Wsie wielofunkcyjne

Wsie wielofunkcyjne stanowią świadectwo współczesnych przemian w kra-jobrazie wiejskim, których charakterystycznym punktem jest zanikanie zróżnicowa-nia regionalnego i lokalnego. W przypadku analizowanych miejscowości (tab. 11) w najlepszej sytuacji są wsie dwufunkcyjne opierające się w znacznej mierze na tury-styce (najlepszymi przykładami są Goworów i Wambierzyce), które ze swojej histo-rii uczyniły podstawowy atut przyszłego rozwoju i wizerunku.

Tabela 11. Wsie wielofunkcyjne – zestawienie. Opracowanie własne

Miejscowość Gmina Dawna

Ratno Dolne Radków Rathin, Nie-derrathen gleby. Goworów jest wsią bardzo zróżnicowaną - jego południowa część, otoczona stromymi stokami, przylegająca do przepływającej przez miejscowość Goworówki ma charakter typowej wsi górskiej – można tam znaleźć kwatery noclegowe oraz pensjonaty i agroturystyki. Północna część wsi otwiera się na tereny uprawowe, zdradzając typowo rolniczy charakter. Goworów jest jedną z najstarszych wsi ziemi kłodzkiej, powstałą jeszcze w okresie przedlokacyjnym. Już w XIV w. była to cał-kiem spora miejscowość (liczba ludności była wtedy większa niż obecnie). W XVIII

19 Dane z Banku Danych Lokalnych http://stat.gov.pl/ na 2013 rok

wieku wieś była podzielona na dwie części – północną część dworską hrabiego von Althanna, z dworem, kościołem, młynem oraz szkołą oraz południową J. K. Ludwi-ga skupioną na chałupniczym tkactwie. W Goworowie znajdowały się także kamie-niołom, papiernia, szpital, olejarnie, folusze, tartaki, magiel, browar, gorzelnia oraz karczma sądowa. Pomimo wielkości wieś w XIX wieku okazała się atrakcyjna także turystycznie, głównie dzięki położeniu i dużej różnorodności. Goworów stał się oficjalnym letniskiem, wyznaczającym trasy turystyczne i budującym niezbędną infrastrukturę – pod koniec XIX wieku istniał tu nawet punkt informacyjny. Rozbu-dowana bazia noclegowa i gastronomiczna funkcjonowała jeszcze w okresie mię-dzywojennym. Po drugiej wojnie światowej wieś zatraciła charakter przemysłowy, a dzięki dość dobrym warunkom dla rolnictwa nie wyludniła się tak jak sąsiadujące z nią miejscowości. W nieznacznym stopniu odrodziła się funkcja turystyczna.

Obecnie Goworów pozostaje poza szlakami turystycznymi, zachował formę wsi łańcuchowej i stanowi jeden z największych wiejskich zespołów zabytkowy okolic Masywu Śnieżnika i Gór Bialskich.

Do porównań wybrana została niemiecka pocztówka z lat 30. XX wieku (ryc. 63-65). Ujęcie wykonane zostało od strony zachodniej dolnej części wsi. W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na zmiany w obrębie wzgórza po lewej stronie kadru (Góra Pątnik – dawny punkt widokowy), a także wyraźne przesunięcie się granicy lasu. Obszary na trzecim planie (za wsią) prowadzą w kierunku górnej części wsi, mocno różniącej się wizualnie od prezentowanej tutaj. Niestety, ze względu na wspomniane zwiększenie powierzchni leśnej i ukształtowanie terenu, wykonanie porównania w górnej części miejscowości okazało się niemożliwe ze względu na niedostępność punktów wykonania fotografii oraz zieleń przesłaniającą całkowicie kadr. Południowy fragment miejscowości, położony w dolinie Gowo-rówki obecnie częściowo popada w ruinę, a częściowo przekształca się w zaplecze turystyczne. W całej miejscowości funkcjonuje obecnie pięć gospodarstw agrotury-stycznych oraz jeden pensjonat. Wracając do analizowanego kadru, szpaler iglaków w lewym rogu kadru ukrywa nowe działki budowlane – obecny kierunek rozwoju miejscowości i powstawania nowych domów mieszkalnych. Goworów ze względu na położenie jest wsią o względnie stabilnej sytuacji, a ze względu na bardzo wyraź-ny podział funkcjonalwyraź-ny pomiędzy część południową (górną - turystyczną), środko-wą (dolną – rolniczą) oraz północną (obecny kierunek rozwoju) zapanowanie nad jej krajobrazem jest znacznie ułatwione. Niemniej widoczne jest przeniesienie ciężaru zabudowy mieszkaniowej z części górnej do dolnej, a w szczególności w kierunku północno-zachodnim, jako przedłużenie istniejącej już zabudowy. Ze względu na położenie wieś w znacznym stopniu zachowała formę wsi łańcuchowej, a budynki, które zaburzają ten układ są rzadkością. Trzeba też dodać, że Goworów należy do jednej z najaktywniej działających i promujących się wsi regionu. Pomimo znacz-nych zniszczeń spowodowaznacz-nych powodzią w 1997 roku, jest on dwukrotnym

