W świetle drugiego poglądu należy rozróżnić stronę procesową w znaczeniu formalnym od strony procesowej w znaczeniu materialnym

Przy tym strona w znaczeniu materialnym nie jest tym samym, co strona stosunku materialnoprawnego – można być stroną w tym znaczeniu, mimo że

209 Por. W. Siedlecki (w:) W. Siedlecki i Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 108-110.

82

sam stosunek materialnoprawny z udziałem danego podmiotu nie istnieje210. W

sensie materialnym stroną jest podmiot stosunków prawnych stanowiących przedmiot rozpoznania sądu, tj. osoba, w której interesie toczy się proces. Z kolei w sensie formalnym stroną jest także podmiot prowadzący proces w swoim imieniu, lecz w interesie innej osoby211.

Stroną procesu cywilnego może być osoba fizyczna, osoba prawa albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej. W polskim procesie

cywilnym obowiązuje zasada dwustronności212, w świetle której biorą w nim

udział dokładnie dwie strony, określane jako powód i pozwany, będące odrębnymi podmiotami. Po każdej ze stron procesu może występować kilka podmiotów. Ma wówczas miejsce tzw. kumulacja podmiotowa określana jako współuczestnictwo w sporze. Realizacji tej zasady w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych poświęcono odrębny rozdział.

Co istotne, w uchwale z 20 kwietnia 2010 r. (III CZP 112/09)213,

niedotyczącej wprost postępowania odrębnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, wskazano, że pojęcie „strony” ma znaczenie

techniczno-procesowe – stroną jest jedynie osoba uczestnicząca w procesie w

tym charakterze, a nie osoba, która powinna lub może być stroną. Nie istnieje zatem status strony w ujęciu abstrakcyjnym, oderwanym od procesu.

3.1.2. Przymioty strony

Zgodnie z art. 64 § 1 k.p.c. każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność

występowania w procesie jako strona (zdolność sądowa). W świetle § 11

powołanego artykułu zdolność sądową mają także jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. W doktrynie przyjmuje się, że definicja legalna „zdolności sądowej” jest zbyt wąska, gdyż posiadają ją także inne podmioty występujące w postępowaniu cywilnym.

210 Wyrok SN z 4 maja 1966 r., II CR 103/66 (OSNCP 1967/2/25).

211 Por. J. Jodłowski (w:) J. Jodłowski i in., Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 192-194, W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2006, s. 133-134.

212 Nie obowiązuje ona w postępowaniu nieprocesowym – zob. art. 510 k.p.c. 213 OSNC 2010/7-8/98.

83

Dlatego też zdolność sądową ujmuje się jako zdolność do zajmowania pozycji

podmiotu postępowania cywilnego214. Interpretacja pojęcia „zdolności

sądowej” ściśle według art. 64 § 1 k.p.c. oznaczałaby uznanie, iż nie dotyczy ona postępowania nieprocesowego, egzekucyjnego i zabezpieczającego oraz że nie

przysługuje ona w procesie np. interwenientowi ubocznemu215. Dlatego w

doktrynie wskazuje się, że zdolność sądowa to zdolność do bycia

samodzielnym podmiotem uprawnień, obowiązków i ciężarów

procesowych w sądowym postępowaniu cywilnym216. W ocenie W.

Broniewicza zdolność sądową należy traktować nie tyle jako przymiot, dzięki któremu dany podmiot może być stroną w procesie, co jako przymiot danego podmiotu pozwalający na przeprowadzenie z jego udziałem jako strony

procesowej ważnego postępowania217. Zakres zdolności sądowej jest zawsze taki

sam, bez względu na to, czy chodzi o osoby fizyczne czy prawne lub inne podmioty, które zgodnie z przepisami tę zdolność posiadają.

