Pojęcie „ubezpieczonego” na gruncie prawa materialnego

Przy analizie art. 476 § 5 pkt 2 k.p.c. zawierającego definicję „ubezpieczonego” w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego, należy uwzględnić akty prawne obejmujące normy o charakterze materialnym, także operujące pojęciem „ubezpieczonego”. W judykaturze wskazuje się, że drugie z wymienionych norm są podstawą roszczeń procesowych i oceny ich zasadności

tak pod względem przedmiotowym, jak i podmiotowym270, a także wyznaczają

dane role w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń

społecznych271. Zagadnienie to niewątpliwie wymaga pogłębionej analizy, do

której konieczne jest omówienie definicji „ubezpieczonego” na gruncie prawa materialnego. Już w tym miejscu należy przywołać pogląd wyrażony przez SN, w świetle którego jeżeli adresat decyzji nie jest w świetle przepisów prawa materialnego zobowiązany do wykonania obowiązku nałożonego nań decyzją administracyjną w aspekcie podmiotowym (nie jest stroną stosunku materialnego), to taki stan nie pozbawia go statusu strony postępowania, a jedynie

może prowadzić od uwzględnienia odwołania272.

Wstępnie, odnosząc się do norm prawa materialnego, należy odróżnić ubezpieczonego od osoby podlegającej ubezpieczeniom. Według J. Jończyka różnica między osobą podlegającą ubezpieczeniom (osobą, której przypisano obowiązek ubezpieczenia) i ubezpieczonym (osobą, która w istocie podlega

270 M. Cholewa-Klimek, Strona w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych.

Ubezpieczony jako strona postępowania (w:) Taż, Postępowanie…, op. cit.

271 Por. wyrok z 5 listopada 2012 r., II UZ 52/12 (Legalis/El. nr 637534).

272 Postanowienie SN z 1 marca 2016 r., I UZ 38/15 (Legalis/El. nr 1430476). W uzasadnieniu tego orzeczenia SN przywołał uchwałę SN (7) z 23 marca 2011 r., I UZP 3/10 (OSNP 2011/17-18/233), w której wskazano, iż mimo że bezpośrednim przedmiotem postępowania w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych jest decyzja organu rentowego, to nie sposób rozpoznać tego przedmiotu bez bezpośredniego wglądu w treść stosunku prawnego ubezpieczenia społecznego.

104

ubezpieczeniom) „ujawnia się w zakresie korzystania z ochrony ubezpieczeniowej: przysługuje ona bez zastrzeżeń ubezpieczonemu i (w określonych przypadkach) członkom rodziny ubezpieczonego, a nie osobie

podlegającej ubezpieczeniom”273.

Pojęcie „ubezpieczonego” zostało wprowadzone do kodeksu postępowania cywilnego na użytek postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Można wysunąć tezę, że jest ono w tym kontekście

rozumiane inaczej niż w prawie materialnym, z tym zastrzeżeniem, że w polskim ustawodawstwie nie przedstawiono pełnej i generalnej definicji „ubezpieczonego”

na gruncie tego prawa274. Także bowiem w przypadku ustaw ubezpieczeniowych

należy zauważyć, że sformułowane definicje powstały jedynie na ich użytek. Wśród aktów prawnych prawa materialnego zawierających definicję „ubezpieczonego” należy wymienić ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych, ustawę emerytalną i rentową, ustawę chorobową, ustawę wypadkowo-chorobową, a także z pewnym zastrzeżeniem ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników. Odnosząc się kolejno do wskazanych aktów prawnych, należy wskazać, co następuje:

1/ Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. W art. 4 pkt 1 tej ustawy

podano, że ubezpieczeni to osoby fizyczne podlegające chociaż jednemu z

ubezpieczeń społecznych, o których mowa w art. 1 – tj. emerytalnemu,

rentowemu, w razie choroby i macierzyństwa lub z tytułu wypadków przy pracy i

chorób zawodowych275. W doktrynie na gruncie tego przepisu zwrócono uwagę

na to, że zakres podmiotowy ww. ubezpieczeń nie jest ściśle tożsamy. Wynika to z faktu, że można podlegać przykładowo ubezpieczeniu emerytalnemu, nie będąc

zarazem osobą objętą ubezpieczeniem chorobowym276. Przy tym należy

273 J. Jończyk, Prawo…, op. cit., s. 42.

274 J. Gudowski, Komentarz do art. 476 kodeksu postępowania cywilnego (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks

postępowania cywilnego. Komentarz. Tom III. Postępowanie rozpoznawcze, Warszawa 2016, Lex/El.