lau-reatem konkursu na najpiękniejszą wieś Dolnego Śląska, zwycięzcą konkursu Róża Kłodzka 2014 oraz wsią wyróżnioną w Europejskim Konkursie Wsi ARGE 2014 r.

Ryc. 63. Goworów – lata 30. XX wieku oraz współcześnie. Źródło: zbiory prywatne (góra), P. Dudzik-Deko (dół).

Ryc. 64. Goworów – ok. 80 lat różnicy. Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 65. Goworów – waloryzacja metodą sektorową. Źródło: opracowanie własne.

Jedna ze starszych osad na ziemi kłodzkiej położona na drodze pomiędzy Nową Rudą a Radkowem, obok Wambierzyc –pierwsze wzmianki o niej pochodzą z początku XIV wieku, kiedy to stanowił on centrum rozległych włości rodu Pannwit-zów. Pierwszy gród broniący szlaku handlowego pomiędzy Kłodzkiem a Brou-movem powstał jednak już dwa stulecia wcześniej.

Wieś rozwijała się w kierunku przemysłu młynarskiego i drzewnego, co zo-stało przerwane przez najazd husycki w 1428 roku i zniszczenie osady. Jednym z bardziej znanych i ciekawszych obiektów w Ratnie Dolnym jest zamek, którego historia sięga początku XVI wieku. Został on wybudowany przez hrabiego Ulryka von Hardegga, a po przejściu w posiadanie rodu Reichenbach gruntownie przebu-dowany w stylu renesansowym oraz wyposażony w fosę i wały obronne. Uległ on zniszczeniu w 1645 roku podczas wojny trzydziestoletniej. Ruiną pozostał przez okres 30 lat, kiedy Daniel von Osterberg przyłączył Ratno Dolne do obrębu Wam-bierzyc i rozpoczął odbudowę. Wieś wkroczyła w okres spokojnego rozkwitu, sku-piając się na produkcji drewna oraz rozbudowie młynów, a także korzystając z bli-skości Wambierzyc, będących centrum pielgrzymek. W drugiej połowie Xix wieku liczba ludności osiągnęła ponad sześciuset mieszkańców. Wraz ze wsią rozbudo-wywał się zamek, zmieniając swoich właścicieli. W 1854 roku stał się on własnością Waldemara von Johnstona piastującego urząd starosty kłodzkiego. Jednym z kamie-ni milowych rozwoju miejscowości była budowa dworca kolejowego oraz poprowa-dzenie linii kolejowej przez wieś. Stało się to na początku XX wieku. Powolne przekształcanie się Ratna w wieś o charakterze turystycznym przerwały transforma-cje po drugiej wojnie światowej. Zamek, zabudowa folwarczna oraz otaczające je ziemie przeszły w posiadanie Państwowych Gospodarstw Rolnych przywracając wsi charakter typowo rolniczy. Na początku lat 70. zamek został zaadaptowany na dom wczasowy Związku Nauczycielstwa Polskiego, jednak epizod ten trwał tylko kilka lat, po czym aż do 1996 roku pozostał on bez właściciela. Niestety ta wspaniała i okazała budowla nie miała szczęścia – w 1998 roku spłonęła. Ogień pozostawił je-dynie zewnętrzne ściany, przez co ewentualna odbudowa jest nie tylko niezmiernie trudna ale także i kosztowna – tak więc od prawie dwudziestu lat jego powłoka gó-ruje nad wsią, a przyległy teren opieczętowany jest tablicami informującymi o zaka-zie wstępu. Współcześnie Ratno Dolne powoli zatraca swój rolniczy charakter stara-jąc przekształcić się ponownie w miejscowość o profilu turystycznym – dawne go-spodarstwa ustępują miejsca agroturystykom oraz restauracjom, niemniej chociaż położone jest przy głównej drodze dojazdowej do Radkowa oraz Wambierzyc pozo-staje niejako na uboczu.

