Zarys kształtowania krajobrazu kulturowego na opracowywanym terenie

6. OBSZAR BADAŃ

6.2. Zarys kształtowania krajobrazu kulturowego na opracowywanym terenie

Osadnictwo, które było głównym motorem kształtowania krajobrazu kultu-rowego, uzależnione było od wielu czynników zewnętrznych, jak choćby czynników przyrodniczo-geograficznych (m. in. występowanie wody, rodzaj gleby, klimat, ukształtowanie terenu), co prowadziło do istnienia silnych więzi łączących człowie-ka z przyrodą, od której był on w znacznym stopniu uzależniony. Przez długi czas krajobraz nosił cechy krajobrazu pierwotnego, by powoli przekształcać się w krajo-braz, który można określić jako naturalny (gdzie naturalne właściwości krajobrazu jeszcze zdecydowanie dominują nad efektami działalności człowieka). Na początku gospodarka oparta na zbieractwie nie wpływała zbytnio na przekształcenie otoczenia – tereny potrzebne do wyżywienia niewielkich skupisk ludzi o charakterze koczow-niczym, a więc często zmieniającym miejsca pobytu i nie zakładających stałych osiedli zaowocowały co najwyżej siecią ścieżek i tymczasowych osad. Gdy zbierac-two ustąpiło pola łowiectwu krajobraz nadal pozostał w prawie w ogóle nie prze-kształconej formie. Wyraźniejsze formy, czytelne w otoczeniu tworzyła cywilizacja pasterska (pastwiska i towarzyszące im zabudowania tworzyły swoiste enklawy zanurzone w krajobrazie pierwotnym). W podobny sposób na teren wpływało pry-mitywne rolnictwo – zagospodarowując niewielkie przestrzenie pośród puszczy na swoje potrzeby. Wraz z rozwojem gospodarczym osady tworzone samorodnie w sprzyjających warunkach siedliskowych ustępują miejsca osadom zakładanym (np.

na prawie niemieckim, holenderskim), osadom targowym (np. Sobótka) oraz wsiom sprzężonych z klasztorami (Lubiąż, Henryków) lub formacjami obronnymi. Począt-kowo w okresie średniowiecza główną formą ingerencji w krajobraz była zmiana pierwotnego krajobrazu na krajobraz rolniczy, co prowadziło do karczowania znacznych obszarów leśnych, które na terenie obecnego powiatu kłodzkiego składa-ły się głównie z grądu środkowoeuropejskiego, nadrzecznej olszyny górskiej i subo-ceanicznego boru świeżego w piętrze pogórza, żyznej i kwaśnej buczyny, jaworzyny

górskiej i dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego w reglu dolnym oraz świer-czyny w reglu górnym [Czarnecka 2003]. Niektóre obszary te były jednak grodzone i tworzyły tzw. zwierzyńce, będące swoistymi parkami rozrywki, gdzie główną atrakcją było polowanie (jednocześnie można uznać to za jedną z form podstawowej ochrony zasobów przyrody, ponieważ polowanie było na tych obszarach pod nadzo-rem). W dziedzinie zieleni zorganizowane, ze względu na zwartą zabudowę i ogra-niczone wolne przestrzenie wewnątrz murów zamkowych lub miejskich ogrody często tworzono poza ich obrębem – powstawały założenia o funkcjach czysto roz-rywkowych, użytkowych lub je łączących, które były powiązane z architekturą je-dynie komunikacyjnie.

ryc. 20. Sieć osadnicza na terenie ziemi kłodzkiej do poł. XIII w. oraz w XXI w. Źródło: opracowanie wła-sne na podstawie: Bartkiewicz 1977, s. 16

Ingerencja człowieka w krajobraz w tym okresie nie wpływała jeszcze tak niekorzystnie na jego właściwości biofizyczne – szachownicowy układ pól otoczo-nych zielenią wysoką oraz wymuszone ukształtowaniem terenu przez co racjonalne przeprowadzanie granicy rolno-leśnej zachowywało równowagę biocenotyczną.

