Świadomość zmian wśród mieszkańców

Każdy z tych typów wsi oprócz charakterystycznych dla niego kierunków przekształceń krajobrazu odznacza się także odmiennym stosunkiem mieszkańców do przekształceń krajobrazu, preferowanym kierunkiem zmian oraz stopniem soli-darności społecznej wewnątrz miejscowości (tabela 12).

- wsie o wiodących funkcjach rolniczych – charakteryzują się wysokim stopniem zżycia społeczności lokalnej, której działanie przejawia się w organizowa-niu wielu akcji z zakresu imprez, koncertów, wydarzeń kulturalnych. Większość rozmów buduje właśnie przede wszystkim obraz danej społeczności i to właśnie ludzie są nośnikiem tradycji i kultury. Mieszkańcy mają wyraźny problem z zdefi-niowaniem czym właściwie jest krajobraz, identyfikują go więc z zielenią – zwraca-ją uwagę na ubywazwraca-jące lasy, drzewa przydrożne i przydomowe sady. Powracazwraca-jącym motywem jest nawiązywanie do zatracania charakteru wsi poprzez zwiększanie areałów upraw i całkowite w ich odczuciu zejście ze sceny rolników uprawiających własne niewielkie pola, którzy byli samowystarczalni. Przez część respondentów odbierane jest to jedynie jako zmiana jakościowa miejscowości, inni zauważają ją również w krajobrazie. Ponieważ wsie te przez większą część swojej historii należa-ły do bogatych, co zaowocowało powstaniem zespołów parkowo-pałacowych, te właśnie budowle poniekąd kierują postrzeganiem stanu i kierunków rozwoju danego miejsca przez jej mieszkańców. Pałac jest obiektem, którego historię najlepiej znają, jest to też miejsce, które najchętniej widzieliby odremontowane, jest to miejsce naj-bardziej reprezentatywne. Jednym z problemów jest nieświadomość historii i nie-wielki stopień zainteresowania nią. Co ciekawe rzadkością były głosy mówiące o niedopasowaniu budynków do otoczenia (np. bloków wielorodzinnych), a także bardzo często respondenci uważali, że krajobraz ogólnie się nie zmienił. Można je

uznać jako wsie „żyjące w cieniu pałacu”, gdzie cały ciężar przemian spoczywa właśnie na tej budowli oraz na samych ludziach. Charakterystyczne jest także to, że analizując wypowiedzi respondentów, można dojść do wniosku, że krajobraz cało-ściowo uległ niewielkim zmianom.

- wsie o dominujących funkcjach przemysłowych – wsie bardzo słabo zżyte, przypominające i pod kątem wizualnym i stylu życia społeczności je zamieszkującej niewielkie miasta bądź strefy podmiejskie. Mieszkańcy zwracają uwagę na degene-rację społeczeństwa powstałą po upadku przemysłu, która odzwierciedla się w de-generacji krajobrazu – postępującej ruinie wielu zabudowań, także zabytków. W naturalny sposób skupiają się na tych elementach, co jest oczywiste biorąc pod uwa-gę charakter wsi. Analizując wypowiedzi respondentów, wyłania się obraz stagnacji, krajobrazu, który się niby nie zmienia, chociaż jego wartość nieustannie spada.

- wsie o dominujących funkcjach turystycznych – wsie bardzo zżyte, w któ-rych jednak społeczność jest dość silnie podzielona na „przyjezdnych” i „lokal-nych”. W miejscach o dogodnym położeniu to właśnie ludność napływowa kształtu-je na nowo wizerunek wsi. Prezentują oni też najbardziej całościowe podejście do krajobrazu, w swoich wypowiedziach wspominając i tereny zielone, i architekturę, i nierzadko także obszary rolne. Pozytywnym aspektem jest fakt, że osobom tym mocno zależy na jak najlepszej prezentacji wsi oraz maksymalnym zwiększeniu jej walorów na wielu płaszczyznach, przez co inicjują wiele wydarzeń (nie tylko typo-wo imprezotypo-wo-koncertowych, ale także mających na uwadze krajobraz, jak np.

sprzątanie całej wsi), a swoim entuzjazmem zarażają innych. Charakterystyczne jest to, że w wielu przypadkach oceniają oni zmiany krajobrazowe jako ujemne, ale nie zrażają się nimi i wierzą, że negatywny trend może ulec odwróceniu. W przypadku miejscowości położonych bardziej na uboczu, które nie radzą sobie tak dobrze, brak tego entuzjazmu – zmiany są widoczne, ale są one oceniane negatywnie, jako pro-wadzące do zanikania wsi i rozmywania się jej granic.

