d z iw y c h fa k tó w n ie z m n ie j ­ sza b o w ie m n ie b e z p ie c z e ń s tw a p e r fid n e g o w y k o r z y s t y w a n ia ic h p r z e z r e a k ­ c y jn ą b io g r a fis ty k ę . W ła ś n ie w w y p a d k u Ż e r o m s k ie g o m ie liś m y p r z ez d łu g ie la ta d o c z y n ie n ia z ta k p r e p a r o w a n y m ż y c io r y s e m . D z i e n n i k i , ja k o z b ió r a r g u ­ m e n tó w d la o d k ła m a n ia te g o ż y c io r y s u , z o s ta ły ju ż d o s ta te c z n ie z a n a liz o w a n e w p r z e d m o w ie i k o m e n ta r z a c h e d y c ji o raz w n ie k tó r y c h r e c e n z ja c h ; s z c z e g ó ­ łó w w ię c p o w ta r z a ć tu n ie tr ze b a . W a rto n a to m ia s t d o d a ć, ż e f a k to g r a fic z n a 3 S k r a jn y m p r z y k ła d e m ta k ie g o k a le n d a r iu m , p ie c z o ło w ic ie z e s ta w io n e g o i d r o b ia z g o w e g o ze w z g lę d u n a b o g a c tw o m a te r ia łó w , j e s t H . Г у с е в а , Л е т о ­

z a w a r to ś ć p a m ię tn ik a m o ż e p o s łu ż y ć n ie ty lk o d o o b a le n ia — ja k to ju ż u c z y ­ n io n o — u r o jo n y c h le g e n d k r y ty k i e n d e c k ie j c z y p iłs u d c z y k o w s k ie j, a le r ó w ­ n ie ż i d o p e łn e g o o ś w ie t le n ia fa k tó w z n a n y c h c z ę ś c io w o , m g liś c ie lu b w iz o ­ la c ji od z m ie n ia ją c e g o p e r s p e k ty w ę w id z e n ia k o n te k s tu in n y c h w y d a r z e ń . W ię c e j: to, ż e f a k t y te w y s tę p u ją w D z i e n n i k a c h w c a ło k s z t a łc ie o d n o to w a ­ n y c h d ą ż e ń id e o w y c h , d y r e k ty w m o r a ln y c h i s z c z e r y c h w y z n a ń ic h a u to r a , h ie r a r c h iz u je je n a m o d m ie n n ie n iż ś c is łe n ie r a z od s tr o n y c z y s to fo r m a ln e j w s p o m n ie n ia je g o k ie le c k ic h p r z y ja c ió ł, i ty m p o d o b n e, d o ty c h c z a s d o s tę p n e d o k u m e n ty . W r e s z c ie k o n fr o n ta c ja te g o z e s p o łu r e a lió w z d z ie ła m i p isa r z a , 0 k tó r e p r z e c ie ż w o s ta te c z n y m r a c h u n k u c h o d z i, ta k ż e m o d y fik u je n a s z s t o ­ su n e k . P o ś r e d n ie d o w o d y n a to z n a jd z ie m y p r z e g lą d a ją c w y b r a n e p r o b le m y id e o lo g ic z n e i e s t e t y c z n e , p o p rz e z k tó r e w id z ia n y Ż e r o m s k i-b o h a te r D z i e n ­ n i k ó w p o z w o li n a m le p ie j r o z u m ie ć Ż e r o m s k ie g o — n a r o d o w e g o tw ó r c ę n a s z e j lite r a tu r y . 3 I d e o lo g ia m ło d e g o Ż e r o m s k ie g o , o k r e ś la ją c a g r a n ic e r o z u m ie n ia p rzez n ie g o p r o c e s u h is to r y c z n e g o , p r z e d e w s z y s tk im w ię c d e te r m in u ją c a je g o sta r t j a k o r e a lis t y — u k a z u je w ś w ie t le d o k ła d n ie js z e j le k t u r y D z i e n n i k ó w o b lic z e d o ś ć s k o m p lik o w a n e . J a k to ju ż d o s tr z e g ł A n d r z e j W a s ile w s k i, u le g a o n a p e w n e j e w o lu c ji w la ta c h 1887— 1888, g d y Ż e r o m s k i z a a n g a ż u je s ię n a d o b re w d z ia ła ln o ś c i s p o łe c z n o -o ś w ia to w e j w a r s z a w s k ie j s tu d e n te r ii; k r y z y s z łu ­ d z e ń id e o lo g ic z n y c h u w y r a ź n i s ię w la ta c h 1889— 1890, w o k r e s ie s a n d o m ie r ­ s k ic h k o n d y c ji — d a ją c y c h o k a z ję d o u w a ż n e j o b s e r w a c ji s to s u n k ó w n a w s i. J e d n a k ż e p r z e d m o w a n ie d o ść ja sn o w y o d r ę b n ia r ó ż n ic e ja k o ś c io w e m ię d z y t y m i p o s z c z e g ó ln y m i e ta p a m i r o z w o ju ś w ia d o m o ś c i p isa r z a .