Zmiany postępowały powoli, działalność człowieka pozbawiona była długo cech dominacji w stosunku do środowiska, które zajmował, a osadnictwo bardzo długo uwarunkowane było rozmieszczeniem siedlisk korzystnych dla rolnictwa (ryc. 20).

Badania wykazują, że aż do XIII w. środowisko Sudetów ulegało antropopresji w bardzo niewielkim stopniu [Madeyska 1999]. Ten początkowy okres rozwoju rolni-czego krajobrazu kulturowego można podzielić na trzy okresy [za Buchwald 1975]:

- okres wczesny (od neolitu do średniowiecza), w którym zaznaczał się sil-nie kontrast pomiędzy sil-niewielkimi obszarami osadnictwa a krajobrazem pierwot-nym leśpierwot-nym. Już w V i IV tysiącleciu p. n. e. na obszarze lessów Dolnego Śląska występowały rozproszone osady.

- okres ekspansji (wczesne średniowiecze), w którym następuje rozszerzenie obszarów zasiedlonych i rozbudowa gospodarstw,

- okres karczunków (schyłek średniowiecza), skutkujący zmianą znacznych terenów leśnych na osadnicze, często spotykane były winnice, sady oraz uprawy ogrodnicze.

Na teren Sudetów osadnictwo wkroczyło stosunkowo późno, bo dopiero w XIII-XIV w. [Bartkiewicz 1977]. Stąd też aż do późnego średniowiecza odznaczała się wyraźna granica pomiędzy przedpolem gór, gdzie dominował krajobraz rolniczy, a terenami górzystymi, które były głównie eksploatowane przez zbieraczy i łowców [Latocha 2005] przez co zachowywały w znacznej mierze swój naturalny charakter lasów jodłowo-bukowych i kwaśnej buczyny górskiej (czyli pierwotnej puszczy sudeckiej) [Bugajski i Nowiński 1983]. Drewno było pozyskiwane głównie dla po-woli pojawiającego się tutaj górnictwa oraz hutnictwa (przede wszystkim hut szkła).

Granice rolno-leśne, a co za tym idzie kształt pól i otoczenia wsi (sadów, łąk, pastwisk), były powiązane z typem zakładanego osiedla. Jedna z najpopular-niejszych form na terenie obecnego Dolnego Śląska była łańcuchowka¹², będąca wsią o liniowym układzie zabudowy i związany z nią łanowy podział pól. Wieś tego typu odznaczała się zwartą zabudową oraz występowaniem luźnych zagród (zaczątki przyszłych kolonii). Zabudowania były zwykle wyraźnie oddzielone od

przynależ-12 Łańcuchówka – układ wsi związany z łanowym układem pól, popularny na terenach gó-rzystych i wyżynnych. Zabudowania usytuowane są najczęściej wzdłuż cieku wodnego dwu- lub jednostronnie. Znajdują się one najczęściej pośrodku łanu (wydłużonego pasa o różno-rodnej szerokości i długości – łany biegną równolegle do siebie, na zewnątrz wsi). Granice łanów są drogami polnymi umożliwiającymi dostęp do poszczególnych pól. „Łańcuchówka jest zazwyczaj wsią dość luźną, znakomicie dostosowaną w swym rozplanowaniu do rzeźby terenu. Ten typ jest genetycznie związany z tzw. kolonizacją na prawie niemieckim. Łańcu-chówki uległy stosunkowo małym przeobrażeniom i do dziś zachowały się w nie zmienio-nych kształtach” [Buchwald, Engelhardt 1975]

