Obiektywne metody waloryzacji krajobrazu

1.1.1. Metoda Jednostek Architektoniczno-Krajobrazowych oraz Wnętrz Architektoniczno-Krajobrazowych (JARK/WAK)

Według twórcy metody Jednostek Architektoniczno-Krajobrazowych i Wnętrz Architektoniczno-Krajobrazowych Janusza Bogdanowskiego [1994, 1996, 2001], każdy krajobraz składa się z trzech podstawowych komponentów, a są nimi:

- ukształtowanie (rzeźba) terenu;

- pokrycie terenu;

- wyraz przemian ukształtowania i pokrycia terenu w efekcie działalności człowieka.

Krajobrazy dzielą się tym sposobem na otwarte (np. krajobraz wiejski), za-mknięte (np. krajobraz zurbanizowany) oraz zielone (gdy linia horyzontu przesłonię-ta jest zwartymi drzewosprzesłonię-tanami). Typy te mogą być harmonijne, dysharmonijne oraz dewastacyjne (tabela 2).

Tabela 2. Możliwości klasyfikacji krajobrazu wg Bogdanowskiego. Źródło: Bogdanowski, 2001

Krajobraz harmonijny dysharmonijny Dewastacyjny

Otwarty Zamknięty Zielony

Ponieważ krajobraz podlega dynamicznej ewolucji w czasie, pierwotne za-kwalifikowanie go do danej grupy nie oznacza, że będzie to przydział stały – krajo-braz harmonijny otwarty może łatwo zostać przemieniony w zamknięty dysharmo-nijny lub zdewastowany w efekcie nieprzemyślanej gospodarki przestrzenią. Każda praca z krajobrazem powinna przebiegać w kierunku „od postrzegania do działania”

i wcześniejsza klasyfikacja oraz prognozy względem osiągnięcia zamierzonego kształtu stają się pomocnymi narzędziami. Typy krajobrazu mogą być zestawione w sposób przedstawiony jak w tabeli 3.

Bogdanowski w swojej pracy w ramach wyjaśnienia powyższych termino-logii przytacza cytaty jednego z największych polskich konserwatorów przestrzeni – Gerarda Ciołka [1964]. Z krajobrazem kulturowym harmonijnym będziemy mieć do czynienia „jeśli sposób jego użytkowania jest dostosowany do charakteru środo-wiska przyrodniczego i geograficznego oraz zgodny z prawami nimi rządzącymi”, krajobraz kulturowy zdegradowany powstaje, gdy człowiek „przez swe czynności gospodarcze w wyniku nieświadomości lub chęci nadmiernych korzyści narusza naturalną równowagę składników fizjocenozy, wywołując trwałe, progresywnie po-stępujące zmiany”.

Tabela 3. Typy, rodzaje i formy krajobrazu. Źródło: Bogdanowski, 2001

typ krajo-brazu główny

Rodzaj krajobrazu Formy kulturowe krajobrazu według

ukształtowa-nia

według pokrycia główna odmiany krajobraz

naturalny jak wyżej łęgowy, leśny czterech Zasada pracy przy zastosowaniu metody jednostek architektoniczno-krajobrazowych (JARK) oraz wnętrz architektoniczno-architektoniczno-krajobrazowych (WAK) opiera się na:

- określeniu zasobu i przeprowadzenie analiz – określenie elementów two-rzących krajobraz, tj. ukształtowanie i pokrycie terenu, środowisko przyrodnicze i kulturowe etc.;

- waloryzacji – określenie wartości poszczególnych elementów zasobu oraz znaczenia ich powiązań;

- wytycznych – sporządzenie koncepcji rewaloryzacji i określenie obszarów, które należy objąć ochroną i działaniami konserwatorskimi;

Określenie zasobów na podstawie studiów i analiz, przeprowadzona walory-zacja oraz sformułowane wytycznych są wstępem do sformułowania koncepcji re-waloryzacji krajobrazu – próby zachowania i ochrony elementów historycznego krajobrazu, a także jego adaptacji do współczesnych celów.