275 W sposób bardzo przejrzysty zakres podmiotowy obowiązku ubezpieczenia społecznego z poszczególnych tytułów przedstawiła I. Jędrasik-Jankowska (w:) I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia…,

op. cit., s. 80-81.

276 Por. art. 6 u.s.u.s. dotyczący obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowego, art. 7 u.s.u.s odnoszący się do dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowego, art. 11 ust. 1 u.s.u.s. w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia chorobowego, art. 11 ust. 2 u.s.u.s. przewidujący dobrowolne ubezpieczenie chorobowe oraz art. 12 u.s.u.s. dotyczący obowiązkowego ubezpieczenia wypadkowego, a także art. 13 u.s.u.s. przewidujący, w jakich

105

nadmienić, że podleganie ubezpieczeniom wiąże się z o b o w i ą z k i e m objęcia nimi danej osoby. Obowiązek ten zostaje zrealizowany poprzez

dokonanie zgłoszenia do ubezpieczenia (por. art. 36 u.s.u.s.)277. Z drugiej strony

brak zgłoszenia nie skutkuje wyłączeniem z obowiązkowych ubezpieczeń społecznych. Należy zauważyć, że mają one charakter p r z y m u s o w y, czego następstwem jest powstanie stosunku ubezpieczenia społecznego z mocy prawa

od chwili powstania tytułu do ubezpieczenia278. Jednocześnie objęcie systemem

ubezpieczenia społecznego następuje niezależnie od woli danej osoby279. Czym

innym jest zatem obowiązek zgłoszenia, a czym innym przymus ubezpieczenia.

2/ Ustawa emerytalna i rentowa. Na gruncie art. 4 pkt 13 tej ustawy

ubezpieczony to osoba podlegająca ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych (por. art. 6 u.s.u.s.), a także osoba, która przed dniem wejścia w życie ustawy (1 stycznia 1999r.) podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. Należy zatem zauważyć, że definicja z art. 4 pkt 1 u.s.u.s. krzyżuje się z definicją z art. 4 pkt 13 ustawy emerytalnej i rentowej. W świetle definicji zawartej w ustawie emerytalnej i rentowej (odmiennie niż w przypadku ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) ubezpieczonymi są także osoby podlegające ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu przed dniem wejścia w życie ustawy, a z kolei w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ubezpieczonymi są również osoby podlegające ubezpieczeniu w razie choroby i macierzyństwa lub z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Element dotyczący podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym jest tutaj wspólny.

Odnosząc się do poglądów orzecznictwa warto wymienić przykładowo wyrok SN

okresach poszczególne podmioty obowiązkowo podlegają ubezpieczeniom. Przepisy te zostaną omówione w dalszej części niniejszej rozprawy.

277 D. Lach, Komentarz do art. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (w:) B. Gudowska (red.) i J. Strusińska-Żukowska (red.), Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis/El.

278 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia…, op. cit., s. 36. 279 Ibidem, s. 75.

106

z 19 marca 2014 r.280, w świetle którego nabycie statusu emeryta (art. 4 pkt 1 ustawy emerytalnej i rentowej) wiąże się z utratą statusu ubezpieczonego (art. 4 pkt 13 ustawy emerytalnej i rentowej) tylko wtedy, jeżeli po przyznaniu prawa do emerytury emeryt nie podlega obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniom społecznym (art. 13 i 14 u.s.u.s.). Sąd Najwyższy podkreślił, że pojęcie „ubezpieczonego” z art. 4 pkt 13 ustawy emerytalnej i rentowej nie odnosi się do aktualnego statusu osoby ubiegającej się o emeryturę, gdyż podleganie ubezpieczeniom społecznym w dacie wniosku o emeryturę nie stanowi warunku przyznania prawa do tego świadczenia. Ubezpieczonym jest według SN osoba, która spełnia warunek podlegania – w jakimkolwiek okresie – ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, a także osoba, która przed dniem wejścia w życie ustawy emerytalnej i rentowej podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników.

W świetle art. 6 ust. 1 u.s.u.s. obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i

rentowemu podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej

Polskiej (dalej także: RP) są:

- pracownikami, z wyłączeniem prokuratorów, - osobami wykonującymi pracę nakładczą,

- członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, - osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia oraz osobami z nimi współpracującymi, chyba że są uczniami gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych lub studentami, do ukończenia 26 lat,

- osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność281 oraz osobami z nimi

280 I UK 345/13, Legalis/El. nr 994507.

281 W rozumieniu ustawy emerytalnej i rentowej za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się: 1/ osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych, 2/ twórcę i artystę, 3/ osobę prowadzącą działalność w zakresie wolnego zawodu w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, a także działalność w zakresie wolnego zawodu, z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, 4/ wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników spółki