- wsie wielofunkcyjne – wsie o średnio rozwiniętych stosunkach społecz-nych, zawieszone pomiędzy cechami miasta a wsi, bądź zatracające rolniczy charak-ter bez równoczesnego wykształcenia nowych, silnych funkcji przewodnich. Pro-blemy jakie jawią się po rozmowach z mieszkańcami są melanżem kwestii porusza-nych w inporusza-nych typach wsi. W efekcie chociaż część z nich radzi sobie bardzo dobrze (położenie na głównym szlaku komunikacyjnym oraz bliskość miasta zapewniają stabilną sytuację ludnościową) łączą w sobie kwestie zagubienia tożsamości i chao-su stref podmiejskich. Respondenci, chociaż wiedzą, że mieszkają na wsi nie czują, żeby była ona wiejska, tak samo mają problemy z określeniem jaki właściwie krajo-braz ich otacza oraz jakie są jego cechy charakterystyczne. I w zakresie percepcji przemian i w definiowaniu pożądanego kierunku rozwoju dzielą się na tych skupio-nych bardziej na zieleni, polach uprawskupio-nych i kwestiach rolniczych oraz na tych bar-dziej „miejskich”, skupionych na architekturze i infrastrukturze. Analizując

wypo-wiedzi respondentów, można stwierdzić, że krajobraz w ich odczuciu przekształca się dość mocno oraz, że są to zmiany nieukierunkowane.

Tabela 12. Zestawienie wyników badań. Źródło: opracowanie własne.

Typ wsi Przykład Przekształcenia krajobra-zu

Percepcja zmian krajobrazu przez mieszkańców

Krajobraz widziany jako element- albo jako zieleń albo jako architek-tura, powracanie do tematu głów-nego budynku we wsi (pałacu), zwracanie uwagi na zanikanie zie-leni śródpolnej i przydrożnej, scala-nie pól oraz ogólne zanikascala-nie rol-nictwa, zmiany oceniane negatyw-nie bądź neutralnegatyw-nie

Krajobraz jako architektura, miej-scowość na progu przekształceń krajobrazowych oraz społecznych, niejednoznaczność ocen – nowe osiedla (element typowo miejski) oceniane często jako pozytywne, problem z postępującą ruiną definiująca na nowo swoje otocze-nie, z dużą świadomością historii i traktująca krajobraz najbardziej całościowo – zauważająca zmiany tak w zakresie zieleni jak i architek-tury, widząca zmiany jako

Problem ze zdefiniowaniem krajo-brazu oraz znalezieniem się w nim, niejednoznaczność odpowiedzi, oceny od pozytywnych do nega-tywnych, które były uzależnione w dużym stopniu od położenia miej-scowości oraz obecnej sytuacji

Elementem spójnym jest częste zwracanie uwagi na zanikanie typowego krajobrazu rolniczego – oczywiście nie wolno zapominać, że w większości wypo-wiedzi wyraźnie zaznacza się tęsknota za romantycznym sielskim krajobrazem wsi, z drewnianymi zabudowaniami i zwierzętami gospodarskimi, z niewielkimi polami uprawnymi oraz samowystarczalnością i otoczeniem lasów. Nieodmiennie jednak wszelkie zmiany, które odbiegają od tej wizji, czyli procesy typowe dla przekształ-ceń wsi XXI wieku jak zwiększanie powierzchni upraw, likwidacja zieleni śródpol-nej, zanik danych dróg, zanik małych gospodarstw są odbierane jako zmiany niepo-żądane. Główną konkluzją jest fakt, że mieszkańcy terenów wiejskich tęsknią za wsią.

Podsumowując, główne problemy, jakie można na podstawie przeprowa-dzonych wywiadów zdefiniować to:

- nie traktowanie krajobrazu całościowo (do tych samych wniosków doszła m. in. Kępkowicz [2013] badając krajobraz Lubelszczyzny) oraz nieumiejętność zdefiniowania krajobrazu. Krajobraz jest odbierany jako zbiór indywidualnych ele-mentów, bez zauważalnej interakcji między nimi. Innym krajobrazem jest przestrzeń publiczna, innym przestrzeń prywatnych działek mieszkaniowych, a jeszcze innym są tereny rolnicze. Przekłada się to na niechęć jakiejkolwiek ingerencji w działki prywatne, które w znacznej mierze tworzą krajobraz. Problemem jest też niewiedza, czym właściwie krajobraz jest – jedni definiowali go jako zieleń, inni jako architek-turę. Niewiele osób patrzyło na niego całościowo.

