Wstêp
Florian Znaniecki jest myœlicielem, który kojarzony jest g³ównie z dorob-kiem socjologicznym. W Polsce wydaje siê autorem zapomnianym, w œwiecie anglosaskim znany jest przede wszystkim jako wspó³autor Ch³opa polskiego w Europie i Ameryce. Rzadko wspomina siê filozoficz-ny dorobek autora, co wiêcej, czêsto nie zauwa¿a siê, i¿ Znaniecki filo-zofi¹ zajmowa³ siê w du¿ej mierze do koñca swej pracy akademickiej1.
143
1 Niejednoznacznoœæ ta wynika tak¿e z faktu, i¿ w póŸnym okresie twórczoœci zajmowa³ siê socjologi¹ wiedzy. Dyscyplina ta jest „zawieszona” pomiêdzy socjologi¹ a filozofi¹. Przyk³adem potwierdzaj¹cym tê tezê, mo¿e byæ instytucjonalizacja socjologii
Omawiaj¹c postaæ Znanieckiego w kontekœcie 90-lecia filozofii uni-wersyteckiej w Poznaniu, warto zauwa¿yæ, i¿ okres poznañski pracy uczonego jest jednym z bardziej intensywnych w jego pracy badaw-czej. Wp³yw Floriana Znanieckiego na kszta³t refleksji filozoficznej w Poznaniu mo¿na oddaæ s³owami Zygmunta Baumana z jego tekstu Znaniecki nasz wspó³czesny:
Ironia ich losu na tym siê jednak zasadza, ¿e ich wzglêdne zapozna-nie jest wynikiem donios³oœci ich skutków i trwa³oœci ich wp³ywów.
(…) Zosta³y po prostu wch³oniête i zasymilowane przez dyscyplinê, staj¹c siê czêœci¹ jej ¿ywej tkanki i kr¹¿¹c w jej ¿y³ach. Nie da siê ju¿
ich wypreparowaæ i wyci¹æ z cia³a dyscypliny, nie uœmiercaj¹c go. Taki los sta³ siê udzia³em myœli Floriana Znanieckiego2. Wydaje siê, ¿e los taki spotka³ uczonego nie tylko jako istotnego, ale zapoznanego socjologa, ale tak¿e jako filozofa i wa¿n¹ postaæ dla rozwoju poznañskiej filozofii. Jak w sposób syntetyczny opisaæ po-staæ Znanieckiego zarówno jako element historii, ale tak¿e poprzez jego obecnoœæ we wspó³czesnej filozofii w Poznaniu?
Zanim wymieniê kilka przyk³adów obecnoœci Znanieckiego w ob-rêbie poznañskiej filozofii, przywo³am pewne rozró¿nienie poczynio-ne przez Immanuela Wallersteina:
Zwykliœmy dzieliæ wiedzê na trzy ró¿ne sposoby: intelektualnie na dyscypliny, organizacyjnie na struktury korporacyjne i kul-turowo na wspólnoty uczonych podzielaj¹cych pewne podsta-wowe za³o¿enia3.
Analizê warto rozpocz¹æ od aspektu korporacyjnego. Instytucjo-nalnie Znaniecki rozpocz¹³ sw¹ karierê jako filozof, jest autorem na-stêpuj¹cych prac o œciœle filozoficznym charakterze: Zagadnienie wartoœci w filozofii (1910), Humanizm i poznanie (1912),
Rzeczy-144
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
wiedzy w Polsce. Z dwóch istniej¹cych zak³adów socjologii wiedzy jeden jest afilio-wany przy filozofii (Lublin), drugi z kolei przy socjologii (Zielona Góra).
2 Z. Bauman, Znaniecki nasz wspó³czesny, w: E. Ha³as (red.), Teoria socjolo-giczna Floriana Znanieckiego a wyzwania XXI wieku, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1999, s. 98.