Nałożenie na siebie wytyczonych we wstępnych analizach obszarów daje sieć podziału wyznaczającą obszary względnie jednoimienne o określonej tożsamo-ści i cechach (ryc. 3), które następnie poddane zostają waloryzacji opartej na pięcio-stopniowym układzie hierarchicznym (skala wrastająca, gdzie: V – obszar źle skomponowany, zdewastowany; I – obszar cenny, harmonijny) opierającym się na trzech głównych rodzajach krajobrazu: kulturowym /K/, naturalno-kulturowym /NK/

oraz naturalnym /N/.

ryc. 3. Przykładowy podział na jednostki architektoniczno-krajobrazowe oraz wynik oceny. Źródło: opra-cowanie własne

Waloryzacja opiera się na dwóch aspektach: wartościach materialnych, opierających się na stanie zachowania, kompozycji, rozplanowania i stanie zabudo-wy zabytkowej i tradycyjnej (wartościach mierzalnych) oraz wartościach niemate-rialnych, takich jak historia danego obszaru, jego tradycje i zwyczaje (a więc na wartościach względnych, niemierzalnych) (tabela 4).

Na podstawie przeprowadzonej waloryzacji można określić potrzeby ochro-ny konserwatorskiej dla poszczególochro-nych jednostek JARK takie jak:

A - ochrona rezerwatowa, obejmująca pełną ochronę treści historycznych (m. in. linii zabudowy, stopnia skupienia i funkcji obiektów);

B - ochrona częściowa obejmująca ww. elementy;

E - ochrona elementów oraz pełna ochrona ekspozycji i treści historycznych w odniesieniu do formy prowadząca do ogólnego zachowania charakteru krajobra-zowego rejonu;

AR – ochrona archeologicznej;

K - ochrona krajobrazowa i zabezpieczenie otuliny, zachowanie dominacji form tradycyjnych i harmonijnego nawiązania do nich.

Jednostki JARK mogą wymagać ochrony, konserwacji, rewaloryzacji (inte-gracji, rekonstrukcji, rekompozycji, kontynuacji), zabezpieczenia stanu istniejącego (szczególnie w przypadku obszarów rolniczych), zmiany układu kompozycyjnego lub dopasowania do otoczenia (szczególnie w przypadku zabudowy współczesnej).

Określenie zasobów na podstawie studiów i analiz, przeprowadzona walory-zacja oraz sformułowane prowadzą do określenia programu ochrony i rewaloryzacji.

Elementem uzupełniającym cały proces jest metoda analizy i oceny pano-ram oraz wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (ryc. 4).

ryc. 4. Bożków – przykładowa analiza widoku według metody Bogdanowskiego. Źródło: opracowanie własne.

1.1.2. Metoda sektorowej analizy panoram i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych

Metoda opracowana przez I. Niedźwiecką-Filipiak [2005, 2009] wykorzy-stywana wraz z analizami określającymi elementy charakterystyczne i wyróżniające wieś, które opiera się na stworzeniu analiz:

- położenia miejscowości, połączeń komunikacyjnych i funkcjonalnych, - funkcji terenu i budynków,

- związanych z zabudową, takich jak: wiek budynków, stan techniczny bu-dynków, materiał użyty do budowy ścian, ustawienie budynków względem drogi, dachy,

- dotyczących infrastruktury technicznej, - zieleni i wód powierzchniowych, - panoram i wnętrz krajobrazowych, - słabych i mocnych stron miejscowości, - wizji rozwoju miejscowości.

Równolegle z wyżej wymienionymi analizami, które są przedstawiane w formie graficznej, tworzony jest także opisowy katalog elementów charakterystycz-nych wsi, który opiera się na analogiczcharakterystycz-nych działach tematyczcharakterystycz-nych, a są nimi poło-żenie miejscowości i rys historyczny, układ przestrzenny miejscowości, zabudowa, infrastruktura, zieleń i woda, panoramy i wnętrza krajobrazowe, słabe i mocne stro-ny miejscowości oraz wizja rozwoju miejscowości. Analizy opierają się głównie na określeniach wyróżników wsi, gdzie wyróżnik „oznacza identyfikator, w rozpatry-wanej przestrzeni wiejskiej, służący do określania zasobów w poszczególnych miej-scowościach w celu odróżnienia ich od siebie”⁴, a także jest podstawą do zapewnie-nia ładu przestrzennego danego terenu. Określenie tych elementów charakterystycz-nych jest różne w zależności od podmiotu je określającego (stali mieszkańcy, osoby przejeżdżające, osoby przebywające krótko lub dłużej niż jeden dzień) oraz od cha-rakteru relacji, jaka łączy ich z daną miejscowością. Wyróżniki można podzielić na naturalne (przyrodnicze) oraz antropogeniczne niematerialne (tradycje i zwyczaje, wyznanie, imprezy cykliczne etc.) i materialne (układ przestrzenny, zabudowa, in-frastruktura etc.).

