Metodologia badań zastosowana w pracy

Jedną z możliwych opcji oceny i badań krajobrazu wsi jest skupienie się na dwóch czynnikach – pierwszym z nich jest określenie przemian jakie zaszły w kra-jobrazie w określonym czasie, co pozwala także na zdefiniowanie tendencji i kie-runków jakie będą wpływały na jego przyszły wizerunek. Drugą składową jest per-cepcja krajobrazu i jego przemian przez mieszkańców, czyli grupę mającą trudny do przecenienia wpływ na jego kształt i funkcjonowanie (czyli odpowiedź na pytanie jak ludzie widzą swoje otocznie oraz jak według nich się ono zmienia). Ten rodzaj podejścia do zagadnień krajobrazowych ma za zadanie uchwycenie jego wartości jako efektu zachodzących w przestrzeni przemian i transformacji.

Zaproponowana w pracy metodologia składa się z trzech części. Pierwsza obejmuje analizy i inwentaryzacje mające na celu poznanie opracowywanego terenu oraz selekcję materiałów wykorzystanych do dalszych analiz i waloryzacji. Jej pod-stawą jest kwerenda materiałów źródłowych dostępnych w bibliotekach i muzeach w celu poznania historii oraz geografii danego obszaru, a także studia terenowe.

Efektem tych działań jest wyznaczenie obszarów reprezentacyjnych oraz zebranie niezbędnego materiału fotograficznego (dawnych zdjęć i pocztówek spełniających kryterium wieku, tematu i jakości), służącego jako baza do późniejszych porównań.

Drugim krokiem jest odnalezienie miejsca wykonania zdjęcia w terenie. W tym miejscu następuje druga weryfikacja możliwości przeprowadzenia porównania, po-nieważ zdarza się, że punkty te są z różnych przyczyn niedostępne. Jeżeli istnieje możliwość wykonania zdjęcia porównawczego, obie fotografie są zestawiane i ujed-nolicane poprzez zastosowanie jednolitych pól kolorystycznych opisujących daną funkcję bądź element (np. uprawy, zabudowa, infrastruktura, łąki, zieleń zorganizo-wana, tło etc.). Ze względu na jakość starych fotografii oraz fakt, że zwykle są one czarno-białe bądź kolorowane, proces ten nie może zostać zautomatyzowany, niesie więc w sobie pewne ryzyko błędu. Ewentualne rozbieżności nie wpływają jednak w

9 Mikusiński G., Swedish University of Agricultural Sciences, Riddarhyttan – mapa na str.

128 w książce Zaremba Bielawski M., 2014, Leśna mafia, Agora SA, Warszawa

10 pewne cechy krajobrazu są niemożliwe do oceny na płaskiej przestrzeni mapy [Antrop

znaczący sposób na kompozycję całego kadru, mogą oddziaływać jedynie przy pró-bie dokładnego porównywania zmian w powierzchni danych elementów (np. o ile procent zwiększyła/zmniejszyła się powierzchnia upraw, zabudowy etc.). Porównu-jąc dwie fotografie można wywnioskować tendencje zmian danego krajobrazu oraz przeprowadzić waloryzację metodą sektorowej analizy panoram. W razie koniecz-ności można wykonać dodatkowe waloryzacje uzupełniające, jak np. waloryzację JARK/WAK. Jest to alternatywa dla dość częstego i popularnego porównywania map i odpowiedź na pytanie, jak dane zmiany faktycznie modyfikują wizualną stro-nę krajobrazu.

Trzecim krokiem, po dokładnym poznaniu opracowywanego terenu jest przeprowadzenie badań społecznych, opierających się na wywiadach strukturalizo-wanych z mieszkańcami. Wywiady mają za zadanie zdefiniowanie w jaki sposób respondenci postrzegają otaczający ich krajobraz oraz jego zmiany. Dzięki tym trzem krokom możliwe jest stworzenie całościowego i wielowymiarowego obrazu danego miejsca, a co za tym idzie zdefiniowanie możliwych przyszłych kierunków rozwoju oraz diagnozę głównych problemów.