Zdjęcie wybrane do porównania wykonane zostało w latach 30. XX wieku od strony południowej w pobliżu drogi prowadzącej do Wambierzyc (ryc. 66-68). W pierwszej kolejności zwraca uwagę zmniejszenie ilości upraw rolnych w tle – nadal uprawiane są jedynie użytki po lewej stronie kadru. Prawa całkowicie obecnie zosta-ła zalesiona. Odnawiają się też miedze i ukzosta-ład zieleni śródpolnej. Wieś bardzo

inten-sywnie zarasta zielenią od środka. Problemem też jest rozrost drzew i krzewów oko-lic linii kolejowej, na której ruch został zawieszony w 1987 roku. Obecnie oprócz funkcji rolniczych i leśnych, ma niewielki wkład funkcji turystycznych, jednak znajduje się w cieniu sąsiednich Wambierzyc i Radkowa. Działają tutaj dwa gospo-darstwa agroturystyczne oraz hotel z restauracją

Ryc. 66. Ratno Dolne – lata 40. XX wieku oraz współcześnie. Źródło: zbiory prywatne (góra), P. Dudzik-Deko (dół)

Ryc. 67. Ratno Dolne – ok. 70 lat różnicy. Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 68. Ratno Dolne – waloryzacja metodą sektorową. Źródło: opracowanie własne.

Trzebieszowice to bardzo duża wieś będąca jedną z pierwszych osad w do-linie Białej Lądeckiej. Powstała ona już na początku XIII wieku, a w pół wieku póź-niej była już bogatą wsią posiadającą kościół i proboszcza. Po piętnastowiecznych niepokojach na ziemi kłodzkie, związanych z walkami o czeski tron, nastąpił okres spokojnego rozwoju w duchu wyznawanego w tych okolicach protestantyzmu. Spo-kój trwał jedynie do początku XVII wieku, kiedy doszło do starć na tle religijnym i rozpoczętą przymusową rekatolicyzację terenu. Doprowadziło to do powstańczych walk z wojskami cesarskimi zainicjowanych przez chłopów z Trzebieszowic, Oł-drzychowic, Żelazna, Jaszkowej i Skrzynki. Pomimo dotykających wieś walk i pro-blemów rozwijała się ona szybko, osiągając znaczne rozmiary, dzieląc się na kilka posiadłości. Funkcjonowały tu m. in. dwa dwory – górny i dolny. Rozwój przyspie-szył dodatkowo w XVIII wieku, kiedy hrabia von Wallis wybudował w miejscowo-ści bogatą rezydencję oraz uczynił ją centrum rozległego majątku, czyniąc z Trze-bieszowic jedną z największych wsi ziemi kłodzkiej tamtego okresu. Znajdowały się tu m. in. kościół, folwarki, szkoła, pałac, młyny wodne, wapienniki i kamieniołom wapieni, gorzelnie, browar, tartak, a nawet drogowy urząd celny. W XIX wieku wieś stała się modnym celem turystycznym, leżącym na drodze do Lądka Zdroju.

Przyjeżdżano tu specjalnie by zobaczyć pałac, park z wodospadem oraz park leśny i zwierzyniec na zboczu Nadwórnej. Kolejny etap w historii i rozbudowie wsi wyzna-cza poprowadzenie przez nią linii kolejowej w 1897 roku łączącej Kłodzko ze Stro-niem Śląskim.

Po 1945 roku, ze względu na dobre warunki glebowe i ukształtowanie tere-nu wieś nie wyludniła się. Podupadła jedynie funkcja letniskowa, folwarki prze-kształcono na PGRy, a w pałacach ulokowano zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego. Obecnie jest to duża, dobrze rozwinięta wieś o funkcjach przemysło-wo-rolniczo-turystycznych posiadającą rozwinięte zaplecze usługowo-handlowe.

Wieś rozwija się stale, przez co miejscami zatraca swój wiejski charakter.