W nauce prawa postępowania cywilnego przedstawiany jest przy tym pogląd, w świetle którego zdolność sądowa jest odpowiednikiem zdolności

prawnej218. Jest to porównanie przydatne ze względów pragmatycznych. Należy

przypomnieć, że w świetle art. 8 k.c. każda osoba fizyczna ma zdolność prawną od chwili urodzenia. Granice czasowe posiadania przez daną osobę fizyczną zdolności prawnej, ale i zdolności sądowej rozciągają się od chwili jej urodzenia aż do śmierci, przy czym warunkową zdolność prawną i zdolność sądową w niektórych okolicznościach – np. w zakresie spadkobrania – posiada także

dziecko poczęte, lecz jeszcze nienarodzone (nasciturus)219. Zdolność prawna i

214 E. Rudkowska-Ząbczyk, Komentarz do art. 64 kodeksu postępowania cywilnego (w:) E. Marszałkowska-Krześ (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, 2017 Legalis/El. Por. W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, NP 1966/5, s. 573.

215 R. Flejszar, Komentarz do art. 64 kodeksu postępowania cywilnego (w:) A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz. Art. 1-729, Warszawa 2015, Legalis/El. 216 R. Flejszar, Komentarz do art. 64…, op. cit.. Por. W. Broniewicz, Zdolność…, op. cit., s. 577. M. Pazdan, Podmioty stosunków cywilnoprawnych. Zagadnienia ogólne (w:) M. Safjan (red.), System Prawa

Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2012, s. 1033.

217 W. Broniewicz, Zdolność…, op. cit., s. 575 (zob. także H. Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w

sprawach cywilnych, Warszawa 2012, s. 129). W. Broniewicz zauważył przy tym, że między ujęciem

zdolności sądowej w art. 64 § 1 k.p.c. a ujęciem jej w takich przepisach jak art. 70, 199 § 1 pkt 3 i 369 pkt 2 k.p.c. zachodzi sprzeczność.

218 K. Knoppek, Postępowanie…, op. cit., s. 166.

84

sądowa nasciturusa uzależniona jest od tego, czy dziecko narodzi się żywe220. Kwestia tego, kto poza osobami fizycznymi i prawnymi posiada zdolność prawną

i zdolność sądową uznawana jest za szczególnie trudną221. Jej omówienie

wykraczałoby poza ramy niniejszej pracy, zważywszy na to, że ma ona na celu przedstawienie stron w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, które to strony zostały wymienione w stosownym przepisie i czynienie rozważań teoretycznoprawnych w oderwaniu od tej normy mijałoby się z przyjętym celem.

Zdolność sądowa to bezwzględna i dodatnia przesłanka procesowa, a jej brak w przypadku strony, która brała udział w postępowaniu, pociąga za sobą jego nieważność w rozumieniu art. 379 pkt 2 k.p.c. Jest to okoliczność brana pod uwagę przez sąd drugiej instancji oraz SN z urzędu w granicach zaskarżenia (art.

378 § 1 i art. 39813 § 1 k.p.c.). Postępowanie dotknięte nieważnością z podanego

względu, może być wznowione wskutek wniesienia stosownej skargi (art. 401 pkt 2 k.p.c.). Brak zdolności sądowej którejkolwiek ze stron sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 zd. 3 k.p.c.), bowiem skutkuje on odrzuceniem pozwu (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.), o ile ma charakter pierwotny. W przypadku następczego braku zdolności sądowej, sąd zawiesza postępowanie (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.), a następnie podejmuje je z udziałem następcy prawnego bądź je umarza.

W świetle art. 65 § 1 k.p.c. zdolność do czynności procesowych (zdolność

procesową) mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności

prawnych, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 64

§ 11 k.p.c. Osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma

zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie (art. 65 § 2 k.p.c.). W doktrynie zdolność procesową określa się jako przymiot umożliwiający stronie bądź uczestnikowi postępowania dokonanie osobiście bądź przez pełnomocnika skutecznych

czynności procesowych (takich jak popieranie powództwa czy zawarcie ugody

220 R. Flejszar, Komentarz do art. 64…, op. cit., a także wyrok SN z 7 października 1971 r., III CRN 255/71 (OSNC 1972/3/59).

85

sądowej), a także umożliwiający innym podmiotom postępowania dokonywanie

wobec strony bądź uczestnika postępowania takich czynności222. Zdolność

procesową ma każdy podmiot niebędący osobą fizyczną, a mający zdolność sądową223.