3 I. Wallerstein, Koniec œwiata, jaki znamy, prze³. M. Bilewicz, A. Jelonek, K. Tyszka, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 263.
wistoœæ kulturowa (1919). Filozoficzny charakter maj¹ te¿ prace mieszcz¹ce siê w modnym wówczas nurcie pesymizmu kulturowego, na przyk³ad Upadek cywilizacji zachodniej. Szkic z pogranicza filo-zofii kultury i socjologii (1921). Jak wskazuje Jerzy Szacki4, filozoficz-ny charakter, wbrew tytu³owi, mia³a te¿ du¿a czêœæ Wstêpu do socjo-logii (1922). Praca w piœmie „WychodŸca Polski” i zwi¹zane z tym spotkanie z I. W. Thomasem kieruje go w stronê socjologii. Nie jest to jednak kwestia jedynie przypadku. Ju¿ przed ukoñczeniem studiów i obron¹ doktoratu, w trakcie swoich doœæ intryguj¹cych i awanturni-czych podró¿y5, podczas pobytu w Pary¿u s³ucha wyk³adów Bergso-na6, Durkheima i Lévy-Bruhla. W Pary¿u te¿ zacz¹³ Znaniecki pierw-szy nieukoñczony z powodu œmierci promotora (prof. Rauha) projekt doktoratu pt. Idea honoru u szlachty francuskiej.
Po pierwszym pobycie w USA pragnie wróciæ do Polski jako orga-nizator socjologii i po pewnych perypetiach obejmuje Katedrê Filozo-fii III na Uniwersytecie Poznañskim, któr¹ przemianowuje na Katedrê Socjologii i Filozofii Kultury – pod t¹ nazw¹ bêdzie ona dzia³aæ do koñ-ca miêdzywojnia. Znaniecki jeszcze d³ugo, bo mniej wiêcej do roku 1927, nosi³ siê z zamiarem skonstruowania systemu filozoficznego7.
W Poznaniu dzia³a te¿ przeniesiony póŸniej do Warszawy Insty-tut Socjologiczny. Widzimy zatem, ¿e sam Znaniecki korporacyjnie w okresie poznañskim przypisany by³ zarówno do filozofii kultury,
145
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
4 J. Szacki, Historia myœli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2002, s. 755.
5 W czasie owych podró¿y Znaniecki zd¹¿y³ miêdzy innymi pozorowaæ samo-bójstwo, wst¹piæ do Legii Cudzoziemskiej, o¿eniæ siê, pracowaæ jako opiekun artys-tów rosyjskich w Pary¿u oraz towarzyszyæ trupie cyrkowej. Por. Z. Dulczewski, Flo-rian Znaniecki. ¯ycie i dzie³o, Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 1984, s. 37-47.
6 Pracê Bergsona Ewolucja twórcza prze³o¿y³ na polski w 1912 roku.
7 Do rezygnacji z budowy systemu filozoficznego przyczyni³y siê miêdzy innymi zawziête polemiki Znanieckiego z Czes³awem Znamierowskim. Koniecznoœæ obrony statusu nowej dyscypliny, jak¹ by³a wówczas socjologia, zaanga¿owa³a uwagê, czas i energiê Znanieckiego. Jak stwierdza uczeñ Znanieckiego, Abel, to po polemice ze Znamierowskim „(…) porzuci³ myœl o napisaniu 10-tomowego dzie³a «Filozofii ogól-nej» [postanowi³] poœwiêciæ swe dalsze prace socjologii wy³¹cznie. Opozycja prze-ciwko jego (…) pogl¹dom by³a g³ównym bodŸcem tej decyzji”, por. Z. Dulczewski, Florian Znaniecki..., dz. cyt., s. 40.
jak i socjologii, jednak¿e przyjrzenie siê strukturze wyk³adanych przez niego przedmiotów wskazuje na czysto socjologiczny wymiar jego pracy dydaktycznej w tym okresie.
Korporacyjna spuœcizna po Znanieckim to przede wszystkim so-cjologowie: Józef Cha³asiñski, Jan Szczepañski, Tadeusz Szczurkie-wicz, Stanis³aw Andreski/Andrzejewski, Stanis³aw Kowalski i inni8. Warto zauwa¿yæ, i¿ instytucjonalnie wiêkszoœæ uczniów Znaniec-kiego przynale¿y do socjologii, przy czym s¹ to z regu³y teoretycy so-cjologii.
Koñcz¹c w¹tek przynale¿noœci korporacyjnej, wspomnijmy, ¿e ar-chiwum Znanieckiego znajduje siê w Poznañskiej Bibliotece Przyja-ció³ Nauk.