Z n ie w ą t p liw ą s łu s z n o ś c ią w y d o b y t e z o s ta ły z a s a d n ic z e p r o b le m y o k r e su k ie le c k ie g o : s to s u n e k Ż e r o m s k ie g o d o k le r u i r e lig ii, d o p o z y ty w iz m u oraz d o tr a d y c ji r e w o lu c ji s z la c h e c k ie j. Z m o n o g r a fii P io łu n - N o y s z e w s k ie g o 1 A d a m c z e w s k ie g o z a p a m ię ta liś m y k ie le c k ie g o g im n a z j a lis t ę ja k o s z c z e g ó ln ie p o b o ż n e g o m ło d z ia n k a . P o le k tu r z e D z i e n n i k ó w w s p o m in a m y g o r ą c e d y s p u ty m ło d e g o S t e fa n a z p r z y ja c ió łm i n a d te k s ta m i W o lte r a , R e n a n a , p o ls k ic h lib e r ­ t y n ó w X V I I I w .; w s p o m in a m y je g o u ta r c z k i z e s z k o ln y m k a n o n ik ie m i o str e s ło w a p o d a d r e se m W a ty k a n u c z y in s ty tu c ji k o ś c io ła . W id z im y r ó w n o c z e ś n ie , ż e to , c o łą c z y a u to r a p a m ię tn ik a z w o ln o m y ś ln y m B e m e m , n ie p r z eszk a d z a m u ju ż w ó w c z a s b u n to w a ć s ię p r z e c iw k o o g r a n ic z o n o ś c i i p r z y z ie m n o ś c i lib e - r a ln o - m ie s z c z a ń s k ie g o p r o g r a m u ż y c io w e g o u w ie lb ia n e g o p r o fe so ra . Ż y w a p a ­ m ię ć d e m o k r a ty c z n y c h r u c h ó w s p o łe c z n y c h i n a r o d o w o - w y z w o le ń c z y c h p r z e ­ s z ło ś c i w y p ły w a u ó w c z e s n e g o Ż e r o m s k ie g o w ła ś n ie , i p r z e d e w s z y s tk im , z p o ­ d z iw u ii czc i d la g łę b o k ie j id e o w o ś c i, o fia r n o ś c i s p o łe c z n e j i b o h a te r s tw a ich p r z y w ó d c ó w . W k ie le c k ie j sa m o tn o ś c i, o to c z o n y k o łtu n e r ią p r o w in c jo n a ln ą , z d a n y n a p r z y p a d k o w e le k tu r y , p o z o sta ją c z d a la od g łó w n e g o n u rtu ■vyalki i n ie z n a ją c p r o le ta r ia tu , a ty m m n ie j s o c ja liz m u n a u k o w e g o — Ż e ro m sk i n ie j e s t je s z c z e w s ta n ie d o s tr z e c g r a n ic p o s tę p o w o ś c i s z la c h e c k ic h r e w o lu c jo n i­ s tó w . I d la te g o w y d a j e s ię n ie p o r o z u m ie n ie m n a z y w a n ie g o ju ż w ó w c z a s — ja k to c z y n i p r z e d m o w a — „ d r o b n o sz la c h e c k im r a d y k a łe m “ . Ł a tw o d o s tr z e g a ln e s p r z e c z n o ś c i s fo r m u ło w a ń m a ją w p ie r w s z y c h to m a c h D z i e n n i k ó w in n y n ie c o

c h a r a k te r n iż o z n a k i w a h a ń w e w n ę t r z n y c h p isa r z a w o k r e s ie p ó ź n ie js z y m ; p o ­ c z ą tk o w o ś w ia d c z ą o n e p o p r o stu o m ło d z ie ń c z e j n ie d o jr z a ło ś c i in t e le k t u a ln e j , o d y s k u s y jn y m s ta d iu m ś w ia to p o g lą d u , o ty m , że m ło d y Ż e r o m s k i d o ść d łu g o — b o je s z c z e w ła ś c iw ie i w p ie r w s z y c h la ta c h w a r s z a w s k ic h — p o z o s ta w a ł w z u ­ p e łn e j m g ła w ic y id e o lo g ic z n e j, sto s u ją c d o s ie b ie z w ła ś c iw ą s o b ie „ p r y n c y - p ia ln o ś c ią “ o k r e ś le n ia , p r z y k tó r y c h d z isia j p o w in n iś m y p o s ta w ić co n a jm n ie j c u d z y s ło w y .

Z e sz c z e g ó ło w ą i u a r g u m e n to w a n ą o c e n ą p ó ź n ie js z y c h p e r y p e tii id e o w y c h Ż e r o m s k ie g o tr ze b a p o c z e k a ć d o c z a s u o p u b lik o w a n ia d a ls z y c h c z ę ś c i D z i e n ­

n i k ó w . J e d n a k ż e ju ż d z iś m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e in te r p r e ta c ja la t 1887— 1890

w y w o łu j e in n e g o ty p u tr u d n o śc i. W a s ile w s k i w p r o w a d z ił n a s w se d n o p r o ­ b le m a ty k i, u k a z u ją c n a c is k b u r ż u a z y jn y c h id e o lo g ii n a p isa r z a , o p isu ją c t a k ­ ty k ę k la s p a n u ją c y c h , k tó r e p o tr a fiły w y k o r z y s ty w a ć d la s w y c h c e ló w h a s ła p o s tę p u i n ie p o d le g ło ś c i. A le i tu o k r e ś le n ia „ u to p ijn y s o lid a r y z m “ , „ r a d y ­ k a liz m d r o b n o s z la c h e c k i“, „ k o m p le k s n a c jo n a lis ty c z n y “ n ie w y d a ją s ię w s t o ­ su n k u d o Ż e r o m s k ie g o w p e łn i a d e k w a tn e . T y lk o b o w ie m s p r o w a d z e n ie je g o o b c ią ż e ń id e o lo g ic z n y c h d o w ła ś c iw y c h w y m ia r ó w i w s k a z a n ie n a te je g o p o ­ g lą d y , k tó r e w s p ó łg r a ły o b ie k t y w n ie z id e a m i i d ą ż e n ia m i p o d s ta w o w y c h m a s n a r o d u — m o ż e n a s d o p r o w a d z ić d o z r o z u m ie n ia g e n e z y p o s tę p o w y c h tr e ś c i je g o p is a r s tw a . P r ó b ę te g o ty p u a n a liz y d a je W a s ile w s k i w ó w c z a s , g d y m ó w i o id e o lo g ii a u to r a Z a p o m n i e n i a , ż e z a w s z e t k w ił w n ie j „ c ie r ń p r o le ta r ia c k ie j p r a w d y i o n to n ie d a w a ł s p o k o ju s u m ie n iu , o n n ie p o z w a la ł u fa ć s p r a w ie d li­ w o ś c i w ła s n y c h , k la s o w y c h r o z w ią z a ń “ (s. 37). P ó ź n ie js z e to m y D z i e n n i k ó w d o s ta r c z ą b o g a ty c h n a to d o w o d ó w , b o g a ts z y c h n iż te , k tó r e z a p r e z e n to w a ła ju ż p r z e d m o w a . N a w e t b o w ie m w te d y , k ie d y sw ó j z a p a ł d la „ o ś w ia ty lu d u “ w y k o r z y s t y w a ł Ż e ro m s k i w r a m a c h „ k ó łk o w e j“ d z ia ła ln o ś c i Z e tu , i n a w e t w te d y , g d y m a r z e n ia o w y z w o le n iu o jc z y z n y r o z w ija ł n a z e b r a n ia c h g lo r y f ik u ­ ją c y c h b r o sz u r ę J e ż a , b liż e j s ię w ią z a ł z e n e r g ią r e w o lu c y jn ą i p a tr io ty z m e m m a s n iż z lu d o m a n ią i b u r ż u a z y jn ą d r o g ą d o n ie p o d le g ło ś c i.