Dawna fotografia to niemiecka pocztówka z okresu międzywojennego uka-zująca drogę do Skrzynki. Wykonana została od strony południowej ze stoków Ko-leby zza niefunkcjonującego obecnie dworca kolejowego, zaadaptowanego na bu-dynek mieszkalny(ryc. 69-71). Trzebieszowice są ładną miejscowością, która w częściowo zatraciła wiejski charakter. Ze wszystkich analizowanych wsi tutaj najsil-niej odznacza się zagadnienie powstawania osiedli mieszkaniowych o podmiejskim charakterze, które w szczególności skomasowały się we wschodniej części. Wi-doczne jest tutaj także wyraźne obniżenie granicy lasu na stokach o nastawieniu północnym oraz scalanie pól na tych o nastawieniu południowym (na północ od wsi). Problematyczne jest wskazanie miejsca reprezentatywnego, ponieważ na czoło wysuwa się hotel „Zamek na Skale”, który jest szeroko znany, ale leży na uboczu, prawie poza samymi Trzebieszowicami (analogiczna sytuacja występowała w Lu-dwikowicach Kłodzkich z ośrodkiem „Harenda”). Tak jak w innych dużych wsiach o charakterze przemysłowym bądź wielofunkcyjnym, społeczność jest zżyta w

nie-wielkim stopniu, co jest charakterystyczne dla obszarów miejskich i podmiejskich.

Miejscowość ta uniknęła wielu problemów, z którymi przyszło mierzyć się sąsiadu-jącym z nimi Ołdrzychowicom Kłodzkim, rozwija się więc prężniej i pod kątem zachowania krajobrazu kulturowego oraz kreowania swojego nowego, współczesne-go obrazu, znacznie je wyprzedza

Ryc. 69. Trzebieszowice Kłodzkie - lata 40. XX wieku oraz współcześnie. Źródło: zbiory prywatne (góra), P. Dudzik-Deko (dół)

Ryc. 70. Trzebieszowice Kłodzkie – ok. 70 lat różnicy. Źródło: opracowanie własne

Ryc. 71. Trzebieszowice Kłodzkie - waloryzacja metodą sektorową. Źródło: opracowanie własne

Wambierzyce to jedna z najbardziej rozpoznawalnych wsi powiatu kłodz-kiego, zwana także Polską Jerozolimą, położona u podnóża Gór Stołowych w doli-nie strumienia Cedron. Znana główdoli-nie z osiemnastowiecznej barokowej Bazyliki Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, będącej celem licznych pielgrzymek tak w przeszłości jak i obecnie. Na uwagę zasługuje także jej otoczenie, jak choćby ota-czające miejscowość wzgórza o biblijnych nazwach Tabor, Syjon, Kalwaria oraz Horeb. Jak przystało na miejscowość tak silnie związaną z wiarą katolicką, jej po-czątki opisywane są przede wszystkim za pomocą kilku legend, głównie opartych na cudach i modlitwach, datowanych na początki XIII wieku. Jednak pierwsze formal-ne wzmianki o Wambierzycach pochodzą dokładnie z 1327 roku, kiedy zostały oformal-ne przekazane przez śląskiego księcia Henryka VI joannitom z Kłodzka. W drugiej połowie XIV wieku miejscowość należała do bogatego i wpływowego rodu Pann-witzów, którzy doprowadzili bardzo szybko do budowy kościoła, tartaku, młyna i browaru. Już w XV wieku rozwinął się ruch pielgrzymkowy, będący przyszłą pod-stawą funkcjonowania miejscowości. Jak większość osad ziemi kłodzkiej rozwój wsi przerwała wojna trzydziestoletnia – Wambierzyce nie pozostały jednak długo w ruinie i już w drugiej połowie XVII wieku zaczęto ich intensywną odbudowę. Bar-dzo ważną funkcję spełnił tutaj właściciel dóbr w sąsiadującym Ratnie Dolnym – Daniel von Osterberg. Celem tego zamożnego szlachcica, wychowanka jezuitów oraz absolwenta studiów prawniczych w Pradze było utworzenie ośrodka piel-grzymkowego w Wambierzycach wzorowanego na Jerozolimie. Projekt ten zaowo-cował powstaniem wspomnianej wcześniej Bazyliki, która obecny kształt zawdzię-cza sfinansowanej przez hrabiego Antona von Götzen przebudowie z lat 1715-1720.