Szczegółowy opis poszczególnych kroków wygląda następująco:

1. Analizy

Badania rozpoczyna typowa procedura, czyli określenie zasobu oraz analiza historyczno-geograficzna opracowywanego terenu, dokonana podczas kwerendy materiałów archiwalnych (tekstów, map oraz elementów graficznych) w lokalnych muzeach, bibliotekach oraz, jeżeli istnieje taka możliwość, pozyskiwanie materia-łów bezpośrednio od mieszkańców. Po zapoznaniu się z historią oraz geografią da-nego obszaru, następuje zdefiniowanie kryteriów wyboru oraz pierwsza selekcja miejsc, które zostaną poddane dalszej, bardziej szczegółowej analizie. Kolejnym krokiem jest znalezienie odpowiadających określonym wytycznym historycznych fotografii (najczęściej pocztówek) – kryteriami wyboru są trzy składowe. Pierwsza to jakość – musi być na tyle dobra, aby z fotografii można było wywnioskować maksymalnie dużo informacji na temat wyglądu krajobrazu. Nie zawsze istnieje możliwość dotarcia do źródła w dobrej rozdzielczości bądź jakości – reprodukcje małe bądź nieostre nie powinny być brane pod uwagę. Drugą jest wiek fotografii – w zależności od przyjętych na wstępnie założeń można skupić się albo na konkretnym przedziale czasowym (czyli porównania zmian w określonym czasie) bądź np. na najstarszych dostępnych zdjęciach (czyli porównania zmian w najdłuższym możli-wym czasie). Ostatnią składową jest temat uwieczniony na zdjęciu. Najpełniej przemiany na danym obszarze obrazuje zestawienie maksymalnie szerokiego kadru uchwyconego z góry (panorama na miejscowość) z bliższymi widokami oraz wido-kami wnętrz krajobrazowych. Porównania pojedynczych elementów architektonicz-nych przy tym podejściu nie pełnią ważnej funkcji, ponieważ są one pojedynczymi składowymi krajobrazu, a w metodzie tej podstawą jest przedstawienie zmian krajo-brazu jako całości oraz skupienie się na jego wartościach estetycznych (ryc. 9).

ryc. 9. Zbiór pocztówek ilustrujących wybór najlepszej opcji pod kątem spełniania kryteriów jakości, wieku i tematu. Źródło: zbiory prywatne.

2. Porównania

Analiza i ocena zmian krajobrazowych z wykorzystaniem fotografii jest ce-nioną i szeroko wykorzystywaną opcją wykorzystywaną do opisu przeszłych zmian i prognozowania tendencji i kierunków rozwoju krajobrazu. Najczęściej dotyczy ona jednak albo ogólnych porównań (np. zdjęcia tego samego widoku wykonane mniej więcej podobnie – jak badania prowadzone na granicy meksykańskiej [Arreola 1993] czy duża publikacja porównań zmian w obrębie Tyrolu w Austrii [Hubatshek i Hubatshek 2008]) lub porównań dokładnych, przy czym ta druga opcja dotyczy zwykle niewielkich przestrzeni bądź krótkich odcinków czasu lub porównywania map. Trzeba też wspomnieć, iż uznaje się, że ocena krajobrazu przedstawionego na zdjęciu jest spójna z oceną krajobrazu w terenie [Tempesta 2010]. Ponieważ to, jak krajobraz się zmienia jest podstawą przyszłych strategii jego kształtowania [Palang et al. 2005], należy mieć na uwadze, że tworzymy obecnie krajobraz przyszłości, a naszym celem nie jest powrót do przeszłości, tylko wyciągnięcie wniosków i świa-domość naszego wpływu na otoczenie [Tengberg et al. 2012].

Metoda opiera się na jak najdokładniejszym porównaniu widoku, ponieważ stosując dokładne porównanie można zdefiniować o wiele więcej form i kierunków przekształceń krajobrazu niż na podstawie ogólnych zestawień (czyli zdjęć wykona-nych w mniej więcej tym samym miejscu przedstawiającym mniej więcej ten sam

nania danego zdjęcia (ryc. 10) oraz zrobienia zdjęcia porównawczego tego samego widoku (w miarę możliwości uwzględnione powinny być takie elementy jak pora roku, pora dnia oraz oświetlenia, czyli pogoda, która panowała w czasie wykonywa-nia pierwszej fotografii służącej jako wzór). Należy dodać, że rozpatrując dostępne źródła historyczne spełniające wymienione wcześniej kryteria jakości, wieku i tema-tu, przeważają zdjęcia wykonane z oddali, najczęściej z sąsiadującego z miejscowo-ścią wzniesienia oraz przy użyciu dość długiej ogniskowej (zwykle w granicach 70-120mm), co powoduje nakładanie się planów i pewne przekłamania w odwzorowa-niu (zdjęcia robione dłuższą ogniskową są bardziej estetyczne i malarskie), jednak bardzo dobrze sprawdza się podczas porównań.

ryc. 10. Ilustracja miejsca wykonania wybranej fotografii na niemieckiej mapie z 1937 roku. 1 – Miejsce wykonania fotografii (figura św. Jana Nepomucena); 2 – dawna Kaplica Loretańska; 3 – dawna droga

krzyżowa. Źródło: opracowanie własne.