4 P e łn e o ś w ie t le n ie ź ró d eł d y n a m ik i tw ó r c z e j Ż e r o m s k ie g o d a ją je d n a k n ie ty lk o je g o m n ie j lu b b a r d z iej w y r a ź n ie w y p o w ie d z ia n e w D z i e n n i k a c h z a p a ­ t r y w a n ia n a g łó w n e k o n f lik t y e p o k i, je g o b e z p o ś r e d n i u d z ia ł w w a lk a c h id e ­ o lo g ic z n y c h . D o ź r ó d e ł ty c h p r o w a d z i w r ó w n y m sto p n iu (n ie d o ść z r e s z tą w y ­ e k s p o n o w a n e w p r z e d m o w ie ) b o g a c tw o z e b r a n e j w ie d z y o ż y c iu , g łę b ia d o ­ ś w ia d c z e ń s p o łe c z n y c h , k tó r e — w to p io n e p ó ź n ie j w z a w a r to ś ć tr e ś c io w ą d z ie ł p isa r z a — n a b r a ły w y m o w y m o b iliz u ją c e j m y ś li i u c z u c ia sz e r o k ic h r z e sz c z y ­ t e ln ik ó w .

O c z y w iś c ie ła t w o n a m d o s tr z e c , ż e d o jr z e w a n ie o so b o w o ś c i a u to r a D z i e n ­

n i k ó w o d b y w a ło s ię r ó w n o m ie r n ie z p o s z e r z a n ie m s ię je g o h o r y z o n tó w p o ­

z n a w c z y c h . D o p ie r o p r z e d s ta w ia ją c p o n u r y o b ra z n a p ó ł fe u d a ln e g o , n a p ó ł k a p ita lis ty c z n e g o w y z y s k u c h ło p a n a w s i o le ś n ic k ie j, u k a ż e o n z p r e c y z ją in t e ­ le k tu a ln ą , a z a r a z e m z s u g e s t y w n ą la p id a r n o ś c ią s ty lu p o r tr e t o b s z a r n ik a , k t ó r y „ k ln ie ty lk o p o p o ls k u , b o p o ls k ie c h a m y p o fr a n c u sk u n ie u m ie ją , tr e n u je

k o n ie n a sp o só b a n g ie ls k i, a m y ś li n a sp o só b p a p ie s k i“ (s. 27). D o p ie r o p r z e ­ ż y w s z y s z m a t c z a s u ja k o k o r e p e ty to r w a r s z a w s k i, p o tr a fi Ż e ro m s k i, d a ją c w r o k u 1887 w s p a n ia ły r y s u n e k s w o ic h „ c h le b o d a w c ó w “, c e ln ie o k r e ś lić ic h je d n y m z d a n ie m : „ ...to b a n k ie r z y . P o tw o r n y g a tu n e k “ 4. A le ju ż w p ie r w s z e j c z ę ś c i D z i e n n i k ó w z n a jd u je m y p a m ię tn e o b r a z y i w n ik liw e o b s e r w a c je is to tn y c h str o n r z e c z y w is to ś c i. O p is k lu c z a fo lw a r k ó w S ie r a d o w ic e je s t tu b a rd zo r e p r e z e n ta ty w n y : w r a ż liw o ś ć s p o łe c z n a k a ż e Ż e ­ r o m s k ie m u n ie p o p r z e s ta w a ć n a n a iw n y c h p o c z ą tk o w o z a c h w y ta c h n a d „ w s ią z k o n w e n c jo n a ln y m d w o re m , str z y ż o n y m p a r k ie m “ (s. 285) — w d z ie r a ją s ię tu w r a ż e n ia z w y p ła t y r o b o tn ik o m fo lw a r c z n y m , w d z ie r a s ię p o p rz e z p r z e j ­ m u ją c y o p is s z la m o w a n ia s ta w u w P o d c h e łm iu p r a w d a o ic h n ę d z y i p o n iż e n iu . D o s z c z e g ó ln ie w a ż k ic h d o ś w ia d c z e ń m ło d e g o Ż e r o m s k ie g o n a le ż y te ż o d z w ie r ­ c ie d lo n a w D z i e n n i k a c h a tm o s fe r a s z k o ły , n a p ię tn o w a n e j A p u c h tin o w s k im u c is ­ k ie m , a tm o s fe r a p a tr io ty c z n e g o o p o ru m ło d z ie ż y . W a lk a o r e c y ta c ję M a r a t o n u , o p isa n a z s iłą o s o b is te g o p r z e ż y c ia , u r a sta w n a s z y c h o c z a c h d o r o li w ie lk ie j m e ta fo r y . W r e s z c ie c a ło k s z ta łt o b ra z u p r o w in c ji, c h w y t a j ą c y t y p o w e jej c e c h y , p r z e k r a c z a z c a łą p e w n o ś c ią g r a n ic e p a m ię tn ik a r s k ie j in fo r m a c ji i z b liż a się d o ty c h s y n te ty c z n y c h u ję ć , z ja k ic h p a m ię ta m y K le r y k o w y , O b r z y d łó w k i i Ł ż a w c e.

