Wsie o dominujących funkcjach przemysłowych

Są to największe z badanych miejscowości pod względem liczby ludności oraz intensyfikacji zabudowy, co rzutuje na ich podmiejski lub małomiasteczkowy charakter (tab. 9). Obecnie, po zatraceniu przemysłowego charakteru, który bardzo silnie odcisnął swoje piętno w krajobrazie, podążają ku wielofunkcyjności. Proces ten intensyfikują czynniki związane z położeniem (bezpośrednia bliskość miasta bądź dogodne położenie komunikacyjne).

Tabela 9. Wsie o dominujących funkcjach przemysłowych – zestawienie. Opracowanie własne

Miejscowość Gmina Dawna

Ołdrzychowice Kłodzkie to duża wieś łańcuchowa w dolinie Białej Lądec-kiej, pomiędzy Żelaznem i Trzebieszowicami. Miejscowość otoczona jest użytkami rolnymi, a w jej sąsiedztwie wydobywa się jedno z największych i najczystszych złoży dolomitu w kraju (Romanowo Górne). Jest to jedna ze starszych miejscowości w tym regionie, leżąca na szlaku handlowym zwanym Solną Drogą. Powstała ona w okresie przedlokacyjnym, czyli w XIII wieku i bardzo szybko zyskała kościół para-fialny. W XVI wieku była to jedna z największych wsi w okolicy, posiadająca duży folwark oraz renesansowy dwór dolny wzniesiony przez ród von Knoblauchsdorf.

Rozwój przerwany został przez poniesioną przez właścicieli wsi klęskę pod Białą Górą na początku XVII wieku i prowadzone później przymusowe rekatolicyzaje.

Utrata znacznej części majątku nałożyła się dodatkowo na porażkę chłopskiego bun-tu, przez co Ołdrzychowice mocno podupadły. Do XVIII wieku wieś udało się od-budować, była ona na tyle duża, że dzieliła się na dwie części. Posiadła m. in. ko-ściół, dwa młyny wodne i dwa dwory, liczne folwarki i szkołę. Pod koniec wieku majątek w Ołdrzychowicach odziedziczył baron Gisbert von Henim.

Przebudował on dwór i rozbudował folwark, czyniąc go jedną z najbardziej znanych rezydencji ziemi kłodzkiej, w której gościem byli m. in. królowa pruska Luiza wraz z mężem – królem Fryderykiem Wilhelmem III. Wizyta ta niejako zapi-sała się w przestrzeni wsi. Pozostały po niej park ze sztuczną grotą, fontanna, altana widokowa oraz żeliwna kolumna będąca w tym czasie osiągnięciem

technologicz-17 Dane z Banku Danych Lokalnych http://stat.gov.pl/ na 2013 rok

nym – wszystko nazwane na cześć gościa lub jemu zadedykowane. Na początku XIX wieku Ołdrzychowice były bardzo dużą typowo przemysłową wsią podzieloną na cztery części. Znajdowała się tam m. in. przędzalnia bawełny wykorzystująca napęd parowy oraz przędzalnia lnu – w sumie 9000 krosien i 800 robotników, czy-niąc Ołdrzychowice jednym z największych zakładów włókienniczych. Znaczna części wsi znalazła się w rękach hrabiego von Magnisa – propagatora nowoczesnych rozwiązań. Oprócz przędzalni znajdowała się tutaj także odlewnia, zatrudniająca kolejne 600 osób. Rezydencja hrabiego stała się popularnym miejscem odwiedzin dla znanych osób, zmierzających do kurortu w Lądku Zdroju. Osada pomimo oka-zyjnych strajków i rozruchów nie przestawała się rozwijać, a sama wieś pomimo swojej wielkości i industrialnego charakteru, uchodziła za malowniczą i atrakcyjną turystycznie i stała się celem wycieczek. Podziwiano m. in. parki, dywany kwiato-we, rzadkie okazy roślin oraz wspaniałe rezydencje. Powstanie stacji kolejowej pa-radoksalnie zmniejszyło to zainteresowanie i ruch, ponieważ większość turystów podróżowała teraz prosto do celu, jakim zwykle było uzdrowisko w Lądku Zdroju.