- wartość elementu – architektura nośnikiem kultury, zieleń nośnikiem kra-jobrazu. Elementy, w obrębie których zmiany są w pierwszej kolejności zauważane jest architektura oraz zieleń (która notabene dla wielu osób jest synonimem krajo-brazu). Pojawianie się nowych budynków lub postępująca ruina i zanikanie innych w znacznym stopniu wpływa na ocenę całej przestrzeni. Niestety nakłada się to w wyraźny sposób na realną ochronę stosowaną w Polsce, która w znaczne mierze obejmuje właśnie elementy architektoniczne, często zapominając o tym, że nie wy-łącznie one definiują krajobraz. Respondenci z wszystkich grup skupiali się właśnie na powstawaniu i zanikaniu budynków, jednak najsilniej z tym aspektem powiązane były osoby, które urodziły się i całe życie mieszkały na terenie powiatu kłodzkiego.

Pozytywna ocena przestrzeni była czasami w znacznym stopniu uzależniona od ilości (niestety nie zawsze jakości) nowo wybudowanych elementów. Dla kontrastu, dla osób, które przeprowadziły się na badany teren, powstawanie nowych budynków zwykle wpływało na obniżenie jakości przestrzeni, ponieważ w wielu przypadkach zaburzało krajobraz, który tak ich urzekł i był jednym z podstawowych powodów zmiany miejsca zamieszkania. Co ciekawe, wiele osób zauważało zmiany w obrębie zieleni oraz zapytane co chciałyby przywrócić bez wahania wymieniały dawne przydrożne aleje oraz sady

- skupianie się na szczegółach. Dużym problemem powtarzającym się u większości respondentów było skupianie się na szczegółach przestrzeni. Całe

oto-czenie było definiowane poprzez pryzmat jednego budynku, drzewa lub drogi. Czę-sto elementy te miały jakieś znaczenie emocjonalne, lecz zdarzały się przypadki, przy których największym problemem dla osoby udzielającej wywiadu był pomysł postawienia jednej latarni przy bocznej drodze;

- paradoks produktywności – niska wartość obszarów o wysokiej produk-tywności połączona z wysoką wartością obszarów przeszłej produkproduk-tywności [Kaur et al. 2004]. Jednym z często powtarzanych zarzutów jest scalanie pól i zwiększanie areału upraw. Mieszkańcy wsi tęsknią do krajobrazu wielu niewielkich pól oraz zwierząt gospodarczych na każdym podwórku. Nawet w miejscowościach gdzie zwierząt było dużo, a były skupione w pojedynczych miejscach (np. hodowla krów) respondenci użalali się na brak zwierząt w krajobrazie. Najsilniejsze negatywne oddziaływanie mają nieużytki i obszary sukcesji wtórnej, czyli ziemia, która nie jest obecnie uprawiana, a dawne domy popadły w ruinę (pokrywa się to z łotewskimi badaniami na temat sukcesji naturalnej na obszarze opuszczonych farm [Ruskule et al. 2013];

- niedoceniona wartość krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich. Naj-większą świadomość znaczenia krajobrazu mają osoby zamieszkujące na terenach o dużym wpływie turystyki, które świadomie wybrały powiat kłodzki jako miejsce zamieszkania. Niewiele jest poza tym przypadków chęci tworzenia przemyślanego i estetycznego krajobrazu dla samego faktu mieszkania w nim;

- problem więzi społecznych. Problem ten powiązany jest z wcześniejszym, ponieważ coś, co mieszkańcy uznają za upiększanie krajobrazu ma miejsce, ale zwykle rozgrywa się na przestrzeni prywatnej działki. Najczęstszym efektem jest stosowanie nasadzeń drzew i krzewów, które po pewnym czasie oddzielają dom szczelnie od otoczenia. Zieleń stosowana niegdyś na miedzach schodzi obecnie do wsi, przez co układ widoczny dawniej, czyli wieś usytuowana wśród pól z rozcho-dzącymi się miedzami i otoczona lasem, zamienia się w układ, który dla obserwato-ra z zewnątrz wygląda jak las (czyli „zarośnięty” teren wsi) otoczony polami, oto-czony lasem. Im bardziej zgrana wieś o silniejszych więziach społecznych, tym mniejszy stopień tego typu przekształceń;

- duży rozdźwięk w ocenie, zależność od miejsca zamieszkania, nieświado-mość otoczenia. Wybitnie duża ilość odpowiedzi zaczynała się od stwierdzenia „nie wiem”, po czym następowało pełne wahania „chyba”. Część osób odpowiadała po pewnym zastanowieniu, a część miała dokładnie wyrobione zdanie na problem kra-jobrazu, co znaczyło, że miała w ogóle jakąkolwiek jego świadomość.