Metoda sektorowej analizy panoram i wnętrz krajobrazowych opiera się na postulacie, iż analizy przedstawiane wyłącznie na mapach nie odzwierciedlają peł-nego wizerunku terenu, ponieważ nie pokazują go w trzecim wymiarze w takim stopniu jak na rysunku bądź na zdjęciu. Tego typu analizy także o wiele lepiej do-cierają do przeciętnego mieszkańca lub osoby zainteresowanej, któremu wszelkie analizy wykonane na planach i mapach dają tylko ogólne pojęcie o problemie lub są nieczytelne.

Pierwszą częścią analiz jest analiza wnętrz krajobrazowych, którą rozpoczy-na wybór oraz wykadrowanie odpowiednich scen, widocznych przez osoby porusza-jące się ciągami komunikacyjnymi. Szerokość wykonanego zdjęcia, będącego bazą do późniejszej oceny wynosi 60° w pionie jako optymalny kąt odpowiadający ludz-kiemu kątowi widzenia. W poziomie analizowane są zdjęcia o kącie 90°, 120°, 150°

oraz 180°. Proporcje zdjęcia określone są na 3:4, a horyzont umieszczony jest zgod-nie z zasadą złotego podziału, a więc w przybliżeniu 5/12 od dołu ujęcia (mzgod-niej wię-cej analogiczny podział pionu, czyli 3:4). Następnie kadr jest wpisywany w plan miejscowości – zaznaczone jest dokładne miejsce wykonania fotografii oraz obszar widoczności. W efekcie przeprowadzonych analiz można określić wagę wkładu zabudowy, zieleni oraz innych elementów składowych przy tworzeniu wnętrz. Aby to osiągnąć wszystkie elementy składowe (zabudowa z podziałem na domy miesz-kalne, budynki gospodarcze i usługowe, mała architektura, infrastruktura, zieleń, woda, pola uprawne i sklepienie, czyli widoczne w kadrze niebo) obrysowane są konturem i wypełnione kolorem przypisanym danej funkcji, a następnie wylicza się ich procentowy udział w całej powierzchni analizowanego zdjęcia. Przyjęta jest tutaj także zasada przezroczystości przy takich elementach jak wiszące przewody trakcji elektrycznej, siatka w przypadku ogrodzeń (25%), ogrodzenia z murowanymi słup-kami i wypełnieniem z siatki (50%), ogrodzenia o murowanych słupkach i drewnia-nym wypełnieniu przęseł (75%). Na tej podstawie można określić zależności wystę-pujące we wnętrzach tradycyjnych oraz współczesnych.

Kolejnym krokiem jest analiza kadrów o ustalonej szerokości 120° o pro-porcjach 12/32. Na tak ustalonej matrycy wykonywana jest analiza funkcjonalna oraz ocena wszystkich elementów, zgodnie z trzystopniową skalą (dobre, obojętne, złe). Waloryzację umieszcza się równolegle na mapie, na której zostały wcześniej naniesione miejsce wykonania zdjęcia oraz jego zakres. Oceniane wnętrze dzielone jest na 8 sektorów (kąt widzenia po 15°), a następnie wszystkim zazębiającym się sektorom (zakres 30°) przypisywano wartość liczbową: bdb (3), db (2), dst (1), ndst (0). Ocenie podlegały takie elementy jak ściany wnętrza (czytelność, chaos, upo-rządkowanie), krajobraz (otwarcia, dominanty, akcenty etc.), forma (elementy skła-dowe i ich współgranie), wartość kulturowa (nawiązanie do tradycji miejsca) oraz stan techniczny. Po zsumowaniu wartości liczbowych efekt przedstawiany jest w dolnej części każdego opracowania w formie wykresu, który wyznacza miejsca wymagające dowartościowania lub działań zachowawczych. Pozwala określić także co jest przyczyną niskiej wartości danego fragmentu wnętrza (np. stan techniczny).

Proponowane zmiany można nanieść na matrycę. Zestawienie poszczególnych wnętrz analizowanych w określonych odległościach nawiązuje w pewnym sensie do krzywej wrażeń Wejcherta.