nych im pól, także ze względów obronnych. Intensywna kolonizacja Sudetów nastą-piła dopiero w XIV w., kiedy to miejsce lasów zaczęły coraz szybciej zajmować użytki rolne, a wyraźna granica rolno-leśna zaczęła piąć się w górę. Jednak ze względu na okresowe zaburzenia w liczbie ludności, spowodowane między innymi różnymi wojnami, aż do późnego średniowiecza (XV w.) równowaga biocenotyczna tego obszaru nie została w znacznym stopniu zaburzona [Staffa 1990], a obszary leśne miały możliwość częściowego odnawiania się. Znaczny przyrost ludności wraz z intensywnym rozwojem przemysłu i górnictwa spowodował jednak całkowi-te usunięcie pokrycia leśnego ze stoków nadających się pod uprawę w przeciągu zaledwie stu lat. Lasy zachowały się jedynie na stokach o największym nachyleniu, które nie sprzyjały rolnictwu. W XVII w. został przeprowadzony pierwszy masowy wyrąb lasów w sąsiadujących Górach Orlickich – ścięte kłody spławiane były do Kutnej Hory i wykorzystywane w kopalniach srebra. Kolejnym miejscem, które zostało wylesione były Góry Bystrzyckie [Brygier i Dudziak 2001].

Inną formą wprowadzanych do krajobrazu elementów, szczególnie widocz-ną do dziś było tworzenie zwykle powiązanych ze sobą dominant krajobrazowych, którymi stawały się między innymi wieże, młyny, zamki oraz inne formy zabudowy o większym znaczeniu ekonomicznym lub społecznym. Już w wiekach średnich tarasowano stoki, prowadzono młynówki, tworzono stawy i wały oraz wprowadzano obszary sztucznych zadrzewień. Priorytetem był tutaj ład gospodarczy, z którego bardzo często wynikał także ład estetyczny krajobrazu.

W okresie odrodzenia idee kształtowania krajobrazu utrzymane w duchu włoskiego renesansu dość długo nie mogły znaleźć odzwierciedlenia na terenach polskich. Najczęstszym rozwiązaniem było wprowadzanie zmian do rozwiązań już istniejących. Tworzone od podstaw ogrody (szczególnie przy rezydencjach wiej-skich) dość znacznie różniły się od tych powstających na terenie Europy – rozbież-ności powodowane były w znacznej mierze różnicami klimatu, ukształtowaniem terenu oraz stosunkami społecznymi. Kontynuowano formy regularne, dostosowane do dostępnego materiału budowlanego i roślinnego– nowością było ścisłe powiąza-nie zieleni zorganizowanej z otaczającą architekturą oraz otwarcie na otaczający krajobraz. Architektura została połączona z otoczeniem, które odgrywało coraz większą rolę estetyczną, poprzez kształtowanie rozbudowanych założeń wiążących wzajemnie w układzie funkcjonalno-przestrzennym ogrody, parki, zwierzyńce, sady, winnice, obszary leśne i rolnicze, między innymi poprzez wykorzystanie sys-temu alei i szpalerów drzew oraz innych elementów przyrodniczych jako spoiwa.

Przełom XVI i XVII w. to szybkie rozrastanie się areału upraw rolnych, co było powiązane w znacznej mierze z rozkwitem gospodarki pańszczyźnianej, a od drugiej poł. XVII w. kształtowanie otoczenia wychodzi znacznie poza wyznaczone wcześniej granice i z rozmachem przekształca sąsiadujący krajobraz. Jest to okres, kiedy w Europie powstają nowatorskie zręby układów funkcjonalno-przestrzennych z wieloma elementami estetycznymi, takimi jak dominanty, otwarcia i osie

widoko-we, łączącymi i organizującymi otaczającą przestrzeń oraz tworzącymi spójną kom-pozycję różnorodnej mozaiki terenów. Powstają także rozległe założenia ogrodowo-urbanistyczne, łączące zabudowania i ich zaplecza gospodarskie z osiedlami wiej-skimi i miejwiej-skimi. Układy wieloosiowe wiązane są ze sobą węzłami komunikacyj-nymi. Tereny leśne oraz otaczający krajobraz agrarny zostają zintegrowane z ogro-dem i architekturą. Przykładami ogrodów barokowych w hrabstwie kłodzkim są Gorzanów i Wilkanów.