Po zestawieniu obie fotografie poddawane są analizie porównawczej (ryc.

11) oraz waloryzacji. Bardzo przydatnym udogodnieniem jest zaczerpnięte z sekto-rowej waloryzacji uproszczenie porównywanych widoków. Polega ono na ujednoli-ceniu kolorystycznym poszczególnych elementów takich jak zieleń wysoka, uprawy rolne, zieleń niska, zabudowania, lasy, infrastruktura, dominanty, tło etc. Proces ten pozwala nie tylko na szybką i trafną diagnozę kierunku przekształceń oraz ewentu-alnych problemów, ale także okazał się niezwykle czytelny dla osób biorących udział w prowadzonych na późniejszym etapie wywiadach – w ten sposób

uprosz-czone widoki działały bardziej jako jednolita całość, ułatwiając podejście do krajo-brazu jako całości oraz ocenę kompozycji.

ryc. 11. Porównanie widoku dawnego i współczesnego. 1 – wzrost lesistości, 2 – zachowane układy zieleni śródpolnej, 3 – zmiana układu pól (zmniejszenie różnorodności, wzrost areału upraw), 4 –

likwida-cja drogi prowadzącej do kaplicy Loretańskiej. Źródło: opracowanie własne.

Uproszczenie kolorystyczne niestety musi być przeprowadzone w sposób uznaniowy, nosi więc w sobie ryzyko przekłamań, wynikających z braku czytelno-ści, szczególnie starszych i czarno-białych fotografii, zbyt dużego zróżnicowania elementów na małym fragmencie oraz obiektów, które można uznać za częściowo przezroczyste (korony drzew, elementy infrastruktury elektrycznej). Podstawowym celem jest porównanie ogólnych przekształceń w krajobrazie, opierających się na takich pytaniach jak m. in. w jaki sposób zmiana powierzchni lasów wpływa na dany widok? Jak zmienia się on pod wpływem zmiany układu pól czy zabudowy?

Czy krajobraz został uproszczony czy jest bardziej zróżnicowany? Z tego względu nie został wprowadzony wyłącznie podział na trzy plany, przy czym planem pierw-szym najczęściej okazały się drzewa współcześnie przesłaniające widok, a planem trzecim, czyli tłem, góry znajdujące się w takiej odległości, która uniemożliwia roz-poznanie ich zagospodarowania. Nie użyto także przezroczystości np. przy koronach drzew, co jest opcją przy tego typu badaniach. Kolejna możliwością jest wprowa-dzenie matrycy jednolitych kwadratowych pól, z których każde reprezentowałoby pewien element – powstałby w ten sposób obraz porównywalny do obrazów o małej rozdzielczości z widocznymi pikselami. Na potrzeby przeprowadzonych badań uży-ta zosuży-tała jednak metoda tworzenia wypełnionych kolorem wielokątów, tworzonych subiektywnie przez autorkę, przy czym głównym celem było pokazanie zmian w kompozycji i wewnętrznych zależnościach pomiędzy elementami danego widoku.

Kolorystycznie zastosowane zostały odcienie zieleni odpowiadające roślinności wysokiej oraz średniej (krzewom), kolor brązowy przedstawiający zabudowę, kolo-ry żółty, jasnozielony i kremowy jako pola i łąki (celem było w miarę możliwości oddanie rozkładu i wielkości pól), jasno i ciemno szary jako drogi, ścieżki i tory kolejowe oraz różowy jako elementy infrastruktury technicznej – zwykle sieci elek-trycznej. Jako że podczas analizowania widoku zwykle skupiamy się na obiektach dominujących tak wizualnie jak i funkcjonalnie oraz kulturowo, czyli w pierwszej kolejności na kościele, a także zabudowaniach pałacowych (w niektórych przypad-kach także przemysłowych) wprowadzony został dodatkowo kolor czerwony odpo-wiadający dominancie krajobrazowej, którą zwykle te budynki stanowią (ryc. 12).

