utworzenie Izby Ubezpieczeń Społecznych, która miała za zadanie

koordynację pracy ww. instytucji.

Należy przy tym nadmienić, że scalenie organizacyjne poszło o krok dalej wraz z pierwszą nowelizacją ustawy na mocy dekretu Prezydenta

147 A. Malaka, Ustawa scaleniowa – okoliczności jej uchwalenia i znaczenie dla rozwoju ubezpieczenia

społecznego (w:) Ł. Kucharczyk-Rok i in. (red.), Ubezpieczenie społeczne – dawniej i dziś. W 80-lecie uchwalenia ustawy o ubezpieczeniu społecznym, Wrocław 2013, s 10. Autorka wskazuje przy tym, że na

terenie dawnego zaboru rosyjskiego funkcjonowały przy niektórych fabrykach dobrowolne kasy ubezpieczeniowe, lecz nie miały one charakteru powszechnego ani też umocowania w szczególnym ustawodawstwie ubezpieczeniowym.

148 Po. K. Kolasiński, Postępowanie…, op. cit., s. 163.

149 Jak podaje K. Kolasiński polskie regulacje ubezpieczeń społecznych w okresie od odzyskania niepodległości do wydania tzw. ustawy scaleniowej nie naruszały w zasadzie systemu środków odwoławczych przejętego po państwach zaborczych, przy czym akty prawne powstałe w tym czasie obejmowały zapowiedzi utworzenia poszczególnych organów w celu rozpoznawania odwołań od decyzji (K. Kolasiński, Postępowanie…, op. cit., s. 163).

150 Dz. U. 1933.51.396. Warto zauważyć, że obecna ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych powróciła do przedstawionej już w ustawie z 28 marca 1933 r. koncepcji podziału ubezpieczenia według rodzaju chronionego ryzyka na ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe (zob. I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia…, op. cit., s. 77).

151 T. Dyboski, Ubezpieczenia społeczne w Polsce w ostatnich latach. Podstawy ustawodawcze i organizacja, Warszawa 1939, s. 9.

66

Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. o zmianie ustawy z dnia 28 marca

1933 r. o ubezpieczeniu społecznem153. W jego wyniku nastąpiło scalenie

zakładów centralnych i Izby Ubezpieczeń Społecznych w jedną instytucję, tj.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych154 administrujący systemem zabezpieczenia

emerytalnego i wypadkowego, przy jednoczesnym utrzymaniu ubezpieczalni społecznych zajmujących się kwestiami związanymi z ubezpieczeniem

chorobowym155.

W art. 54 ustawy scaleniowej powołano specjalny organ do rozstrzygania odwołań od decyzji dyrektorów ubezpieczalni w sprawach o świadczenia z tytułu ubezpieczenia chorobowego oraz spraw dotyczących kar, mianowicie komisje

rozjemcze przy ubezpieczalniach społecznych. W pierwszym okresie

obowiązywania ustawy orzeczenia ostateczne tych ciał zapadały po przeprowadzeniu rozprawy. Komisje rozjemcze nie rozpatrywały spraw dotyczących składek ani obowiązku ubezpieczenia – wciąż pozostawały one w kognicji powiatowych i wyższych urzędów ubezpieczeń na ziemiach dawnego zaboru pruskiego, sądu cywilnego na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego i

organów administracji ogólnej na ziemiach dawnego zaboru austriackiego156.

Warto odnotować, że komisje rozjemcze zostały uznane za sądy specjalne157.

Wejście w życie omawianej ustawy skutkowało ujednoliceniem drogi postępowania przed organami instytucji ubezpieczeń społecznych, której

podstawowym elementem stały się ubezpieczalnie społeczne158. Zgodnie z art.

268 ust. 1 ustawy scaleniowej spory między pracodawcami, ubezpieczonymi

lub uprawnionymi do świadczeń z jednej strony a instytucjami ubezpieczeń społecznych z drugiej strony, wynikłe z zastosowania ustawy, rozstrzygają

specjalne organa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, przy czym ich ustrój i postępowanie przed nimi określi osobna ustawa. Jeśli chodzi o wątpliwości w zakresie kształtu przyszłej regulacji systemu rozstrzygania omawianych sporów,

153 Dz. U. R.P. 1934.95.855.

154 T. Dyboski, Ubezpieczenia…, op. cit., s. 9. 155 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia…, op. cit., s. 38.