Inne rozpoznawalne miejsca to góra Kalwaria, na której pierwsze drewniane ka-pliczki stanęły już w 1683 roku oraz ruchoma szopka, powstała z inicjatywy Longi-na Wittiga w drugiej połowie XIX wieku.

Fotografia wybrana do porównań wykonana została w okresie międzywo-jennym od strony południowo-wschodniej ze stoku sąsiadującego z Wambierzycami Wzgórza Synaj (ryc. 72-74). Współcześnie Wambierzyce są wsią dwufunkcyjną – z jednaj strony silnie uzależnioną od turystyki pielgrzymkowej, z drugiej zachowującą swój miejski charakter. Pomijając fragmenty odrestaurowane i miejsca bardziej za-niedbane, w porównaniu ze wszystkimi analizowanymi miejscowościami, można uznać, że wambierzycki krajobraz uległ najmniejszym zmianom, szczególnie w obrębie samej wsi, jest to częściowo spowodowane położenie i ścisłą zabudową części centralnej. Można oczywiście zauważyć rozrost roślinności, zmianę przebie-gu granic pól w tle (aczkolwiek całościowo jest to tak duży areał, że zmiana ta nie wypływa z znaczący sposób na całość) oraz pewne zmiany w zabudowie, jednak całościowo transformacje te nie wpływają w znaczący sposób na odbiór ogółu – można wręcz stwierdzić, że w Wambierzycach występują przykłady wszystkich zdiagnozowanych w innych miejscowościach przemian, jednak nie są one na tak intensywne i nie wpływają na krajobraz w takiej mierze jak w innych wsiach.

Ryc. 72. Wambierzyce – lata 40. XX wieku i współcześnie. Źródło: zbiory prywatne (góra), P. Dudzik-Deko (dół).

Ryc. 73. Wambierzyce – ok. 70 lat różnicy. Źródło: opracowanie własne

Ryc.74. Wambierzyce - waloryzacja metodą sektorową. Źródło: opracowanie własne

Żelazno to duża wieś położona nad Białą Lądecką, jedna z najstarszych na ziemi kłodzkiej. Powstała w okresie przedkolacyjnym, czyli przed połową XIII wie-ku. Ze względu na bliskość Kłodzka jak i bogactwo osady, jej dzieje są bardzo do-kładnie udokumentowane. Dużym atutem było jej położenie przy trakcie handlo-wym, zwanym Solną Drogą, prowadzącym z Kłodzka do Nysy i Krakowa. Ze względu na bardzo szybko rozwój miejscowości, już w na początku XIV wieku za-łożono tu jedną z pierwszych parafii wiejskich oraz wybudowano kościół. Niecały wiek później wybudowano w centrum obronną wieżę mieszkalną, która jest obecnie zrekonstruowana. Przez długi okres Żelazno znajdowało się w rękach rodu von Pannwitz (Panowiczów) oraz kłodzkich augustianów. Rozwojowi wsi przeszkodziły represje na tle religijnym. Ponieważ większość mieszkańców przeszła na protestan-tyzm, w czasie wojny 30-letniej i po bitwie pod Białą Górą, narażona była na repre-sje. Stały się one faktem w 1621 roku, kiedy do miejscowości wkroczyły wojska cesarskie z misją przymusowej rekatolicyzacji. Mieszkańcy Żelazna, Ołdrzychowic, Rogówki, Jaszkowej Dolnej i Górnej oraz Skrzynki postanowili utworzyć związek obronny i przeciwstawić się wojsku, co doprowadziło do śmierci ok. 200 chłopów.