Na początku XX wieku wieś posiadała m. in. dwie szkoły, przędzalnię lnu, szpital, hotel, nadleśnictwo, a także elektrownię wodną, punkt informacyjny, liczne gospody oraz dom prowincjonalny klasztoru franciszkanek. Po drugiej wojnie światowej Ołdrzychowice zachowały rolniczo-przemysłowy charakter, przy czym funkcje rol-nicze powoli tracą na ważności, a funkcje turystyczne i letniskowe prawie całkiem zanikły. Wiele budynków we wsi zostało odbudowanych bądź odnowionych, po-wstają tu też bardzo liczne osiedla domków jednorodzinnych o charakterze podmiej-skim. Osada zachowała formę rozbudowanej wsi łańcuchowej, jednak układ ten jest coraz mniej czytelny.

Obecnie Ołdrzychowice pozostają bardzo dużą wsią o charakterze osiedla rolniczo-przemysłowego.

Zdjęcie wybrane do porównania pochodzi z roku 1942 i wykonane zostało ze stoku Sarnicy (pasmo Wzgórz Rogówki) od północnej strony wsi (ryc. 39-41).

Ujęcia z Ołdrzychowic można podzielić na te prezentujące obiekty przemysłowe (zachodnia część wsi – wjazd od Kłodzka) oraz podobne do prezentowanego kadru, ukazujące rolniczy charakter miejscowości (środkowa oraz wschodnia w część wsi).

Ponieważ część przemysłowa nie uległa zbytnim zmianom, do porównań wybrano właśnie ten fragment. Zestawienie to idealnie wizualizuje problem zarastania wsi – z jednej strony poprzez wzrost powierzchni zalesionych i obniżanie granicy rolno-leśnej, z drugiej postępujący proces zarastania od wnętrza wsi (ryc. 64). Wraz z uprawami zanikają dawne drogi, a za scalaniem pól i zwiększaniem ich areałów podąża utrata charakterystycznego układu upraw, będącego elementem krajobrazu kulturowego tak samo ważnym jak historyczny układ zabudowy. Ołdrzychowice, które już w XIX wieku miały charakter osiedla przemysłowego zachowały wygląd małego miasteczka (spotkać można tu nawet bloki wielorodzinne z lat 70. XX wie-ku). Ze względu na zanikanie okolicznych upraw i funkcji rolniczych, wiejski

cha-rakter miejscowości ulega jeszcze silniejszej degradacji. W 1997 roku miejscowość ucierpiała podczas powodzi tysiąclecia.

Obecnie Ołdrzychowice Kłodzkie, w porównaniu z Ludwikowicami Kłodz-kimi, zachowały częściowo swój rolniczy charakter. Nie są one też tak gęsto zabu-dowane, jednak podmiejski wygląd jest jedną z ich niezaprzeczalnych i podstawo-wych cech. Ze wszystkich analizowanych miejscowości, to tutaj żyje największa ilość mieszkańców – ponad dwa i pół tysiąca. Analizując krajobraz Ołdrzychowic trzeba rozdzielić część położoną poza granicą zabudowy – czyli tereny użytków rolnych oraz obszar zabudowany ciągnący się wzdłuż Białej Lądeckiej. Tereny upraw uległy typowym dla rejonu zmianom – obniżyła się granica lasu, nieznacznie zwiększając jego powierzchnię, pola zostały połączone, przez co zwiększył się areał poszczególnych użytków. Doprowadziło to do unifikacji krajobrazu, zanikania dróg śródpolnych oraz w niektórych przypadkach intensywniejszy rozrost zieleni śród-polnej na granicach pól. Część zabudowana charakteryzuje się typowo podmiejskim wyglądem, który intensyfikują wielorodzinne budynki dawnych osiedli robotni-czych. Pomimo chęci całościowego traktowania krajobrazu, przy analizowaniu tak dużej miejscowości oraz opracowywaniu planów działania zasadne wydaje się roz-patrywanie wnętrza wsi jako oddzielnego terenu zurbanizowanego. Niestety obfitość przemysłowych obiektów zabytkowych, z jednej strony jest atutem, ale z drugiej kreuje niewyobrażalną ilość problemów , związanych z ich odnową i konserwacją.