Założenia typu krajobrazowego, które na tych ziemiach cieszyły się dużą popularnością, pojawiły się stosunkowo wcześnie, bo już w drugiej połowie XVIII wieku. To nadążanie za europejskimi trendami było wynikiem powiązań kultural-nych z Anglią i Francją w tym okresie. Aż do połowy XIX wieku zaobserwować można zanikanie wcześniej istniejących regularnych układów typowych dla wcze-śniejszych epok na rzecz naturalnych, swobodnych założeń angielskich. Powstaje w tym czasie także wiele różnorodnych układów przejściowych. Powstają wijące się swobodnie drogi i ścieżki, ‘dzikie promenady’ – gęste nasadzenia leśne z meandru-jącymi alejkami i ukrytymi budowlami. Istniejące założenia często są powiększane i przeprojektowywane, a proces zrywania z zgeometryzowaną przeszłością szybko doprowadza do planowego upiększania krajobrazu. „Wraz z rozwojem ogrodów krajobrazowych pojawia się nazwa „park” na oznaczenie ogrodu, którego cechą charakterystyczną było powiązanie przestrzenno-kompozycyjne z otaczającym kra-jobrazem. Tradycja tej nazwy przetrwała do dziś”¹³. Powstają w tym czasie rozległe założenia krajobrazowe zajmujące nawet powierzchnie tysięcy hektarów, obejmują-ce łąki, pastwiska, pola wraz ze szpalerami drzew, alejami zbiornikami wodnymi i grupami drzew, czyli cały krajobraz obszarów wiejskich. Na Ziemi Kłodzkiej jed-nym z pierwszych parków tego typu był park z Bożkowie. Założenia te stały się w późniejszym czasie bardzo popularne i zakładane przy wielu rezydencjach – m.in. w Ścinawce Dolnej i Średniej, w Piszkowicach etc. Połowa XIX w. jest także okresem intensywnej działalności Marianny Orańskiej (która obecnie stała się swoistym pro-duktem turystycznym), która poprzez program zagospodarowywania nowo nabytych i wciąż powiększanych włości silnie wpłynęła na współczesny krajobraz kłodczy-zny. Jej działalność objęła nie tylko nowo powstały system dróg, ale także osadnic-two, gospodarkę leśną wraz z nowymi nasadzeniami ale także rozwój uzdrowiska w Lądku oraz popularyzację Śnieżnika i Międzygórza. Jest to także okres popularyza-cji turystyki w obrębie Ziemi Kłodzkiej i powstania Kłodzkiego Towarzystwa Gór-skiego

(1881 roku).

Na obszarze Sudetów maksymalna wielkość zaludnienia została osiągnięta w drugiej połowie XIX w. Przeludnienie doprowadziło do próby eksploatacji i uprawy stoków położonych wysoko, o znacznej stromiźnie co doprowadziło do

ka-13 Buchwald K., Engelhardt W., 1975, str. 66

tastrofalnej erozji gleb [Latocha 2005]. Ziemia Kłodzka, którą dość długo szczelnie pokrywał jednolity obszar lasu, została w tym okresie radykalnie zmieniona. Cała Kotlina i znaczne części przedgórza zostały pozbawione swojej pierwotnej pokrywy zieleni. Po wspomnianych już wcześniej efektach takiego postepowania, do końca XIX w. można zauważyć wzrost powierzchni zalesionych oraz wyłanianie się krajo-brazu mieszanego rolno-leśnego, bez wyraźnej liniowej granicy pomiędzy różnymi typami użytkowania terenu. Przełom XIX i XX w. był także okresem wprowadzania monokultur świerkowych (o wysokiej produktywności, szybko pokrywających za-potrzebowanie na drewno), do dziś dominujących w wielu obszarach zalesionych (obecnie na terenie powiatu kłodzkiego tego typu lasy składają się na 75-80% po-wierzchni zalesionej) [Grykień 2010]. Zabieg ten doprowadził do zubożenia nie tylko krajobrazu ale i składu gatunkowego miejscowej flory, co naraziło kompleksy leśne na wiele zagrożeń ze strony tak czynników klimatycznych jak i chorobotwór-czych – używane odmiany świerka pochodzące bardzo często z nizinnych obszarów Europy Zachodniej były na te zagrożenia szczególnie podane. Pierwsze takie nasa-dzenia miały miejsce w obrębie tzw. domen królewskich, w Górach Stołowych i Górach Bystrzyckich [Brygier i Dudziak 2001]. Kolejnym elementem wprowadzo-nym w ramach walki z erozją gleb i zmywaniem stoków, który wpłynął na krajobraz było tarasowanie stoków [Ingot 1979].