Tak jak zachodzi związek między zdolnością prawną a zdolnością sądową, tak należy wskazać na związek między zdolnością do czynności prawnych a

zdolnością procesową224. H. Pietrzkowski uznaje, że osoba fizyczna ma zdolność

procesową w takim zakresie, w jakim posiada zdolność do czynności prawnych, a

więc może to być zdolność pełna bądź ograniczona225, przy czym rzecz jasna

może także wystąpić brak tej zdolności. Ograniczoną zdolność procesową w świetle tego zapatrywania mają zatem osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych (osoby, które nie ukończyły trzynastego roku życia, osoby

ubezwłasnowolnione całkowicie – art. 13 k.c., osoby ubezwłasnowolnione

częściowo – art. 15 i 16 k.c., osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego – art. 549 § 1 k.p.c., a także w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa matka i ojciec dziecka mają zdolność procesową również wtedy, gdy są ograniczeni w zdolności do czynności prawnych, jeżeli ukończyli lat szesnaście –

art. 4531 k.p.c.). Z kolei K. Knoppek wskazuje, że gdyby miała istnieć częściowa

zdolność procesowa, to należałoby przyjąć, że strona przykładowo może dokonywać czynności przed sądem pierwszej, ale już nie drugiej instancji226. W konsekwencji, na gruncie polskiego kodeksu postępowania cywilnego nie może być mowy o częściowej zdolności procesowej. W ocenie Autora osoby fizyczne przed ukończeniem trzynastego roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie mają zdolności procesowej. Z kolei osoby fizyczne w wieku od trzynastu do osiemnastu lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo mają zdolność procesową (a nie częściową zdolność procesową) w sprawach wynikających z czynności prawnych, których mogą dokonywać samodzielnie.

222 H. Pietrzkowski, Metodyka…, op. cit., s. 145.

223 H. Pietrzkowski, Metodyka…, op. cit., s. 145, K. Knoppek, Postępowanie…, op. cit., s. 169. 224 Ibidem, s. 145, ibidem, s. 169.

225 H. Pietrzkowski, Metodyka…, s. 145 (por. M. Pazdan, Podmioty…, op. cit., s. 1035-1036). 226 K. Knoppek, Postępowanie…, op. cit., s. 169.

86

Pogląd ten należy podzielić, dodając, że w tym przypadku nie może być mowy o częściowej zdolności procesowej, a jedynie o pełnej zdolności procesowej w określonym rodzaju spraw.

Zdolność procesowa jest bezwzględną dodatnią przesłanką procesową – tak jak zdolność sądowa – zaś jej brak w przypadku strony, która brała udział w postępowaniu pociąga za sobą jego nieważność w rozumieniu art. 379 pkt 2 k.p.c. Brak zdolności procesowej po stronie powoda sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 zd. 3 k.p.c.). Pierwotny brak zdolności procesowej powoda skutkuje bowiem odrzuceniem pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Jeśli brak zdolności procesowej którejś ze stron ma charakter następczy, sąd zawiesza postępowanie z urzędu (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.). Brak zdolności procesowej jest także brany pod uwagę z urzędu w granicach zaskarżenia przez sąd drugiej instancji oraz SN (art. 378 § 1 k.p.c. i art. 39813 § 1 k.p.c.). Postępowanie dotknięte nieważnością z przyczyny braku zdolności procesowej może być wznowione wskutek wniesienia stosownej skargi (art. 401 pkt 2 k.p.c.)227.

W rezultacie podziału stron na strony w znaczeniu materialnym oraz w znaczeniu formalnym w nauce prawa przedstawiany jest podział legitymacji na materialną (legitimatio ad causam) oraz procesową (legitimatio ad processus)228. Pod pojęciem „legitymacji materialnej” rozumie się prawo do uzyskania ochrony

prawnej bez prawa żądania takiej ochrony229 czy – w innym ujęciu – posiadanie

przez daną osobę prawa podmiotowego bądź interesu prawnego, który może

podlegać ochronie przed sądem230. Z kolei „legitymacja procesowa” to tytuł

prawny do żądania sądowej ochrony prawnej w konkretnej sprawie cywilnej231.