156 W. Organiściak, Prawo…, op. cit., s. 157, K. Kolasiński, Postępowanie…, op. cit., s. 163.

157 Wyrok NTA z 15 stycznia 1937 r., L. rej. 30/371 (PUS, dodatek z 1937 r., s. 134). Por. S. Graban, T. Gleixner, Ubezpieczenie na wypadek choroby i macierzyństwa, Warszawa 1948, s. 52. 158 K. Kolasiński, Postępowanie…, op. cit., s. 163-164.

67

sprowadzały się one do wyboru między wprowadzeniem szczególnych sądów cywilnych (koncepcja austriacka) a wprowadzeniem odrębnych sądów do rozstrzygania tak spraw o świadczenia, jak i o obowiązek ubezpieczenia i składki

(koncepcja pruska)159. Za kamień milowy w dążeniu do całkowitego ujednolicenia

systemu rozpatrywania wszystkich spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych należy uznać uchwalenie ustawy z 28 lipca 1939 r. Prawo o sądach

ubezpieczeń społecznych160 (dalej: ustawa z 28 lipca 1939 r.). Miała ona wejść w życie 1 kwietnia 1940 r., co uniemożliwił wybuch drugiej wojny światowej.

Od 26 października 1939 r. obowiązywał podział ziem polskich pod okupacją niemiecką na tzw. wcielone ziemie wschodnie (eingegliederte Ostgebiete) – obejmujące m. in. Górny Śląsk z Zagłębiem Dąbrowskim i Zaolziem, Wielkopolskę, Pomorze, Suwalszczyznę, część Kujaw, Mazowsza i

Białostocczyzny – oraz tzw. Generalne Gubernatorstwo (Generalgouvernement)161.

Należy zauważyć, że w Generalnym Gubernatorstwie obowiązywał dualizm sądownictwa polskiego i niemieckiego. Sędziowie niemieccy uzyskali możliwość sprawdzania prawomocnych wyroków sądów polskich, ich uchylania i

przekazywania do rozpoznania sądowi niemieckiemu162. Z kolei wcielone ziemie

wschodnie zamierzono ujednolicić w zakresie prawnym i organizacyjnym z ziemiami III Rzeszy Niemieckiej, co na gruncie ubezpieczeń społecznych skutkowało tym, że ww. obszary weszły w zakres obowiązywania niemieckiego

prawa ubezpieczeń społecznych163. Nie istniało także na tych terenach polskie

sądownictwo164. Odnośnie do ludności polskiej na terenie Generalnego

Gubernatorstwa, należy zauważyć, że na podstawie § 5 ust. 1 dekretu Führera i

159 Por. T. Szymański, Postępowanie przed sądami ubezpieczeń społecznych, PUS 1938/6, s. 381-382 (za: K. Kolasiński, Postępowanie…, op. cit., s. 164).

160 Dz. U. 1939.71.476.

161 Dekret Führera i Kanclerza Rzeszy Niemieckiej z 12 października 1939 r. o administracji okupowanych obszarów polskich (Erlass des Führers und Reichkanzlers über die Verwaltung der

besetzten polnischen Gebiete, Dziennik Urzędowy Rzeszy Niemieckiej – Reichsgesetzblatt – I, s. 2077),

który wszedł w życie 26 października 1939 r.

162 A. Wrzyszcz, Organizacja niemieckiego resortu sprawiedliwości w Generalnym Gubernatorstwie w latach

1939-1945, AUMCS 2013/60/1, s. 124. Szerzej na temat sądownictwa na ziemiach

Generalnego Gubernatorstwa w okresie drugiej wojny światowej zob. A. Wrzyszcz, Okupacyjne

sądownictwo niemieckie w Generalnym Gubernatorstwie 1939 – 1945, Lublin 2008.

163 M. Cholewa-Klimek, Ewolucja postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych w Polsce.

Okres wojny i okupacji hitlerowskiej (1939-1945) (w:) Taż, Postępowanie…, op. cit.