Wspomniana wcześniej ekspansja osadnictwa była powiązana ze znaczący-mi zznaczący-mianaznaczący-mi w gospodarce rolnej w drugiej połowie XIX wieku. Promowane tam były innowacyjne metody pracy. Dążono do polepszenia gatunku roli oraz użyźnie-nia obszarów leżących odłogiem. Władze własnym kosztem przeprowadziły wiele prac melioracyjnych oraz popierały finansowo związki melioracyjno-rolnicze. Silna ingerencja w ekosystemy miała na celu stworzenie wielkich, ‘nowoczesnych’ obsza-rów pól uprawnych. Adaptowano wiele terenów dla niemieckich osadników. Naj-częściej spotykany wcześniej typ krajobrazu rolno-leśnego zaczął sukcesywnie zmieniać się w typowy krajobraz rolny. Jeszcze na przełomie XVIII i XIX w. lasy stanowiły połowę powierzchni ziemi kłodzkiej. W ciągu zaledwie 100 lat lesistość osiągnęła poziom 1/3 powierzchni, do czego w największym stopniu przyczyniło się dewastacyjne ograniczenie wielkości lasów prywatnych – o ponad 70%. Proces ten został częściowo uregulowany dopiero w 1875 r., kiedy to wprowadzono pewne ograniczenia i zaczęto celowe zalesienia terenów [Ruchniewicz 2010]. Wyrąb drzew służył pozyskaniu materiału używanego w przemyśle, podczas rozbudowy sieci kolejowej, w szklarstwie, górnictwie oraz na eksport. XIX w. jest też czasem prężnego rozwoju miejscowości uzdrowiskowych oraz turystyki – w tym czasie wiele miejscowości górskich stało się letniskami – prym wiedzie tutaj rozbudowane w połowie wieku Międzygórze, które uzyskało w swoim krajobrazie kilka pensjona-tów w stylu norwesko-tyrolskim i jak inne wsie atrakcyjnie położone zaczęło czer-pać profity z ruchu turystycznego. Turyści korzystali z intensywnie rozwijającej się

sieci kolejowej, która jako ważny szlak komunikacyjny zaczęła przekształcać krajo-braz na wiele sposobów – pośrednich i bezpośrednich.

Po drugiej wojnie światowej nasiliło się rozpoczęte na przełomie wieku wa-runkami środowiskowymi wyludnianie terenów wiejskich. Tym razem przyczyniła się do tego powojenna zmiana granic oraz prawie całkowita wymiana ludności ob-szarów dawnego hrabstwa [Ciok 1991]. Przyczyny ekonomiczne, społeczne i poli-tyczne powiązane z przesiedlaniem i wysiedlaniem ludności przyczyniły się do zmiany krajobrazu – zanikiem wyżej położonych wsi (po 1945 r. w rejonie Gór By-strzyckich i Orlickich z krajobrazu zniknęło 31% wcześniejszych wsi, przysiółków bądź kolonii, a aż 39% odczuło znaczny ubytek ludności i liczny zabudowań, dla Gór Stołowych i Wzgórz Lewińskich spadek wyniósł odpowiednio 19% i 54%, dla Masywu Śnieżnika i Gór Bialskich – 30% i 45% [Latocha 2010] oraz obniżaniem się granicy rolno-leśnej [Fatyga i Górecki 2001] oraz stopniowym wkraczaniem wtórnej sukcesji traw, krzewów i drzew, zanikania nieużywanych dróg polnych i leśnych, wzrostu różnorodności krajobrazu. Obecnie, lesistość obszarów wyżej po-łożonych waha się pomiędzy 40 a 60%, a lesistość Kotliny wynosi ok. 20% [Brygier i Dudziak 2001]. Struktura użytków przekształciła się na korzyść terenów pastwisk (wzrost o 2-12%) oraz wspomnianych wcześniej terenów leśnych (wzrost o 5-17%) [Latocha 2010]. Proces ten zachodził kosztem zanikania powierzchni pól upraw-nych, spowodowanej porzucaniem działalności rolniczej przez mieszkańców. Naj-większe zmiany dotyczyły terenów okalających Kotlinę, która ze względu na wa-runki środowiskowe i uksztaltowanie powierzchni zmieniła się zasadniczo najmniej.