Wskazuje się także, iż jest to uprawnienie do wytoczenia i popierania powództwa,

aby uzyskać ochronę własnych lub cudzych praw podmiotowych232. W

konsekwencji za stronę w znaczeniu materialnym uważa się osobę, która

227 Warto zaznaczyć, że ostatnio na temat zdolności procesowej szeroko wypowiedział się P. Rawczyński (w:) Tenże, Zdolność procesowa w sądowym postępowaniu rozpoznawczym w sprawach

cywilnych, Warszawa 2018.

228 R. Flejszar, Komentarz do art. 64…, op. cit. 229 K. Knoppek, Postępowanie…, op. cit., s. 163. 230 R. Flejszar, Komentarz do art. 64…, op. cit. 231 K. Knoppek, Postępowanie…, op. cit., s. 163. 232 R. Flejszar, Komentarz do art. 64…, op. cit.

87

posiada legitymację materialną, zaś za stronę w znaczeniu procesowym poczytuje się osobę, której przysługuje legitymacja procesowa. Autorzy opowiadający się za omawianym stanowiskiem przyjmują, że stroną w znaczeniu materialnym jest zawsze ta osoba, której służy legitymacja materialna, a stroną w

znaczeniu formalnym – ta osoba, której służy legitymacja procesowa233.

Zazwyczaj dana strona ma zarazem legitymację materialną i procesową, przy

czym strona procesu musi mieć co najmniej drugą ze wskazanych legitymacji234.

Należy przy tym zwrócić uwagę na istotną dystynkcję. Mianowicie legitymacja procesowa jest przesłanką materialną, gdyż to normy prawa materialnego rozstrzygają o tym, kto może w konkretnej sprawie żądać od sądu udzielenia ochrony prawnej oraz przeciwko komu może być skierowane żądanie – z tego punktu widzenia wyróżnia się legitymację procesową czynną

(powoda) oraz legitymację procesową bierną (pozwanego)235. H. Pietrzkowski

przedstawił pogląd, zgodnie z którym udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy dany podmiot ma legitymację procesową jest zarazem odpowiedzią na pytanie, czy pozostaje w stosunku do przedmiotu postępowania w określonym przez prawo materialne stosunku. To właśnie z tego stosunku płynie bowiem uprawnienie danego podmiotu do wystąpienia przed sądem z konkretnym roszczeniem

przeciwko innemu, określonemu podmiotowi236. Brak legitymacji procesowej

czynnej albo biernej prowadzi do oddalenia powództwa w wyroku.

Zdolność postulacyjna jest zdolnością do osobistego dokonywania

czynności procesowych237. W przypadku braku zdolności postulacyjnej strona

musi być reprezentowana przez pełnomocnika procesowego. Klasycznym

przykładem jest tu przymus adwokacko-radcowski przewidziany w art. 871 § 1

k.p.c. dotyczącym postępowania przed SN, a nieobowiązujący przed sądem pierwszej i drugiej instancji (przymus adwokacko-radcowski). Zdolności postulacyjnej nie mają także osoby, które z powodu różnych ułomności

233 J. Jodłowski i in., Postępowanie…, op. cit., s. 202-205. Odmienny pogląd przedstawia W. Broniewicz: Tenże, Pojęcie legitymacji procesowej (w:) K. Korzan (red.), Studia z procesu cywilnego, Katowice 1986, s. 81 i n.

234 K. Knoppek, Postępowanie…, op. cit., s. 163. 235 Ibidem, s. 163.

236 H. Pietrzkowski, Metodyka…, op. cit., s. 171. 237 K. Knoppek, Postępowanie…, op. cit., s. 171.

88

fizycznych lub psychofizycznych nie są w stanie dokonywać osobiście czynności procesowych, czy to w formie ustnej, czy pisemnej (np. wobec pozbawienia rąk, głuchoty, ślepoty czy niemoty). Wówczas muszą dokonywać tych czynności przez

pełnomocnika238.

3.1.3. Współuczestnictwo procesowe

Współuczestnictwo procesowe ma miejsce wtedy, gdy po danej stronie procesu występuje więcej niż jeden podmiot, przy czym każdy współuczestnik

jest stroną239. W doktrynie przedstawiane są różne podziały współuczestnictwa

procesowego. W niniejszej rozprawie przyjęto podział zaproponowany przez K.

Knoppka240, w świetle którego w polskim porządku prawnym występuje:

W dokumencie Strony postępowania odrębnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (Stron 81-88)