68

Kanclerza Rzeszy Niemieckiej o Administracji okupowanych obszarów polskich z 12 października 1939 r. wydano rozporządzenie z 7 marca 1940 r. o ubezpieczeniu społecznym w Generalnym Gubernatorstwie (Verordnungsblatt für

das Generalgouvernement)165. W świetle § 1 tego rozporządzenia pretensje do świadczeń z tytułu polskiego ubezpieczenia społecznego wygasły, a w ich miejsce wstąpiły od 1 marca 1940 r. zasiłki, do których nie było „pretensji prawnej” (tj. wobec których nie przysługiwało żadne roszczenie). W świetle powołanego przepisu obowiązywało to „bez względu na chwilę przypadku ubezpieczonego” (tj. chwilę zaistnienia zdarzeń uzasadniających prawo do świadczenia).

Dopiero na mocy dekretu z 1 marca 1946 r. o zmianie ustawy Prawo o

sądach ubezpieczeń społecznych166 jej przepisy zostały wprowadzone do

porządku prawnego, od 17 kwietnia 1946 r. W brzmieniu nadanym przez dekret ustawa obowiązywała do 31 grudnia 1974 r. (uchylono ją z dniem 1 stycznia 1975r. na mocy ustawy z 24 października 1974 r. o okręgowych sądach pracy i

ubezpieczeń społecznych167 – dalej także: ustawa z 24 października 1974 r.). W

czasie obowiązywania tego aktu prawnego sądy ubezpieczeń społecznych były

szczególnym rodzajem sądów administracyjnych – tworzyły osobny system

specjalnego sądownictwa168. Przy tym ww. regulacja jest oceniana jako bardziej konsekwentna od Ordynacji Ubezpieczeniowej Rzeszy Niemieckiej z 19 lipca

1911 r. (Reichsversicherungsordnung)169, w której dla spraw ubezpieczeniowych

przewidziano tryb uchwałodawczy. W polskim rozwiązaniu w szczególności sąd

wydawał wyrok w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej170, w którym to wyroku

zatwierdzał lub zmieniał zaskarżoną decyzję organu ubezpieczeniowego. Jednocześnie z wprowadzeniem sądownictwa ubezpieczeń społecznych uchylono kompetencję pozostałych organów odwoławczych. Wyjątek dotyczył jedynie komisji rozjemczych przy ubezpieczalniach społecznych, z tym że w poprzednim stanie prawnym rozstrzygały one sprawy z ubezpieczeń chorobowych w sposób

165 Dziennik rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów, cz. I, s. 92 i n.

166 Dz. U. 1946.12.76. 167 Dz. U. 1974.39.231.

168 M. Cholewa-Klimek, Ewolucja postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych w Polsce.

Okres międzywojenny (1918-1939) (w:) Taż, Postępowanie…, op. cit.

169 RGBl I, s. 509.

69

ostateczny, a w nowym – od ich orzeczeń przysługiwało odwołanie. W

pozostałych sprawach odwołania przysługiwały bezpośrednio do sądu171.

Postępowanie przed sądami ubezpieczeń społecznych miało charakter

dwuinstancyjny172, przy czym w obu instancjach sądy rozstrzygały sprawy

merytorycznie173. W pierwszej instancji orzekały okręgowe sądy ubezpieczeń

społecznych, w drugiej zaś – Trybunał Ubezpieczeń Społecznych (dalej:

TUS), przy czym w sprawach, w których orzekały w pierwszej instancji komisje rozjemcze przy ubezpieczalniach społecznych, okręgowe sądy ubezpieczeń

społecznych orzekały w drugiej i zarazem ostatniej instancji174. Co istotne,

postępowanie przed sądami ubezpieczeń społecznych znalazło pełną i

autonomiczną regulację, bez bezpośrednich odesłań do kodeksu postępowania cywilnego czy przepisów dotyczących postępowania przed

sądami administracyjnymi175. Procedura jest określana jako kompilacja

procedury cywilnej i administracyjnej z przewagą pierwszej z wymienionych176,

mimo że sądy miały charakter szczególnych sądów administracyjnych.

Dalszą ewolucję postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń

społecznych można podzielić na kilka etapów:

1/ wprowadzenie ustawy z 20 lipca 1950 r. o Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych177. Na jej mocy nastąpiła likwidacja ubezpieczalni społecznych

oraz rozbudowanie struktury organizacyjnej ZUS przez utworzenie jego oddziałów wojewódzkich i obwodowych.