Waloryzacja przeprowadzana jest zgodnie z metodą sektorowej analizy pa-noram i jej wynikiem jest ukazanie jak wartość krajobrazu uległa zmianie oraz czy określone obszary zmieniły się mocniej niż inne (ryc. 13). Na potrzeby pracy meto-da ta została w kilku punktach zmodyfikowana. Oceniane elementy to zieleń, domi-nanta, forma (kompozycja) oraz, nie występujący w oryginalnej metodzie element, różnorodność. Dodatkowo uwzględniono ocenę negatywną (0 punktów).

Efektem przeprowadzonych porównań, analiz i waloryzacji jest zdefiniowa-nie kierunków przekształceń krajobrazu oraz diagnoza, jak może on wyglądać w przyszłości, poprzez określenie głównych tendencji oraz problemów, w szczególno-ści w zakresie zabudowy, zieleni, upraw oraz całoszczególno-ściowego odbioru.

ryc. 12. Legenda doboru kolorów podczas procesu ujednolicania widoków. Skala czarno-biała zastoso-wana wyłącznie na potrzeby tej publikacji – o wiele bardziej czytelna i adekwatna jest legenda z użyciem

koloru. Źródło: opracowanie własne.

ryc. 13. Przykład waloryzacji opartej na metodzie sektorowej analizy panoram. Źródło: opracowanie własne.

3. Wywiady

Na podstawie zdefiniowanych w poprzednich fazach analiz przemianach, tendencjach i problemach w obrębie przekształceń krajobrazu kulturowego obsza-rów wiejskich wyłonił się jego portret, na podstawie którego przeprowadzono ostat-nią część badań, czyli badań percepcji zmian krajobrazu pośród jego mieszkańców.

Jako respondenci wybrani zostali mieszkańcy, jako osoby bezpośrednio zaangażo-wane w kształtowanie swojego otoczenia, mający do niego podejście pragmatyczne, powiązania emocjonalne oraz zwykle dość rozległą wiedzę.

Dobór respondentów w przypadku powiatu kłodzkiego opierał się na po-dziale na trzy grupy:

- osoby urodzone na badanym terenie, mieszkające na nim przez całe życie;

- osoby przesiedlone na badany teren po 1945 r., mieszkające na nim przez całe życie;

- osoby, które wybrały badany teren na miejsce zamieszkania w czasie ostatnich 15 lat.

Pod uwagę nie była brana płeć ani wykształcenie, jedynie wyżej wymienio-ny czas zamieszkania na badawymienio-nym terenie (czyli długość związku z przestrzenią).

Wywiadami objęte zostały osoby dorosłe, powyżej 30 roku życia. Idealnym rozwią-zaniem byłaby możliwość przeprowadzenia wywiadów z taką samą liczba osób z każdej grupy w każdej z analizowanych miejscowości. Niestety ze względu na spe-cyfikę miejsc (np. miejsca mało atrakcyjne do przeprowadzki) oraz wiek responden-tów z grupy osób przesiedlonych, nie zawsze było to możliwe. Ideałem, do którego dążono były po trzy wywiady z każdej grupy w każdej miejscowości. W przypadku niemożliwości spełnienia tego kryterium, dobierane były osoby z innych grup, tak, aby ilość wywiadów z każdej miejscowości wynosiła dziewięć. Osoby te były wy-bierane wśród opcji, która była najsilniej reprezentowana w danej miejscowości.

Jedną z opcji jest połączenie metod ilościowych z jakościowymi, czyli analiza struk-tury ludności pod kątem spełniania wyżej wymienionych kryteriów oraz dostosowa-nie ilości wywiadów do procentowej wartości reprezentantów każdej z opcji. W tym jednak przypadku założeniem było określenie ogólnego sposobu percepcji zmian przez każdą z grup, a nie sposobu percepcji zmian określonej miejscowości, co by-łoby efektem wspomnianego opcjonalnego podejścia.