Elementem dopełniającym do opisanej powyżej analizy jest analiza pano-ram. Ważne są tutaj takie miejsca jak wjazdy i wyjazdy do miejscowości, a także sylwety wsi wykonane w pewnego oddalenia. Różnice pomiędzy tą analizą a analizą

wnętrz sprowadzają się do rezygnacji z obliczeń procentowego udziału poszczegól-nych elementów, manewrowaniem wielkością przedpola, a więc położeniem hory-zontu oraz szerokością kadru (do 180°). Elementy składowe są podzielone na trzy grupy: ścianę główną (zabudowa mieszkaniowa, o funkcji rolniczej, o funkcji usłu-gowej i przemysłowej, elementy infrastruktury technicznej, zieleń towarzysząca zabudowie), przedpole (pola uprawne, drogi, pobocza, reklamy, zieleń naprowadza-jąca, zabudowa i elementy infrastruktury technicznej), tło (np. las). Dodatkowo wprowadzone są dwie linie – linia zabudowy oraz linia zieleni, mające na celu uła-twienie oceny harmonii całego widoku. Cała panorama dzielona jest na sektory i dalsza ocena i analiza postępuje analogicznie jak przy analizie wnętrz. Przykładowa sektorowa analiza panoram i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych przedstawio-na jest przedstawio-na ryc. 5 oraz ryc. 6.

ryc. 6. Elementy analizy i oceny wnętrza metodą sektorową – określanie ścian wnętrza oraz elementów pozytywnych, negatywnych i neutralnych. Źródło: opracowanie własne

1.1.3. Krzywa wrażeń

Ocena przestrzeni opracowana przez Wejcherta [1984] została stworzona w celu pracy z przestrzenią miejską, która składa się z różnego typu wnętrz sprzężo-nych ze sobą. Miała ona być narzędziem pomocniczym dla kompozycji urbanistycz-nej.

Krzywa wrażeń jest wykresem, który stanowi graficzną ilustrację przecięt-nych wrażeń obserwatora poruszającego się określonym ciągiem czasoprzestrzen-nym. Stanowi ona środek do porównania poszczególnych fragmentów przestrzeni – m.in. ich formy, architektury, zieleni, widoków perspektywicznych etc., dlatego też graficzna wizualizacja wrażeń i doznań emocjonalnych, jakie budzą w obserwatorze

oceniane widoki, jest umownym i względnym porównaniem siły oddziaływania poszczególnych wnętrz.

Osią poziomą wykresu jest skala czasowa i liniowa, na której oznaczone zo-stają kolejne oceniane punkty widokowe znajdujące się na trasie, która pokonuje obserwator. Oś pionowa przedstawia przyjętą 10-stopniową skalę napięcia wrażeń, które powstają pod wpływem poszczególnych przestrzeni. Skala ta określa wartość wizualna poszczególnych układów, gdzie [Wejchert 1984, s. 173]:

1. Układ monotonny, bez walorów urbanistycznych i architektonicznych, widok ograniczony.

2. Obraz monotonny z elementów powtarzających się, ożywiony fragmen-tami o bardziej interesującej formie architektonicznej i detalu urbanistycznym, wy-dzielony w przestrzeni.

3. Układ prosty walorach architektonicznych oraz o otwarciach sygnalizu-jących słabo lub częściowo łączenie się danego wnętrza z innymi.

4. Układ o zarysowanych cechach indywidualnych sprzężony przestrzenią lub architekturą z wnętrzem sąsiadującym.

5. Zespół urbanistyczny sprzężony z dalszymi przestrzeniami, z detalem – bez wyraźnych dominant architektonicznych lub znaczeniowych.

6. Wartościowy układ urbanistyczny o walorach architektonicznych, nie wy-różniający się jako zespół o dużym znaczeniu społecznym.

7. Zespół urbanistyczny z interesującymi i różnorodnymi w formie i charak-terze otwarciami oraz z obiektem dominującym formą.

8. Zespół jak wyżej z dominantą architektoniczną o treści znaczeniowej.

9. Zespół o dużych walorach urbanistycznych i architektonicznych, dominu-jący jako element struktury przestrzennej miasta.