N a d łu g o w ię c p rz ed o g ło s z e n ie m O p o w i a d a ń Ż e r o m s k i u m ia ł ju ż c z ę s to p r a w d z iw ie p o k a z a ć to ż y c ie , w k tó r y m u c z e s tn ic z y ł. I j e ś li n ie je d e n raz w d a ls z y c h to m a c h D z i e n n i k ó w d o s tr z e g ł lo g ik ę to c z ą c e j s ię w a lk i k la s o w e j, je ś li p r z e ła m u ją c s w e in te lig e n c k ie o g r a n ic z e n ia m ó g ł o d d a w a ć s p r a w ie d li­ w o ś ć k ie r o w a n y m p r z ez id e ę m a r k s is to w s k ą d ą ż e n io m r e w o lu c y jn y m p r o le ­ ta r ia tu — to p r z e d e w s z y s tk im d la te g o , ż e lo s o s o b is ty z b liż a ł g o d o p o z y c ji ty c h , k tó r z y „ n ie m a ją d o str a c e n ia n ic p r ó c z k a j d a n “. N a iw n ie je sz c z e fo r ­ m u łu ją c , a le z d u żą ś w ia d o m o ś c ią is to ty s p r a w y , p is a ł o ty m ju ż 21 lip c a 1885 r.: „ W y o b ra ża m s o b ie o p ie k u n ó w , k tó r z y z m u s ilib y m ię za ła d n e u b r a n ie i ż y c ie w y k w in t n e s p r z e n ie w ie r z y ć s ię m o im id e o m ! Z m o ją n ę d z ą je s te m w o ln y , z m o ją n ie p e w n o ś c ią , c z y p o ju tr z e n ie u m r ę z g ło d u — n ie z a z d ro s zc z ę n ik o m u “ (s. 297). I p r z e d D z i e n n i k a m i w ie d z ie liś m y o n ie z w y k le c ię ż k ic h w a r u n k a c h m a te r ia ln y c h m ło d e g o Ż e r o m s k ie g o , a le d o p ie r o te i ty m p o d o b n e sło w a , p o ­ t w ie r d z a n e w s tr z ą s a ją c ą w y m o w ą g ło d o w y c h w s p o m n ie ń i g o d z in s p ę d z a ­ n y c h n a r a c h o w a n iu g r o s z o w y c h d łu g ó w , n a d a ją s e n s te m u fa k to w i. S e n s , o c z y w iś c ie , ź r ó d e ł p is a r s k ie g o r e a liz m u . S e n s u k o n k r e tn ie n ia p r a w d y , ż e ty lk o z e s ta n o w is k a te g o r o z b itk a s z la c h e c k ie g o , k tó r y z e s z e d ł „do n a jn iż s z e g o p o ­ k ła d u ż y c ia “ , m ó g ł Ż e ro m s k i u k a za ć t a k ie z ja w is k a , ja k tr a g iz m p o s ta c i D o ­ m in ik a C e d z y n y .

P is a rz , d o k tó r e g o r z e c z y w is to ś ć n a js iln ie j p r z e m ó w iła , p o tr a fił n a r z u c ić s o b ie o d p o w ie d z ia ln o ś ć w o b e c ś w ia ta . J u ż u m ło d z iu tk ie g o a u to ra D z i e n n i k ó w z n a jd u je m y n ie z w y k łą ś w ia d o m o ś ć p is a r s k ie g o p o w o ła n ia i d ą ż e n ie d o p o d ­ p o r z ą d k o w a n ia p r z y s z łe j tw ó r c z o ś c i n a jb a r d z ie j ż y w o tn y m in te r e so m s p o ­ łe c z n y m i n a r o d o w y m . N a p is z e o n w k r ó tc e : „O c o m n ie g łó w n ie ch o d zi w p o ­ w ie ś c i? O w y n a le z ie n ie » g łó w n e g o p r ą d u « “ 5. P r z y k ła d w ła ś c iw e g o r o z u m ie n ia 4 R k p s D z i e n n i k ó w , t. 6 /IX , z 20 II 1887. 5 R k p s D z i e n n i k ó w , t. 6 /IX , z 22 I 1887.