Przy doborze respondentów najczęściej pomagali sami mieszkańcy, polecając, do którego domu można się wybrać, bądź lokalne władze. Warto tutaj wspomnieć, że wywiady, które opierały się na dyskusji na temat bliski mieszkańcom oraz, co najważniejsze, na analizie materiałów graficznych były udzielane z dużą chęcią i zaangażowaniem. Najczęściej wymieniane problemy podczas przeprowa-dzania badań ankietowych nie pojawiały się, gdy na początku osoba, z którą prze-prowadzany był wywiad była konfrontowana z historyczną fotografią. Od tego punktu najczęściej wywiady się zaczynały – a mianowicie od pytania, czy respon-dent wie, w którym miejscu mogło być wykonane dane zdjęcie. Pokazywało to na

wstępie, jak mocno orientuje się ona w swoim otoczeniu. Cały wywiad opierał się na pytaniach:

- Jak długo pan/pani mieszka w tej miejscowości?

- Jeżeli od urodzenia, to jakie są przyczyny pozostawania w tym samym miejscu przez całe życie, jeżeli nie od urodzenia, to jakie są przyczyny przepro-wadzki?

- Co pan/pani wie o historii miejscowości, w której mieszka?

- Co się panu/pani podoba w tej miejscowości, jakie są najważniejsze miej-sca we wsi, jakie są najbardziej reprezentatywne?

- Czy czuje pan/pani solidarność z lokalną społecznością, czy społeczność jest zżyta?

- Czy krajobraz wsi zmienił się odkąd pan/pani go zna? Czy rozwój wsi idzie w dobrym kierunku? Jakie są główne problemy?

- Czy gdyby miał pan/pani możliwość uczestniczyć w procesie decyzyjnym planowania krajobrazu to zrobiłby to oraz co by pan/pani zaproponował?

W czasie przeprowadzania wywiadu, respondenci byli konfrontowani z hi-storycznymi fotografiami, z nowymi oraz z przygotowanymi wcześniej uproszczo-nymi i ujednolicouproszczo-nymi porównaniami (uniknięcie oceny jakości zdjęcia oraz nakie-rowanie na problem całościowego podejścia do krajobrazu).

Podczas wywiadów uwagę zwracano na elementy pomagające określić sto-sunek do krajobrazu i jego przekształceń oraz główne problemy. Były to pierwszej kolejności:

- co jest powodem pozostawania w danej miejscowości, bądź przeprowadzki – czy było to brak możliwości czy świadomy wybór? Jeżeli świadomy wybór, to czym podyktowany – pracą, krajobrazem, położeniem, rodziną etc.?

- stopień znajomości historii danej miejscowości

- jaki jest stopień świadomości zmian otoczenia, oraz na czym się on skupia (czy jest to krajobraz jako całość, zabudowa, uprawy etc.) i jak jest oceniany (pozy-tywnie, nega(pozy-tywnie, neutralnie).

Dodatkowo ważnymi elementami było spisanie głównych sugestii i proble-mów jakie zaznaczali mieszkańcy oraz zwrócenie uwagi, czy konfrontacja z mate-riałem fotograficznym w jakikolwiek sposób zmienia ich świadomość otoczenia (czyli diagnoza, czy podejście takie mogłoby być wykorzystane jako element edu-kacyjny).

Pierwszą wsią, w której wykonane zostały analizy i badania, był Bożków i podczas tego procesu udało się doprecyzować pewne elementy przydatne w innych miejscowościach. Dla przykładu, okazało się, że mieszkańcy bardzo chętnie opo-wiadają o swojej przestrzeni jeżeli zachowana jest forma wywiadu swobodnego bądź strukturalizowanego. Często są niechętni do rejestratorów dźwięku i nagrywa-nia rozmowy, tak więc podczas wywiadów najlepiej sprawdziły się ręczne bądź komputerowe notatki (o wiele chętniej respondenci powtarzali nawet kilkakrotnie

daną frazę niż mówili swobodnie podczas nagrywania). Najlepszą opcją wyboru respondentów okazało się otrzymywanie adresów do danych osób od innych –bądź przypadkowo spotkanych podczas badań terenowych, bądź osób znających więk-szość mieszkańców, takich jak miejscowy proboszcz, sołtys lub w niektórych przy-padkach leśniczy. Podczas prowadzenia badan terenowych mających na celu pozna-nie wsi oraz wykonapozna-nie zdjęć porównawczych najczęściej znajdowali się już pierwsi respondenci. Były to osoby, które same wyraziły zainteresowanie dawnymi fotogra-fiami lub osoby, które zostały zapytane, czy wiedzą skąd dane zdjęcie mogło być zrobione. Posiadany materiał graficzny bardzo często otwierał wiele drzwi i zachę-cał do rozmowy (ryc. 14).