Względem krajobrazów, które zachowały jak najbardziej naturalny charakter tego regionu (czyli są zgodne z roślinnością potencjalną danego obszaru) można wymie-nić fragmenty lasów dolnoreglowych w Masywie Śnieżnika i Górach Bialskich ( rezerwaty „Nowa Morawa” i „Puszcza Śnieżnej Białki”, dolina Kleśnicy i Kamieni-cy), żyzne buczyny sudeckie (dolina KleśniKamieni-cy), fragmenty ciepłolubnych buczyn storczykowych (pasmo Krowiarek), bory sosnowo – świerkowe (obręb Parku Naro-dowego Gór Stołowych), bardzo rzadka buczyna ziołoroślowa (okolice Zieleńca).

Krajobraz naturalny tworzą także obszary łąk, jary potoków (np. okolice Ostrej Gó-ry, okolice wodospadu Pośny) oraz obszary torfowisk (najbardziej znane są rezerwa-ty „Torfowisko pod Zieleńcem” oraz Wielkie Torfowisko Batorowskie) (Brygier W., Dudziak T., 2001). Ochrona prawna przyrody na terenie Ziemi Kłodzkiej obej-muje obecnie obszar Parku Narodowego Gór Stołowych (powołany do życia w 1993 r. jako kontynuacja wcześniejszych form ochrony przyrody na tych terenach, które podjęto w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej), Śnieżnicki Park Krajobrazowy (teren Masywu Śnieżnika, Gór Bialskich i Złotych), obszary chronio-nego krajobrazu (Góry Bystrzyckie i Orlickie, Góry Bardzkie i Sowie), a także ob-szary Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000” (m. in. Torfowisko pod Zie-leńcem, przełom doliny Bystrzycy Dusznickiej). Okres po II wojnie światowej wpłynął w dużej mierze równie dewastacyjnie w dłuższej perspektywie co sama

wojna. Priorytety polityczne nastałych w 1945 r. władz, wśród których znalazło się rozprawienie z warstwą ziemiańską, doprowadziły do zniszczenia wielu majątków ziemskich, które często miały silny wpływ na kształtowanie przestrzeni wiejskich.

Zniszczeniu uległy nie tylko elementy architektoniczne, ale także wiele ogrodów i parków oraz sposób parcelacji ziemi. Obecnie stan dziedzictwa historycznego zało-żeń pałacowo-dworsko-ogrodowych jest w przeważającej mierze nadal tragiczny, czego powodem są głównie [za Michałowski 2001]:

- programy użytkowe i zagospodarowanie niedostosowane do zabytkowego charakteru obiektu,

- praktyczny zanik tradycji sztuki ogrodowej,

- brak właściwych zabiegów pielęgnacyjnych w obiektach, które otrzymały odpowiednie funkcje użytkowe.