107 współpracującymi,

- posłami i senatorami pobierającymi uposażenie oraz posłami do Parlamentu Europejskiego, o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z 30 lipca 2004 r. o uposażeniu posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych w Rzeczypospolitej Polskiej282 (dalej: u.u.p.p.e.),

- osobami pobierającymi stypendium sportowe,

- pobierającymi stypendium słuchaczami Krajowej Szkoły Administracji Publicznej,

- osobami wykonującymi odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, - osobami pobierającymi zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie integracyjne lub stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy,

- osobami pobierającymi stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez inne niż powiatowy urząd pracy podmioty kierujące na szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe dorosłych,

- osobami pobierającymi stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych,

- duchownymi,

- żołnierzami niezawodowymi pełniącymi czynną służbę wojskową, z wyłączeniem żołnierzy pełniących służbę kandydacką,

- osobami odbywającymi służbę zastępczą, - funkcjonariuszami Służby Celnej,

- osobami przebywającymi na urlopach wychowawczych lub pobierającymi zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego,

jawnej, komandytowej lub partnerskiej, 5/ osobę prowadzącą publiczną lub niepubliczną szkołę, inną formę wychowania przedszkolnego, placówkę lub ich zespół, na podstawie przepisów ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz. U. 2017.59) – zob. art. 8 ust. 6 ustawy emerytalnej i rentowej.

108

- osobami pobierającymi świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osobami pobierającymi zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia, a także osobami pobierającymi wynagrodzenie przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego albo w okresie korzystania ze stypendium na przekwalifikowanie, wynikające z odrębnych przepisów lub układów zbiorowych pracy,

- osobami pobierającymi świadczenie szkoleniowe wypłacane po ustaniu zatrudnienia,

- członkami rad nadzorczych wynagradzanymi z tytułu pełnienia tej funkcji. Z kolei prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje osobom, które nie spełniają warunków do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo (art. 7 u.s.u.s.).

3/ Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. W świetle art. 1 ust. 1 powołanego aktu

prawnego ubezpieczonym jest osoba objęta ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa określonym w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Jest to więc definicja odsyłająca do wyjaśnienia pojęcia przedstawionego w innym akcie prawnym. Przy tym jest ona węższa, wymieniając jedynie jedno z ubezpieczeń wskazanych w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych.

Zgodnie z art. 11 ust. 1 u.s.u.s. obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby fizyczne, które na obszarze RP są:

- pracownikami, z wyłączeniem prokuratorów,

- członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, - osobami odbywającymi służbę zastępczą.

Z kolei dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu podlegają na swój wniosek osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, które na obszarze RP są:

- osobami wykonującymi pracę nakładczą,

- osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia oraz osobami z nimi

109

współpracującymi, chyba że są uczniami gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych lub studentami, do ukończenia dwudziestu sześciu lat,

- osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi współpracującymi,

- osobami wykonującymi odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, - duchownymi.

Widoczne jest zatem, że z woli ustawodawcy nie można podlegać ubezpieczeniu chorobowemu przymusowo ani dobrowolnie, nie podlegając zarazem ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.

4/ Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. W rozumieniu art. 2 pkt 11 tej ustawy ubezpieczony to

osoba fizyczna podlegająca ubezpieczeniu wypadkowemu, a także osoba, która przed 1 stycznia 1999 r. podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem osób podlegających ubezpieczeniu społecznemu rolników. Ubezpieczeniu wypadkowemu – w świetle art. 12 u.s.u.s. –

obowiązkowo podlegają osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnemu i

rentowym, a przy tym nie podlegają mu:

- bezrobotni pobierający zasiłek dla bezrobotnych lub świadczenie integracyjne, - posłowie do Parlamentu Europejskiego (o których mowa w art. 1 ust. 1 u.u.p.p.e.),

- osoby wykonujące pracę nakładczą,

- żołnierze niezawodowi pełniący czynną służbę wojskową, z wyłączeniem żołnierzy pełniących służbę kandydacką,

- osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego,

- osoby pobierające świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osoby pobierającymi zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia,

- osoby pobierające wynagrodzenie przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego albo w okresie korzystania ze stypendium na

110

przekwalifikowanie, wynikające z odrębnych przepisów lub układów zbiorowych pracy,

- osoby pobierające świadczenie szkoleniowe wypłacane po ustaniu zatrudnienia, - członkowie rad nadzorczych wynagradzanymi z tytułu pełnienia tej funkcji, - osoby sprawujące osobistą opiekę nad dzieckiem,

- osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym dobrowolnie. Ustawa nie przewiduje przy tym dobrowolnego ubezpieczenia wypadkowego.