Odmienne problemy ukazały się w niewielkich miejscowościach takich jak Pasterka czy Potoczek, w których przeprowadzenie założonej liczby wywiadów okazało się niemożliwe, ze względu na bardzo niską liczbę mieszkańców.

ryc. 14. Bożków. Przykład zdjęcia z początku XX wieku (w góry), z początku XXI wieku (w środku) oraz ujednoliconych porównań (na dole), wykorzystywanych podczas przeprowadzania wywiadów. Źródło:

opracowanie własne.

Cały proces można podsumować w następujących krokach:

1. Kwerenda w bibliotekach oraz muzeach, analizy historyczne, analizy do-stępnych materiałów. Selekcja dodo-stępnych materiałów archiwalnych pod kątem spełniania kryteriów jakości, tematu oraz wieku oraz określenie miejsca wykonania wybranych fotografii, dodatkowa selekcja w terenie, odrzucająca zdjęcia niemożli-we do wykorzystania ze względu na niedostępność miejsca wykonania fotografii lub przesłonięcie widoku uniemożliwiające porównanie.

2. Wykonanie analogicznego zdjęcia przedstawiającego ten sam widok współcześnie.

3. Zestawienie obu fotografii oraz analiza widocznych zmian.

4. Uproszczenie obu fotografii poprzez ujednolicenie kolorystyczne po-szczególnych elementów – analiza ogólna zmian oraz waloryzacja metodą sektoro-wą.

5. Przeprowadzenie wywiadów strukturalizowanych z wybranymi przedsta-wicielami danej wsi pod kątem świadomości zmian krajobrazowych na podstawie wcześniej ustalonych kryteriów.

6. Wnioski

Zastosowana metoda porównawcza pozwala na całościowe spojrzenie na krajobraz kulturowy i zwrócenie uwagi na jego silne przekształcenia w okresie zale-dwie niecałego wieku. Jak już zostało wspomniane, jest to dobre narzędzie diagno-styczne, pozwalające określić główne problemy oraz ewentualne kierunki rozwoju, który by miał na uwadze także estetykę otoczenia, która jest silnie powiązana z aspektami zrównoważonego rozwoju, a więc także z wartościami ekonomicznymi.

Proponowana tutaj metoda posiada jednak kilka ograniczeń – pomijając pierwsze związane z dość dużą trudnością w dokładnej lokalizacji miejsca wykonania niektó-rych zdjęć, trzeba wspomnieć także o:

- określonym, ograniczonym i narzuconym zakresie czasowym;

Zakres czasowy metodologii ograniczony jest do okresu ostatniego wieku, ze względu na dostępność materiałów archiwalnych wykorzystywanych do porów-nań. Za datę wynalezienia fotografii uznaje się 1839, a jej rozpowszechnienie na-stąpiło w drugiej połowie XIX wieku [Johnson et al., 2010]. Z tego też okresu po-chodzą najbogatsze i najbardziej różnorodne materiały w postaci zdjęć bądź pocz-tówek. Pokrywa się to z dwoma ostatnimi okresami w zaproponowanym przez An-tropa [2005] podziale kształtowania krajobrazu, czyli krajobrazami ery rewolucji (od XIX wieku do II wojny światowej) oraz krajobrazami postmodernistycznymi. W szczególności przekształcenia w obrębie krajobrazu postmodernistycznego są ele-mentem, który można wyjątkowo dobrze zbadać ze względu na bogactwo materia-łów źródłowych. Jest to też czas silnych przekształceń w obrębie obszarów wiej-skich w Europie – czas, w którym różnorodny krajobraz o ściśle określonej funkcji, zmienia się w jednorodny krajobraz o wielu funkcjach.

- uzależnieniu od dostępnych materiałów archiwalnych oraz efektów ich se-lekcji;

Metodę można zastosować do pojedynczych przypadków (np. pojedynczych zdjęć) jak i do określenia zakresu przemian większego obszaru dzięki zdefiniowaniu

Metodę można zastosować do pojedynczych przypadków (np. pojedynczych zdjęć) jak i do określenia zakresu przemian większego obszaru dzięki zdefiniowaniu