Odkąd Kłodczyzna stała się administracyjnie częścią Polski oraz nastąpił sukcesywny wzrost liczby pustych gospodarstw i eskalacja nierolniczego zatrudnie-nia mieszkańców wsi krajobraz szybko zaczął się przekształcać z jednej strony na wtórnie naturalny, z drugiej strony zaczęły pojawiać się w nim specjalne strefy eko-nomiczne, wielkopowierzchniowe galerie handlowe i sklepy oraz bardziej lub mniej rozbudowane elementu zagospodarowania turystycznego. Te powojenne zmiany charakteru wsi zaowocowały zanikaniem wcześniej wyłonionego typowego dla tego regionu krajobrazu – jednym z winowajców stała się wzrastająca liczba nowych zabudowań o niepożądanych dla terenów wiejskich formach oraz położeniu (wpi-sywaniu się w krajobraz) wykazujących brak poszanowania dla tradycji oraz estety-ki przestrzeni. Wzrost ten rozpoczął się w drugiej połowie lat 80. XX w. i po dziś dzień utrzymuje tą tendencję (z okresem spadku w połowie lat. 90.) [Latocha 2010].

Trend ten objął w szczególności obszary wiejskie i małomiasteczkowe atrakcyjnych turystycznie miejscowości powiatu – w szczególności Polanicy-Zdrój czy Kudowy-Zdrój. Na terenach wiejskich przyrost wydawanych pozwoleń na budowę wzrósł ponad dwukrotnie w przeciągu pięciu lat (od 44 pozwoleń w 2002 r. do 110 pozwo-leń w 2007 r.), a powstające zabudowania pełnią głównie role letniskowe i użytko-wane są okresowo, co w połączeniu ze spadkiem ilości gruntów rolnych i zanika-niem funkcji rolniczych, dodatkowo wpływa na transformację tak funkcjonalną jak i przestrzenną współczesnej wsi kłodzkiej (dane na postawie informacji ze Starostwa Powiatowego w Kłodzku [Latocha 2010]). Nowa zabudowa, mająca być często spełnieniem wizji „ucieczki na wieś, do przyrody”, charakteryzuje się o wiele więk-szym rozproszeniem i zajmowaniem terenów trudnie dostępnych, niż tradycyjna zabudowa tego terenu. Brak tutaj nawiązania do historycznego układu wsi i posza-nowania dla stylu i detalu architektonicznego. Nowe obiekty, zamiast wpisywać się w otoczenie, zaczynają w nim dominować, przekształcając krajobraz w chaotyczny i nieprzemyślany.

Z największą ilością problemów musiały zmierzyć się wsie typu łańcucho-wego, w których nieprzemyślana parcelacja doprowadziła najczęściej do rozwoju

wsi ‘wszerz’. Takie często nieplanowane i samorzutne bądź nie do końca sensowne rozrastanie się miejscowości wymagało, jak w każdym tego typu przypadku, rozbu-dowy infrastruktury, która często utrzymywała charakter rozburozbu-dowy, a więc była nieplanowana i nie do końca sensowna, co pociągało za sobą nie tylko zeszpecenie krajobrazu ale też wzrost kosztów.

Obecnie wzrastające rozdrabnianie gospodarstw wiejskich owocuje między innymi nie tylko wspomnianym rozproszeniem osadnictwa i wzrostem powierzchni nieużytków, ale też ubytkami w szacie roślinnej, także tej cennej historycznie i kul-turowo oraz wieloma problemami natury organizacyjnej, jak choćby paradoksalnym efektem wzrostu areałów dużych pól, uprawianych przez niewielką grupę rolników.

Prowadzi to także w dużym stopniu do niepożądanego rozczłonkowania krajobrazu kulturowego regionu oraz zmianą relacji pomiędzy przestrzenią produkcyjną a nie-produkcyjną.

Podsumowując na zakończenie za Bogdanowskim [2001], krajobrazy kultu-rowe zawsze są i będą wyrazem działalności gospodarczej człowieka i tak jak histo-ria znajduje wyraźne odzwierciedlenie w formach krajobrazu, tak z tych form można wywnioskować wiele informacji na temat historii. Krajobrazy te wyłaniały się jako efekt trzech typów działań: działań żywiołowych (wynikających spontanicznie z

W dokumencie kulturowego obszaro w wiejskich na wybranych przykładach (Stron 73-82)