z a d a ń tw ó r c y n a r o d o w e g o u jr z y w M ic k ie w ic z u , m ó w ią c o n im w s w y m s t u ­ d e n c k im o d c z y cie: „W n a s z y c h w a r u n k a c h p ie ś ń b y ć m u s i. P ie ś n ią n a m se r ce te g o , co » c ie r p ia ł za m ilio n y « , b o » m ilio n się n a z y w a ł« “ e. D a le k o , d o p ra w d y , te j d u m n e j m o ty w a c ji z a m ia r ó w tw ó r c z y c h od b z d u r n y c h p r ó b u jm o w a n ia p is a r s tw a Ż e r o m s k ie g o ja k o s w e g o r o d z a ju p s y c h o te r a p ii n a „żą d zę w s z y s t - k o ś c i“. W y so k a id e o w o ś ć i s z la c h e tn o ś ć je g o p o s t a w y ż y c io w e j, u c z c iw o ś ć i o d ­ w a g a w o b e c s ie b ie i lu d z i je s t c z y m ś s z c z e g ó ln ie w D z i e n n i k a c h u jm u ją c y m . I w y d a j e się , ż e te c e c h y je g o lu d z k ie j o so b o w o ś c i s tw a r z a ją r ó w n ie ż s w o is ty k o n te k s t z a c h o d z ą c y c h w n im p r o c e s ó w id e o lo g ic z n y c h . N ie b y ły o n e w k a ż d y m r a z ie b ez w p ły w u n a lo s y je g o tw ó r c z o śc i. Z c a łą ś w ia d o m o ś c ią p o ś w ię c ił s w e m u p is a r s tw u s z a n s e ja k ie j k o lw ie k le p s z e j k a r ie r y z a w o d o w e j. Z c a łą w ie lk o d u s z n o ś c ią p o ś w ię c ił m u te ż u r o d ę s w e g o ży cia . K a ż d e b e z p o ś r e d n ie d o z n a n ie , n ie sz c z ę d z ą c n a jc e n n ie js z y c h , p r z e tw a r z a ł z u p o re m i p a s ją w m a te r ia ł lite r a c k i. „ T y le z o sta n ie ... — n a p is a ł o s w e j m iło ś c i d o H e le n y — z s z a lo n e g o , c h o r o b liw e g o u c z u c ia : te m a t n a p o w ie ś ć ...“ (s. 389). T y m , co n a jw ię c e j w y w o ły w a ło w n im c ie r p ie ń i r a d o śc i — b y ł tru d tw o r z e n ia . 5 P r o b le m a ty k a ś c iś le a r ty s ty c z n a D z i e n n i k ó w o b e jm u je ś w ia d o m ie g r o m a ­ d z o n e p r z ez ic h a u to r a m o t y w y i „ w z o r k i“ do p r z y s z ły c h u tw o r ó w , z a w ie r a in fo r m a c je o je g o n a jw c z e ś n ie js z y c h p r ó b a c h p o e ty c k ic h , o d s ła n ia je g o p r a c ę n a d s ty le m . P r z e d e w s z y s t k im je d n a k z a p o z n a je n a s z je g o k u ltu r ą lite r a c k ą . D z i e n n i k i , ja k o n o ta tn ik le k tu r Ż e r o m s k ie g o , d o s ta r c z a ją z n a k o m ite g o m a ­ te r ia łu do z b a d a n ia je g o p o g lą d ó w e s te ty c z n y c h , je g o p o e ty k i n o r m a ty w n e j, s tw a r z a ją r e a ln y g r u n t d o p o s z u k iw a ń k o m p a r a ty s ty c z n y c h 7, p o z w a la ją o k r e ­ ś lić s to p ie ń u d z ia łu p is a r z a w e w s p ó łc z e s n y m m u ż y c iu k u ltu r a ln y m , w r e s z ­ c ie — u m ie ś c ić g o w y r a ź n ie j n a t le c ią g u r o z w o jo w e g o n a s z e j tr a d y c ji lit e ­ r a c k ie j. W k o n k r e tn y m w y p a d k u Ż e r o m s k ie g o z n a c z e n ie je g o le k tu r je s t s z c z e ­ g ó ln ie d u że: w z a tę c h łe j a tm o s fe r z e p r o w in c ji w ła ś n ie „ k s ią ż k i z b ó je c k ie “ b a r d z ie j n iż j a k ie k o lw ie k in n e c z y n n ik i o d e g r a ły r o lę w r o z b u d z e n iu w e w n ę t r z ­ n y m p isa r z a . O d ra zu p o w ie d z ie ć tr ze b a , ż e p r z y s z łe g o m o n o g r a fa D z i e n n i k ó w cze k a w ie lk a p ra ca p r z e s e le k c jo n o w a n ia m a te r ia łu o w y c h le k tu r . J u ż p r z y w s tę p n y m p r z e g lą d z ie u d e r z a n a s ic h o b fito ść , w y n ik a j ą c a n ie ty lk o stą d , ż e ty p w y k s z t a ł­ c e n ia h u m a n is ty c z n e g o w y g lą d a ł w ó w c z e s n y c h g im n a z ja c h n ie c o in a c z e j n iż d z is ia j, a le ta k ż e stą d , ż e o s o b is te z a in te r e s o w a n ia Ż e r o m s k ie g o , je g o c z y t e l­ n ic z a g o r liw o ś ć , a z a r a z em p r a c o w ito ś ć c z y n iły z n ie g o d o ść n ie z w y k łe g o e r u - d y tę . N ie n a le ż y je d n a k z a p o m in a ć , ż e z e s ta w le k tu r k ie le c k ic h m a w d u żej m ie r z e c h a r a k te r p r z y p a d k o w y , u z a le ż n io n y od r e a ln y c h z a so b ó w ta m te js z y c h k s ię g o z b io r ó w ; w s z c z e g ó ln o ś c i r za d k o i n ie r e g u la r n ie t r a fia ła d o r ą k Ż e ro m ­ sk ie g o p r a sa c o d z ie n n a i lite r a c k a . W te j s y tu a c ji n ie z n a jd o w a ł on p e łn e g o 6 T a m ż e , z 30 X I 1886. 7 W z o rc o w ą , n o w a to r s k ą a n a liz ę w p ły w u d z ie ł G le b a U s p i e n s k i e g o n a S i ł a c z k ę da ł H. M a r k i e w i c z w sz k ic u o g ło s z o n y m w Ż у с i u L i t e - r а с к i m , II I, 1953, n r 36, d z iś w k s ią ż c e P r u s i Ż e r o m s k i . R o z p r a w y i sz k ic e lite r a c k ie . (W a r sza w a 1954), s. 127— 128.

z a s p o k o je n ia s w e g o g ło d u in te le k tu a ln e g o . Z e s z c z e g ó ln ą te ż r a d o ś c ią w it a ł s y n ­ te z y h is to r y c z n o lite r a c k ie w r o d z a ju d z ie ł B r a n d e sa . P r z e j a w ia ł w o g ó le n ie ­ p r z e c ię tn ą a k ty w n o ś ć e s te ty c z n ą i w r a ż liw o ś ć n a p ię k n o i p o tę g ę o s ią g n ię ć m y ś li lu d z k ie j. Z m ło d z ie ń c z ą e g z a lta c ją p o d z iw ia ją c j a k ie ś p r z e d s t a w ie n ie te a tr a ln e , p o s ta n a w ia ł z o sta ć a k to r e m ; o d u r z o n y p e r s p e k ty w a m i p r z e c z y ta n e j

F i z j o lo g i i D r a p e r a — c h c ia ł p o ś w ię c ić s ię b o ta n ic e ... S to p n io w o j e g o z a in t e r e ­

so w a n ia k r y s t a liz o w a ły się , sm a k się w y r a b ia ł, s a m o d z ie ln o ś ć m y ś le n ia r o sła . Z r es ztą — ju ż i w p ie r w s z y c h to m ik a c h s p o ty k a m y n ie r a z o c e n y z a d z i­ w ia ją c o d o jr z a łe , je ż e li c h o d z i o is to tn ą tr e ść , c h o c ia ż c z a s e m je s z c z e n a iw n ie u m o ty w o w a n e . Ż e r o m s k i, a u to r D z i e n n i k ó w , p o w ię k s z a n ie w ą t p liw ie lic z b ę ty c h p is a r z y p o ls k ic h k o ń c a X I X w ., k tó r z y b y li le p s z y m i s ę d z ia m i s w e j e p o k i lite r a c k ie j n iż je j k r y t y c y z a w o d o w i.