PrzejdŸmy do problemu dyscypliny. Fragmentarycznie problem rozbie¿noœci pomiêdzy struktur¹ korporacyjn¹ (instytucjonaln¹) a uprawian¹ dyscyplin¹ pojawi³ siê, gdy przywo³a³em kariery ucz-niów Znanieckiego. Znaniecki jako filozof jest w sytuacji podobnej do Georga H. Meada. Obaj pragmatyœci zostali czêœciowo zapom-niani przez filozofiê i stali siê obecni jedynie jako teoretycy, klasycy socjologii9.
Postaæ Znanieckiego nie wystêpuje w kanonie kszta³cenia filo-zoficznego w ¿adnym aspekcie. Jego twórczoœæ nie stanowi powszech-nego odwo³ania tak w poznañskim, jak ogólnopolskim œrodowisku filozoficznym. Wydaje siê zatem, ¿e swoim oddzia³ywaniem explicite Znaniecki w wymiarze instytucjonalnym, podobnie jak w wymiarze korporacyjnym, oddzia³uje jedynie jako socjolog. Warto jednak pa-miêtaæ, i¿ program filozoficzno-socjologiczny Znanieckiego po II woj-nie œwiatowej (szczególwoj-nie w latach 50. XX w.) by³ na cenzurowanym.
Nawet jego uczniowie, jak Józef Cha³asiñski, na ³amach pisma „Myœl Filozoficzna” dokonywali krytyki Znanieckiego z „jedynie s³usznych pozycji”. Aspekt polityczny móg³ utrudniæ filozoficzne oddzia³ywanie
146
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
8 Tam¿e, s. 229.
9 Pewn¹ próbê przypomnienia filozoficznego aspektu dzia³alnoœci G. H. Meada podj¹³ Tadeusz Gadacz, umieszczaj¹c jego postaæ w nurcie pragmatycznym i po-œwiêcaj¹c mu osobn¹ notê biograficzn¹. Por. T. Gadacz, Historia filozofii XX wieku, t. 1: Nurty, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 342-370.
Znanieckiego, szczególnie gdy pamiêtamy, jak silnie politycznie uwi-k³ana by³a w latach 50. filozofia spo³eczna i polityczna10.
Publikacje o Znanieckim czêœciej tak¿e odwo³uj¹ siê do jego osi¹gniêæ socjologicznych. Nale¿¹ do nich prace socjologów: Marka Zió³kowskiego, Zygmunta Dulczewskiego, Andrzeja Kwileckiego, Je-rzego Szackiego. Co ciekawe, powsta³y trzy prace doktorskie w du¿ej mierze bêd¹ce pracami filozoficznymi. Pierwsz¹ z nich, zatytu³owan¹ Socjologiczne implikacje wczesnej filozofii Floriana Znanieckiego, wpisuj¹c¹ siê zarazem w obszar socjologii i filozofii, napisa³ Ryszard Cichocki z Instytutu Socjologii UAM. Zdecydowanie filozoficzny cha-rakter maj¹ dwie nastêpne prace. Pierwsza z nich, napisana przez Marcina Sieñko i zatytu³owana Zrozumieæ kulturê. Floriana Znaniec-kiego system filozoficzny, zosta³a obroniona w Zielonej Górze, druga pt. Rzeczywistoœæ konkretna a dzia³anie. Wartoœci i znaczenia w filo-zofii kultury Floriana Znanieckiego napisana zosta³a przez Mariolê Kuszyk-Bytniewsk¹ z UMCS w Lublinie11.
Najbardziej intryguj¹co wygl¹da aspekt kulturowy, czyli przyjrze-nie siê wspólnotom interpretacyjnym, kolektywom myœlowym, gru-pom badaczy, dla których Znaniecki oraz jego pogl¹dy stanowi¹ czê-sto niewyra¿one wprost Ÿród³o inspiracji.
Najwa¿niejsz¹ w Poznaniu wspólnot¹ badaczy podejmuj¹cych w¹tki bliskie Znanieckiemu s¹ przedstawiciele szko³y poznañskiej, skupie-ni wokó³ osoby Jerzego Kmity i jego spo³eczno-regulacyjnej koncep-cji kultury. Kulturalizm Znanieckiego jest w ten sposób czêœciowo obecny w dydaktyce i badaniach naukowych w Instytucie Filozofii, Instytucie Kulturoznawstwa, a tak¿e w Instytutach Etnologii oraz Hi-storii. Przywo³anie dorobku Znanieckiego w kontekœcie spo³eczno--regulacyjnej koncepcji kultury nie jest zabiegiem oczywistym. Po-miêdzy badaczami poznañskimi a kulturalizmem Znanieckiego
147
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
10 Warto zwróciæ uwagê, i¿ wydane w 1984 roku Spo³eczne role uczonych zo-sta³y ocenzurowane i pisz¹c ten tekst zmuszony by³em siêgaæ do wersji angielskiej.