Ołdrzychowice w puli analizowanych miejscowości są wsią wyjątkową, z typowo miejskimi problemami natury społecznej oraz przestrzennej, wzbogaconymi o pro-blemy krajobrazowe bezpośredniego otoczenia. Warto też dodać, że przy zderzeniu z tak dużą ilością zagadnień ekonomicznych i społecznych, respondenci w swoich wypowiedziach głównie skupiali się właśnie na tych aspektach. Uzyskanie dokład-niejszych informacji na temat zmian w krajobrazie oraz ich percepcji był więc moc-no utrudnione i w kilku przypadkach zakończone niepowodzeniem.

Ryc. 39. Ołdrzychowice Kłodzkie – lata 50. XX wieku oraz współcześnie. Źródło: zbiory prywatne (góra), P. Dudzik-Deko (dół).

Ryc. 40. Ołdrzychowice Kłodzkie – 60 lat różnicy. Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 41. Ołdrzychowice Kłodzkie – waloryzacja metodą sektorową. Źródło: opracowanie własne.

Ludwikowice to obecnie bardzo duża wieś leżąca w dolinie Włodzicy, bez-pośrednio przylegająca i powiązana z Nową Rudą. Miejscowość posiada liczne przysiółki i kolonie, z czego największe to Dalków, Sowina, Grzymków, Drzazgi, Miłków i Borek.

Przez teren Ludwikowic przechodziło lokalne odgałęzienie Bursztynowego Szlaku biegnącego wzdłuż Nysy Kłodzkiej i Odry, co potwierdzają znalezione w okolicy monety z czasów rzymskich. Pierwsza wzmianka pisana pochodzi z 1352 i potwierdza przynależność osady do obrębu dóbr noworudzkich. Najprawdopodob-niej jednak początek osadnictwu w Ludwikowicach dała jedna z jego kolonii – Mił-ków, będąca swego czasu samodzielną wsią.

Ze względu na dość dużą wszechstronność Ludwikowice oparły się dzie-więtnastowiecznym problemom związanym z załamaniem się koniunktury we włó-kiennictwie. Dogodne położenie na szlakach komunikacyjnych oraz złoża węgla pozwoliły nie tylko utrzymać dość szybki stopień rozwoju, ale dodatkowo wybić się ponad okoliczne osady borykające się z problemami ery przemysłowej.

Rozbudowę i unowocześnianie kopalń kontynuowano nawet podczas I woj-ny światowej. Najszybszy okres rozwoju rozpoczął się w 1918 roku. Powstało wiel-kie przedsiębiorstwo Wenceslaugrube z siedziba w Miłkowie, zatrudniające aż 4600 osób. Okres prosperity zahamował wielki kryzys gospodarczy, na który nałożył się wybuch gazu w kopalni Wacław, który spowodował śmierć 151 górników. Kopalnia pomimo wielu prób nigdy już się nie podniosła po tej tragedii – w 1939 roku została ostatecznie zamknięta i zatopiona. Jej miejsce zajęła nowo utworzona fabryka amu-nicji, elektrownia węglowa, firma produkująca sztuczne tkaniny (m. in. sztuczny jedwab), a także kilka firm tekstylnych – wszystkie wyposażone w nowoczesne maszyny.

Tak duża miejscowość potrzebowała odpowiedniego zaplecza – oprócz szkół, poczty, licznych lokali gastronomicznych, sklepów wielobranżowych powstał tu także dość duży szpital. Warto wspomnieć, że w okresie międzywojennym w Ludwikowicach i koloniach mieszkało prawie cztery tysiące osób, z czego w prze-myśle pracowało niecałe 70% z nich, a rolnictwem trudniło się tylko dziewięć osób.

Ludwikowice cechowały się więc typowo miejskim charakterem i przestrzennie i funkcjonalnie.

Po wojnie i okresie przesiedleń Ludwikowice starały się zachować swój przemysłowy charakter. Nie udało się to z kilku powodów, m. in. ze względu braku fachowców jak i wywożenia wyposażenia fabryk przez wojska radzieckie. Działal-ności nie zaprzestała jedynie elektrownia Ludwikowo, funkcjonująca do 1965 roku.

Część dawnych zakładów została zaadaptowana m. in. na fabrykę okuć budowla-nych, azbestocementu, styropianu, mieszalnię paszy, produkcję pustaków i płyt bu-dowlanych. Działały one do lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, a ul. Fa-bryczna, na której były usytuowane popadała w zniszczenie.