W g u s ta c h je g o b ie g n ie n ie o m y ln ie n a o g ó ł w y ty c z o n a lin ia m ię d z y ty m , co w s te c z n e , a ty m , c o n o w e w k u ltu r z e . Z p r z e s z ło ś c i c z c ią o t a c z a ł a u to r

D z i e n n i k ó w p o s tę p o w ą m y ś l o k r e su O ś w ie c e n ia , a p r z e d e w s z y s t k im w ie lk ą

lite r a tu r ę r o m a n ty k ó w (M ic k ie w ic z , S ło w a c k i, P e t ö f i, L e r m o n to w , G o e th e , H u g o , S z e w c z e n k o ). G o d n e u w a g i je st, ż e n ie n a w iś ć d o c a r a tu n ie d e fo r m o w a ła je g o sto s u n k u d o n o w s z e j lite r a tu r y r o s y js k ie j: od T u r g ie n ie w a u c z y ł się p a tr io ty z m u , od P is a r ie w a k r y ty k i u s tro ju , o d U s p ie n s k ie g o g łę b i w id z e n ia p o s ta c i c h ło p a . Z e w s t r ę t e m tr a k to w a ł w s z e lk ie o b j a w y o b s k u r a n ty z m u , „ p iśm id ła s t a ń c z y k o w s k ie “ c z y r o z m a ite „ R o l e i D z i e n n i k i d l a W s z y s t k i e h “. W o c e n a c h b y ł b e z k o m p r o m is o w y , a le n ig d y d o k tr y n e r s k i. N e g u ją c w o s ta tn ie j in s ta n c ji s ta n o w is k o A le k s a n d r a Ś w ię t o c h o w s k ie g o , p o tr a fił r ó w n o ­ c z e ś n ie d o c e n ia ć s u g e s t y w n y u r o k je g o in d y w id u a ln o ś c i. R ó w n ie ż s p r z e c iw w o b e c B e m a -id e o lo g a n ie w y k lu c z a ł s w e g o r o d z a ju w y r o z u m ia ło ś c i d la n ie g o . I w te j u d e r z a ją c e j n a s w D z i e n n i k a c h s z e r o k o ś c i h o r y z o n tó w , w te j u m ie j ę t ­ n o ś ci w c z u w a n ia s ię w s y tu a c ję p r z e c iw n ik a je s t c o ś z p o s t a w y w ie lk ie g o h u m a n is ty , z ja k ą Ż e r o m s k i p ó ź n ie j, w d z ie ła c h s w o ic h , b ę d z ie u k a z y w a ł n a ­ w e t p o s ta c i b u d z ą c e w z a s a d z ie d e z a p r o b a tę , n a w e t b o h a te r ó w n e g a ty w n y c h . N a jw ię k s z e j je d n a k u w a g i b a d a cz a e s t e t y k i Ż e r o m s k ie g o p o w in n a c h y b a w y m a g a ć d e c y d u ją c a o je g o n o w a t o r s t w ie id e o w o - a r ty s t y c z n y m s p r a w a jeg o s to s u n k u d o c z o ło w y c h r e a lis t ó w p o ls k ie j lite r a tu r y o k r e su . S p r a w a ta z n a jd u je się te ż n a g łó w n y m m ie js c u w r o z w a ż a n ia c h lit e r a c k ic h p a m ię tn ik a . W ie le je g o k a r t p o ś w ię c a a u to r D z i e n n i k ó w z a c h w y to m n a d w s p a n ia łą tw ó r c z o ś c ią K o n o p n ic k ie j, S ie n k ie w ic z a , P r u sa , O r z e s z k o w e j. A le z a c h w y t y t e n ie s ą b e z k r y ­ ty c z n e ; i w t y c h p is a r z a c h u m ie o n o d d z ie lić to , c o t r w a łe i p o b u d z a ją c e , od te g o , c ze g o , ja k o p r z e d s ta w ic ie l n o w e g o p o k o le n ia , z r o z u m ie ć ju ż n ie je st w s ta n ie . O i le ż y w b s ię s p r z e c iw ia f a łs z y w e j k o n c e p c ji p o s ta c i W o k u ls k ie g o , o t y le d o s tr z e g a tw ó r c z y c h a r a k te r h u m o r y s ty k i P r u sa . N e g a t y w n ie o ce n ia W i d m a , a le n ie z ty c h p o z y c ji, z ja k ic h o c e n ia ł je w r. 1881 o b c y s o c ja liz m o w i S ie n k ie w ic z . B r o n ią c b o h a te r s tw a n a r o d o w c ó w Ż e r o m s k i o k r e ś la t ę p o w ie ś ć ja k o „ k a r y k a tu r ę w z n io s ły c h id e i“. J e s t w ty m z j a w is k u z p e w n o ś c ią p r a w i­ d ło w o ś ć , ja k ą w id z ia ł w s p ó łc z e ś n ie w r e c e p c ji W i d m B ia ło b ło c k i.

M im o w s z y s tk o b o w ie m w e w r a ż e n ia c h Ż e r o m s k ie g o z c h c iw e j le k tu r y n o w o ś c i lite r a c k ic h p r z e b ija ja k a ś n u ta z a w o d u i r o z c z a r o w a n ia . Ż a d en z p r z e c z y ta n y c h u tw o r ó w n ie d a je m u w ła ś c iw ie p e łn e j s a ty s fa k c ji, ż a d e n n ie o d p o w ia d a je g o w y o b r a ż e n io m o d z ie le , k tó r e b y u k a z y w a ło o b lic z e o w e g o

„ g łó w n e g o p r ą d u “ , ja k ie g o p o s z u k iw a ł w r z e c z y w is to ś c i. D o p r a c o w u ją c s ię n o ­ w y c h ja k o ś c i e s te ty c z n y c h p r z e m a w ia ł n ie k ie d y m y lą c y m ję z y k ie m ; stą d „ zo - liz m i s y m b o liz m “ , stą d sp r z e c z n e n ie r a z s ą d y o t e n d e n c ji w s z tu c e itd . A le b e z b łę d n ie w y d z ie lić to, „co n a le ż y u n ie g o d o p r z e s z ło ś c i, a n ie d o p r z y s z ło ­ ś c i“ — ż e s tr a w e s tu je m y s ło w a L e n in a o T o łs to ju — m o ż n a b y je d y n ie p o ­ p r z ez k o n fr o n ta c ję te z p a m ię tn ik a z c a ło k s z ta łte m d r o g i tw ó r c z e j p isa rza . D r o g ę tę tr a fn ie p r z e c z u je Ż e r o m s k i, p isz ą c u k o ń c a D z i e n n i k ó w : „ Z w o ln a , m ilc z k ie m z s tę p u ję d o z a sa d , z ja k im i s ię b iłe m “ (s. 28).