Po ponownym ustatkowaniu sytuacji szybki rozwój nastąpił w XVIII wieku, kiedy to wieś podzielona była na trzy części, należące do klasztoru jezuitów, Seminarium jezuickiego z Kłodzka oraz rodu von Schreckendorf. Po likwidacji dóbr jezuickich, głównych posiadaczy ziemskich w obrębie Żelazna, wieś zmieniła właścicieli. Jeden z nich, Hoffmann, wzniósł w dolnej części wsi okazały pałac, będący obecnie ele-ganckim centrum hotelowym. Wieś zamiast scalać się dzieliła się nadal – w pierw-szej połowie XIX wieku składało się na nią już pięć części, była też największą wsią w regionie, obejmującą także część Krosnowic. Jeden z nowych właścicieli – Her-mann von Lindheim założył pomiędzy Żelaznem a Krosnowicami dużą i nowocze-sną przędzalnię napędzaną wodami Białej Lądeckiej. Ta bogata i duża wieś posiada-ła m. in. młyny wodne, folwarki, cegielnie, browary, wapienniki, zakposiada-łady tkackie, krajowy urząd celny, szkołę, szpital oraz kościół, a także wielu rzemieślników z różnych branż. W drugiej połowie XIX wieku Żelazno cieszyło się dużym powo-dzeniem wśród turystów zmierzających do Lądka Zdroju i stało się jedną z atrakcji w dolinie Białej Lądeckiej. W szczególności popularny był przypałacowy park wzbogacony o wiele egzotycznych gatunków drzew i krzewów. Nastąpił wysyp nowopowstałych gospód i pensjonatów, działał tutaj punkt informacyjny. Budowa linii kolejowej i stacji, zapoczątkowała karierę Żelazna jako punktu startowego tras prowadzących na Wapniarkę oraz w Krowiarki. Po wojnie wieś zachowała rolniczy charakter, a folwarki, tak jak w innych miejscowościach, przejęte zostały przez pań-stwowe gospodarstwa rolne. Wiele zabytków już wtedy zostało odnowionych, a pałac przekształcony na ośrodek wczasowy. Przebudowany został cały system ko-munikacyjny, przez co główny ruch został przeniesiony poza główną zabudowę wsi – w efekcie Żelazno składa się obecnie z dwóch równolegle biegnących po obu stronach Białej Lądeckiej dróg. W latach 70-tych wieś posiadała dużą fermę krów,

sad , kombinat rolno-przemysłowy oraz działający kamieniołom i wapienniki. Ze względu na wielkość i położenie, Żelazno było nawet przez pewien czas siedzibą gminy.

Obecnie posiada ustabilizowaną sytuację – funkcjonuje nadal jako wieś rol-niczo-przemysłowa, ze względu na bogatą historię i malownicze położenie – także turystyczna. Położenie przy szlaku komunikacyjnym oraz bogate zaplecze handlo-wo-usługowe powodują wzrost zainteresowania tą miejscowością w kontekście miejsca zamieszkania.

Historyczna pocztówka pochodzi z 1933 roku, a ujęcie wykonana zostało od strony wschodniej ze stoku Sośniny (ryc. 75-77). Obecnie Żelazno jest bardzo do-brze funkcjonującą wsią wielofunkcyjną położoną w strefie podmiejskiej Kłodzka.

Zmniejszyła się nieco funkcja rolnicza (widać m. in. wyraźne przesunięcie się grani-cy rolno-leśnej na stokach w tle kadru), jednak ze względu na podjęte inwestycje, jak np. odrestaurowanie dawnej wieży strażniczej wzrosło znaczenie turystyki. W Żelaźnie działa także duży obiekt hotelowo-konferencyjny o wysokim standardzie, na który zaadaptowany został zespół pałacowy znajdujący się na wjeździe do miej-scowości od strony Kłodzka. Ze względu na dogodne położenie w krajobrazie coraz liczniej widać nowe domy mieszkalne. Dużą zmianą dla wsi było poprowadzenie przez nią drogi nr 33 łączącej Kłodzko z przejściem granicznym w Boboszowie, która minęła starą drogę od wschodu, wyznaczając nową oś rozbudowy miejscowo-ści. Drugą z tych osi wyznacza droga odchodząca od Żelazna na wschód na Stronie Śląskie. Obecnie miejscowość składa się z dwóch części – tej położonej na zachód od Białej Lądeckiej (bardziej niedostępnej) oraz dobrze skomunikowanej, przeciętej drogą nr 33. Ta druga część rozwija się bardziej jako przemysłowo-usługowa część podmiejska, pierwsza jako zaplecze mieszkalne dla Żelazna i Kłodzka. To właśnie tam powstaje najwięcej nowych domów mieszkalnych. W 2014 roku wieś ta została uznana za najpiękniejszą wieś powiatu kłodzkiego.

Ryc. 75. Żelazno -lata 30. XX wieku i współcześnie. Źródło: zbiory prywatne (góra), P. Dudzik-Deko (dół).

Ryc. 76. Żelazno – ok. 80 lat różnicy. Źródło: opracowanie własne

Ryc. 77. Żelazno - waloryzacja metodą sektorową. Źródło: opracowanie własne