11 Chcia³bym podziêkowaæ Pani dr Marioli Kuszyk-Bytniewskiej za udostêpnie-nie kopii elektronicznych jej tekstów o Znaudostêpnie-nieckim. Warto podkreœliæ, i¿ Mariola Kuszyk-Bytniewska konsekwentnie rozwija onto-epistemologiczn¹ interpretacjê myœli Znanieckiego.
wystêpuje wiele znacz¹cych ró¿nic. Najwa¿niejsza z nich dotyczy interpretacji kategorii „wspó³czynnika humanistycznego”. Szko³a poznañska obstaje przy jednoznacznie metodologicznej interpreta-cji, z kolei, jak wskazuje Mariola Kuszyk-Bytniewska, w myœli Zna-nieckiego kategoria ta mia³a, przede wszystkim, charakter ontolo-giczny12.
W Instytucie Filozofii bliskie Znanieckiemu badania podejmowa³ Jarema Jakubowski13w swej pracy doktorskiej poœwiêconej Parson-sowi i Schutzowi. Pos³uguj¹c siê skrótem myœlowym, mo¿na stwier-dziæ, i¿ Znaniecki lokuje siê w³aœnie pomiêdzy oboma wymienionymi badaczami. Z jednej strony jest on przedstawicielem silnie pragma-tycznej, woluntarystycznej teorii dzia³ania, z drugiej jest przywi¹zany do pojêæ ³adu aksjologicznego oraz systemu. Tradycjê pracy Spo³ecz-ne role uczonych rozwijaj¹ Marek Kwiek oraz Zbigniew Drozdowicz.
Obaj autorzy ¿ywo zainteresowani s¹ problemem spo³ecznego uwa-runkowania uczonych. Autor niniejszego tekstu podejmuje ostatnio zagadnienia z zakresu socjologii wiedzy, traktowanej jako socjologia
„ludzi wiedzy”. Czyniê to przede wszystkim poprzez odwo³anie do teorii aktora-sieci14oraz do historycznej socjologii wiedzy Immanuela Wallersteina.
W¹tki bliskie Znanieckiemu s¹ te¿ podejmowane przez badaczy skupionych wokó³ Leszka Nowaka. Dorobek Znanieckiego
przy-148
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
12 M. Kuszyk-Bytniewska, Floriana Znanieckiego socjologia wiedzy i nauki, w:
P. Bytniewski, M. Cha³ubiñski (red.), Teoretyczne podstawy socjologii wiedzy, t. I:
Studia z podstaw socjologii wiedzy, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s. 163.
13 Jarema Jakubowski w swej ksi¹¿ce Racjonalnoœæ a normatywnoœæ dzia³añ.
Alfred Schutz a Talcott Parsons krytycznie ustosunkowuje siê do postaci Znaniec-kiego. Interpretuje on Znanieckiego jednoznacznie jako przedstawiciela chicagow-skiej szko³y socjologicznej i jej woluntaryzmu. Tak zinterpretowanego Znanieckiego przeciwstawia Parsonsowi. Taka interpretacja nie wyczerpuje bogactwa dorobku Znanieckiego, który – podobnie jak Parsons – by³ myœlicielem systemowym. Co wiêcej, wydaje siê, i¿ nie tylko poprzedzi³, ale tak¿e wp³yn¹³ na kszta³t teorii syste-mowej Parsonsa.
14 Przedstawicielami teorii aktora-sieci s¹: Bruno Latour, Michel Callon, John Law i inni. W Polsce jej dorobek propaguj¹ przede wszystkim Krzysztof Abriszewski i Ewa Biñczyk.
Profesor Florian Znaniecki (siedzi) z seminarzystami
wo³ywany jest przede wszystkim w kontekœcie pojêcia idealizacji oraz w ramach dociekañ poruszonych m.in. w ksi¹¿ce Idea of University15.