*

Z a r ó w n o z n a c z e n ie D z i e n n i k ó w d la n a s z e j w ie d z y o Ż e r o m s k im , ja k i lo s y r ę k o p is u , k tó r y n ie d o c h o w a ł s ię d o n a s z y c h c z a s ó w w p o s ta c i c a łk o w ite j, d o w o d z ą s łu s z n o ś c i d e c y z ji o p u b lik o w a n ia g o p r z ed u p ły w e m o z n a c zo n eg o p r z ez Ż e r o m s k ie g o te r m in u la t p ię ć d z ie s ię c iu p o ś m ie r c i p isa r z a . M y ś l tę, r z u c o n ą p r z ez W a c ła w a B o r o w e g o , z r e a liz o w a n o z d u ż ą p ie c z o ło w ito ś c ią e d y ­ to r s k ą w I n s t y t u c ie B a d a ń L ite r a c k ic h i S p ó łd z ie ln i W y d a w m icz ej „ C z y te l­ n ik “. W y s iłk i w y d a w c ó w p o s z ły p r z e d e w s z y s t k im w k ie r u n k u w ła ś c iw e g o w y b o r u ty p u p ü b lik a c ji. N ie b y ło to r ze cz ą p r o stą , c h o d z iło b o w ie m o r ó w n o ­ c z e s n e z a s p o k o je n ie z a m ó w ie n ia h is to r y k ó w lite r a tu r y i u d o s tę p n ie n ie te k s tu sz e r o k im w a r s tw o m c z y te ln ik ó w . T e g o r o d z a ju p r o b le m y w y d a w n ic z e , ty p o ­ w e d la p o lit y k i k u ltu r a ln e j p a ń s tw a lu d o w e g o , n ie m ia ły o c z y w iś c ie p r e c e ­ d e n s ó w w e d y to r s tw ie b u r ż u a z y jn y m , k ie r u ją c y m się w z g lę d a m i k o m e r c ja l­ n y m i. T o te ż d e c y d u ją c s ię n a n ie ła t w e p o łą c z e n ie a p a r a tu r y k r y t y c z n o -n a u ­ k o w e j z p o p u la r y z a to r s k ą , w y d a w c y D z i e n n i k ó w ś w ia d o m ie z a r y z y k o w a li e k s p e r y m e n t. P o w ie d z m y od razu : w y s z li z n ie g o n a o g ó ł o b r o n n ą r ę k ą (na o g ó ł, b o p r z e d m o w a n ie m a c h a r a k te r u p o p u la r n e g o ). J e d n a k ż e e k s p e r y m e n t w y d a j e s ię tu r a cz ej n ie p o w ta r z a ln y . O g r o m n a ilo ś ć (w cz. 1 — o k o ło 1300) k o n ie c z n y c h w ta k im w y p a d k u p r z y p is ó w , m im o s w e j n ie w ą t p liw e j w a r to ś c i, n ie j e s t e le m e n t e m p r z y c ią g a ją c y m m a s o w e g o c z y te ln ik a . T y m n ie m n ie j d o b r z e s ię sta ło , ż e w y k o r z y s ta n o o k a z ję i p ie r w s z e g o w y d a n ia .

D r u g i ro d za j k ło p o tó w w y n ik a ł z o b fito ś c i m a te r ia łu , ja k i m u s ia ł zeb ra ć k o m e n ta to r te g o o g r o m n e g o , a u s ia n e g o n a z w is k a m i, t y tu ła m i, c y ta ta m i te k s tu . P r z e p r o w a d z o n e p r z e z J e r z e g o K ą d z ie lę k w e r e n d y o b e jm o w a ły d z ie ­ d z in y o d b ie g a ją c e n ie r a z d a le k o od s p r a w b e z p o ś r e d n io lite r a c k ic h i w y m a ­ g a ły lic z n y c h p o s z u k iw a ń a r c h iw a ln y c h oraz k o n s u lta c ji. N ie je d n e z n ic h s p o t y k a ły s ię n a r a z ie z fia s k ie m . I d la te g o n ie je s t k o n w e n c jo n a ln ą fo r m u łk ą u m ie s z c z o n a w to m ie p r o śb a w y d a w c ó w o n a d s y ła n ie sp r o s to w a ń i m a te r ia ­ łó w u z u p e łn ia ją c y c h d o n a s tę p n e g o w y d a n i a 8. W s u m ie je d n a k z a w a r to ś ć in fo r m a c y jn a p r z y p is ó w im p o n u je s w o im i r o z m ia r a m i, w s z e c h s tr o n n o ś c ią i w y k o r z y s ta n ie m n a jn o w s z y c h o p r a c o w a ń ź ró d eł. T r z e c i w r e s z c ie ty p tr u d n o ś c i — ty m r a z e m w s p ó ln y c h z r e sz tą w s z y s tk im n a s z y m p r a c o m k o m e n ta to r s k im — d o ty c z y ł p r o b le m ó w m e to d o lo g ic z n y c h . N ie m a m y ż a d n y c h k a n o n ó w te c h n ik i in te r p r e ta c y jn e j k o m e n ta r z a , ża d n e j — 8 K o r z y s ta ją c z o k a z ji m o ż n a tu p o d a ć je d n ą d r o b n ą in fo r m a c ję : w w y ­ p a d k u u tw o r u m u z y c z n e g o G r o s s m ü t t e r c h e n — s. 495, p r z y p . 204 d o t. 3 /III — c h o d z i z a p e w n e o p o p u la r n e g o w s w o im c z a s ie L ä n d l e r a G u s ta w a L a n g era .

je ś li w o ln o s ię ta k w y r a z ić — „ p o e ty k i p r z y p is u “. C h o d zi z a ś tu n ie ty lk o o s p r a w ę e w e n t u a ln y c h u p ro s zc z eń , m o g ą c y c h w y n ik n ą ć z la p id a r n o ś c i s fo r m u ­ ło w a ń , c h o d z i p r z ed e w s z y s tk im o s e le k c j ę w p r o w a d z o n y c h p r z ez in te r p r e ta ­ to ra r e a lió w , k tó r a b y w a o p a r ta n a r o z m a ity c h p o d s ta w a c h id e o lo g ic z n y c h . O p r a c o w a n ie D z i e n n i k ó w p r z y n io s ło p o d ty m w z g lę d e m w i e le n o w a to r s k ic h , in s tr u k ty w n y c h r o z w ią z a ń . D ą ż n o ś ć d o m a r k s is to w s k ie j o c e n y fa k tó w , w ł a ­ ś c iw a h ie r a r c h iz a c ja p r o b le m ó w , s y g n a liz o w a n ie n a j c e n n ie j s z y c h fr a g m e n tó w te k stu , z a k r e ś le n ie r o z s ą d n y c h g r a n ic e r u d y c ji — s p r a w ia ją , ż e le k tu r a k o ­ m e n ta r z a j e s t s a m a w s o b ie in te r e s u ją c a .