10. Zespół jak wyżej, wzbogacony kilkoma dominantami o znaczeniu pod-stawowym dla miasta, jego sylwety i krajobrazu.

Analiza terenu przeprowadzana tą metodą daje najlepsze efekty w przypad-ku obserwatora poruszającego się „wnętrzem ulicznym”, a jej przydatność jest naj-większa w bardziej złożonych przykładach, takich jak ciągi uliczne i trasy pieszego ruchu oraz w przypadkach, gdy celem jest uniknięcie monotonii i uzyskanie cech indywidualnych w projektowanej przestrzeni.

Uwzględniając wszystkie wyżej wymienione aspekty zasadne wydaje się zaadoptowanie tej metody do pracy z krajobrazem kulturowym obszarów wiejskich – szczególnie w kwestiach związanych z różnorodnością krajobrazu oraz jego zna-czeniem (elementy świadczące o charakterze danego miejsca). Opisaną dla miast skalę punktowa można dostosować na potrzeby waloryzacji obszarów wiejskich w następujący sposób:

1. Układ monotonny, bez walorów architektonicznych, widok ograniczony.

2. Obraz monotonny z elementów powtarzających się, ożywiony fragmen-tami o bardziej interesującej formie architektonicznej i detalu, wydzielony w

prze-strzeni, w tym także duże nasycenie zabudową mieszkaniową bądź usługową nie pasującą do typowej zabudowy wsi.

3. Układ prosty walorach architektonicznych oraz o otwarciach sygnalizu-jących słabo lub częściowo łączenie się danego wnętrza z innymi, w tym także za-wierający elementy współczesnej zabudowy nie pasującej do typowej zabudowy wsi.

4. Układ o zarysowanych cechach indywidualnych sprzężony przestrzenią lub architekturą z wnętrzem sąsiadującym.

5. Element sprzężony z dalszymi przestrzeniami, z detalem – bez wyraźnych dominant krajobrazowych lub znaczeniowych.

6. Wartościowy układ o walorach architektonicznych, nie wyróżniający się jako zespół o dużym znaczeniu społecznym.

7. Zespół zabudowy z interesującymi i różnorodnymi w formie i charakterze otwarciami oraz z obiektem dominującym.

8. Zespół jak wyżej z dominantą o treści znaczeniowej.

9. Zespół o dużych walorach architektonicznych (w tym także zabytki sztuki ogrodowej i zieleń), dominujący jako element struktury przestrzennej wsi.

10. Zespół jak wyżej, wzbogacony kilkoma dominantami o znaczeniu pod-stawowym dla wsi i jej krajobrazu.

Dużą zaletą metody jest jej elastyczność i możliwość dostosowania do da-nych warunków oraz prostota i możliwość stosowania jej także przez osoby niewy-kwalifikowane w ocenie krajobrazu. Przykładowe kryteria oceny w formie tabela-rycznej przedstawione są w tabeli 5, w wynik oceny, czyli krzywa wrażeń - na ryc. 7.

Tabela 5. Przykładowe kryteria oceny analizowanego terenu. Źródło: opracowanie własne

I II III IV V

ryc. 7. Przykładowa krzywa wrażeń – wynik przeprowadzonej oceny. Źródło: opracowanie własne

1.1.4. Metoda bonitacji punktowej

Metoda bonitacji punktowej najczęściej wykorzystywana jest do waloryzacji krajobrazu na potrzeby turystyki i ma wiele wspólnego z metodą indeksowania Söhngena [1975]. Metodologia ta została pierwszy raz użyta w Niemczech przy określaniu celów zagospodarowania przestrzennego terenu. Opiera się ona na przy-porządkowaniu określonej wartości punktowej (czyli ocenie) określonych elemen-tów (głównie ukształtowania terenu, szaty roślinnej i wód powierzchniowych). Ska-la punktowa od 1 do 5 służy do określenia wartości danej składowej. DSka-la przykładu przy ocenie szaty roślinnej pod uwagę brane są takie komponenty jak jej stan, roz-miar, rodzaj występującej roślinności, jej właściwości przestrzenne oraz ochrona przed wiatrem. Uzyskane wyniki prezentowane są w podsumowujących tabelach.

Metoda bonitacji punktowej jest zaadaptowaną do określonych warunków metodą indeksowania. Rozwinięta i dostosowana do polskich warunków została m. in. przez Wyrzykowskiego [1991] oraz Kożuchowskiego [2005]. Jej dużą zaletą jest prostota przeprowadzania analiz i waloryzacji oraz czytelność uzyskanych wyników jak i duża elastyczność w możliwości manipulowania kryteriami w celu dostosowania ich do danych warunków.