Historyczne zdjęcie pochodzi w początku XX wieku i wykonane zostało od zachodniej strony w kierunku centralnej części wsi i Nowej Rudy (ryc. 42-44).

Obecnie trzon miejscowości zachowuje w pełni miejski charakter. Sytuacja jest cał-kowicie inna w koloniach, które funkcjonują trochę na zasadzie dzielnic. Najbar-dziej turystyczny charakter utrzymuje Sowina, położona na krańcu ul. Kasprowicza wiodącej do Sokolca. Tam też znajdują się cztery obiekty noclegowe, z czego dwa z nich to dość duże pensjonaty z zapleczem. Współcześnie funkcja rolnicza jest nie-wielka – użytki rolne zajmują jedynie niewiele ponad 30% powierzchni, z czego większość to pastwiska. Granica lasu się obniżyła, na część upraw wkroczyła sukce-sja naturalna – proces ten dotknął szczególnie pół na Wzgórzach Wyrębińskich od północnej strony miejscowości. Na współcześnie wykonanym zdjęciu widać barierę z drzew, która dodatkowo oddziela „miejską” część Ludwikowic od tej „wiejskiej” . Ze względu na położenie oraz ukształtowanie terenu, główny ciężar rozbudowy Ludwikowic pod kątem domów mieszkalnych przejęły kolonie Miłków i Drzazgi.

Ludwikowice z koloniami funkcjonują obecnie jako część podmiejska Nowej Rudy, co jest uzasadnione historycznie, gdyż obie miejscowości od dawna tworzą zespół osadniczy. Współcześnie, jest to największa wieś w powiecie i jedna z największych w regionie.

Ludwikowice Kłodzkie obecnie ciężko uznawać za wieś. Przejeżdżając z Nowej Rudy w kierunku Wałbrzycha wyglądają jak kolejne miasteczko. Wiejski charakter utrzymują niektóre gospodarstwa położone na uboczu, jednak znaczna część miejscowości usytuowana wzdłuż głównej drogi jest typowo miejska. W prze-ciwieństwie jednak do Ołdrzychowic czy Trzebieszowic, które dopiero obecnie przejęły funkcję podmiejską Kłodzka, Ludwikowice pełnią ją dla Nowej Rudy już od dłuższego czasu. Obecnie przemiany krajobrazu zmierzają coraz intensywniej w stronę zatracania rolniczego charakteru krajobrazu. Zmniejszająca się ilość użytków rolnych, szczególnie od strony północnej, znajduje się pod niesłabnącą presją prze-suwającej się granicy lasu, sukcesji naturalnej oraz nowo powstającej zabudowy.

Dodatkowo drzewa zaczynają działać jako granica oddzielająca część zurbanizowa-ną położozurbanizowa-ną przy rzece od łąk znajdujących się bliżej górnych części sąsiadujących stoków. Ludwikowice nie tylko wizualnie przypominają małe miasto lub strefę podmiejską (nie dziwi więc ocenianie ich krajobrazu przez pryzmat zabudowy), także mentalność ludzi jest zbliżona do tych warunków. Lokalna społeczność wyka-zuje o wiele słabsze więzi niż przy wsiach turystycznych czy rolniczych. Dobrym przykładem jest chociażby podejście do różnych aktywności i zaangażowanie w lokalne wydarzenia – w mniejszych wsiach, społeczność sama wychodzi z inicjaty-wą, sama organizuje i sama bierze udział. Tutaj funkcjonuje to bardziej na zasadzie zaproszonego gościa – „wy organizujecie, informujecie mnie, ja przychodzę”. Lu-dwikowice są obecnie w bardzo dobrej, stabilnej sytuacji, którą w dużej mierze za-pewnia właśnie sąsiadująca Nowa Ruda, w ostatnim czasie dynamicznie się rozbu-dowująca i stwarzająca coraz więcej nowych miejsc pracy

Ryc. 42. Ludwikowice Kłodzkie – początek XX wieku oraz współcześnie. Źródło: zbiory prywatne (góra), P. Dudzik-Deko (dół)

Ryc. 43. Ludwikowice Kłodzkie – ok. 100 lat różnicy. Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 44. Ludwikowice Kłodzkie – waloryzacja metodą sektorową. Źródło: opracowanie własne.