R z e c z p r o sta , ż e n ie o b y ło s ię b ez p o m y łe k i n ie d o c ią g n ię ć , n ie m a ją o n e je d n a k c h a r a k te r u b łę d ó w d e c y d u ją c y c h o c a ło ś c i w y d a w n ic tw a . P u b li­ k o w a n o 9 ju ż w y k a z k ilk u ż e n u ją c y c h la p s u s ó w , k tó r e z n a la z ły s ię w to m ie w y r a ź n ie p r z ez n ie d o p a tr z e n ie . M o żn a b y p o n a d to n a u p a r te g o d o s trz ec w n ie lic z n y c h p r z y p is a c h p e w n e n ie d o s z lif o w a n ie in te r p r e ta c y jn e (np. p r z y p is 0 J. B r a n d e s ie , o k s. S to ja ło w s k im , o „ Z a p a d n ik a c h “). W . s z c z e g ó ln o ś c i z a ś o d n o si s ię to do c h a r a k te r y s ty k i c z a s o p ism (np. T y g o d n i k a P o w s z e c h ­ n e g o ) , k tó r a n ie k ie d y o g r a n ic z a s ię d o o c e n y sk ła d u r e d a k c y jn e g o , i to n ie z a w s z e p r e c y z y jn e j. W a rto m o ż e n a ty m m ie js c u p o s ta w ić p o s tu la t u s z c z e g ó ­ ło w ie n ia n ie k tó r y c h p r z y p is ó w (np. o S z e rm e n to w Tsk ijn — m a la r z u z ie m i k ie ­ le c k ie j, o S to w a r z y s z e n iu L u d u P o ls k ie g o — w z w ią z k u z p o s ta c ią B a liń s k ie ­ go), o m ó w ie n ia ta k ic h n ie ja s n o ś c i te k s tu , ja k d a ty z w ią z a n e z W ik to r e m H u g o (s. 273), ja k a u to r s tw o p o w ie d z e n ia „Ja n ie z so li...“ itd . (s. 92), ja k w y r a ż e - n ie „ w p o s ta c i » d a r te g o o r ła « “ (s. 307). Z a str z e ż e n ia m o ż e b u d z ić n ie z a w s z e p r z e jr z y s ta te c h n ik a o p r a c o w a n ia k o m e n ta r z y : s p ó ź n io n e w y s t ę p o w a n ie n ie ­ k tó r y c h p r z y p is ó w w s to s u n k u d o m ie js c a h a s ła w t e k ś c ie , p r o b le m a ty c z n a k o n ie c z n o ś ć p o w tó r z e ń , n ie k o n s e k w e n tn a n ie k ie d y p is o w n ia o b c y c h im io n 1 n a z w is k , n ie je d n o lita m e to d a w p r o w a d z a n ia n a z w is k a i p s e u d o n im u (np. h a s ło „ S y r o k o m la “ w y s t ę p u j e aż w c z te r e c h u w ik ła n ia c h te c h n ic z n y c h ). J e ś li je d n a k id z ie o k w e s t ie z a s a d n ic z e , p ra ca k o m e n ta to r s k a K ą d z ie li je s t c e n n ą p ró b ą n o w e g o u ję c ia filo lo g ic z n e g o .

S a m a le k c ja a u to g r a fu , p r z y g o to w a n e g o (m o w a tu o cz. 1) k o le jn o p rz ez W a c ła w a B o r o w e g o i S ta n is ła w a A d a m c z e w s k ie g o , w ię k s z y c h tr u d n o ś c i n ie n a ­ s tr ę c z a ła z e w z g lę d u n a c z y t e ln y c h a r a k te r p is m a m ło d e g o Ż e ro m sk ieg o . Z a ­ r ó w n o u b y tk i n ie k o m p le tn e g o r ę k o p isu , ja k i o p u s z c z e n ia p o c h o d z ą c e od w y ­ d a w c ó w z o s ta ły s ta r a n n ie z a zn a cz o n e . P o z o s ta w io n o o s o b liw o ś c i g w a r o w e i s z tu b a c k ie te k s tu , s ta n o w ią c e w d u że j m ie r z e o je g o ję z y k o w y m u rok u . Z a ­ c h o w a n o r ó w n ie ż n ie p o p r a w n ą w p ie r w s z y c h to m ik a c h p is o w n ię n ie k tó r y c h n a z w is k i b łę d y w p r z y to c z o n y c h fr a g m e n ta c h o b c o ję z y c z n y c h — s to p n io w e z a ­ n ik a n ie ty c h b łę d ó w o b r a z u je b o w ie m r o zw ó j w y k s z t a łc e n ia Ż e ro m sk ie g o .

W a ż n y m u ła t w ie n ie m le k tu r y s ą in d e k s y (o só b , m ie js c o w o ś c i i ty tu łó w ). W a lo ru p o p u la r y z a to r s k ie g o c a ło ś c i d o p e łn ia in te r e s u ją c o d o b ra n a o p r a w a ilu s tr a c y jn a (fo to g r a fie d o k u m e n tó w , K ie le c c z y z n y i w y s tę p u ją c y c h w t e k ś c ie p o sta ci).

M i r o s ł a w a P u c h a l s k a

9 Z ob.: J. I w a s z k i e w i c z , J e s z c z e t r o c h ę p e d a n t e r i i . P r z e g l ą d K u l t u r a l n y , I, 1953, n r 40. — M. P u c h a l s k a , P i e r w s z e w y d a n i e „ D z i e n ­