Logika badañ naukowych W³adys³awa Mieczys³awa Koz³owskiego

Jest rzecz¹ niezmiernie trudn¹ wymienienie takiej dyscypliny nauko-wej i dziedziny refleksji filozoficznej, któr¹ W³adys³aw Mieczys³aw Koz³owski by siê nie zajmowa³¹. Jednak¿e zagadnienia z zakresu me-todologii i filozofii ró¿nych dyscyplin naukowych, a tak¿e logiki,

uwa-¿a³ zawsze za podstawowe, i to zarówno z punktu widzenia uprawia-nych przez niego nauk szczegó³owych, jak i prowadzonej refleksji filozoficznej. W jego olbrzymiej spuœciŸnie naukowej liczne ksi¹¿ki i artyku³y poœwiêcone tej problematyce nale¿¹ do najbardziej wartoœ-ciowych dokonañ badawczych². Bez w¹tpienia taka ocena jego dorob-ku zadecydowa³a o powo³aniu go w rodorob-ku 1920 na kierownika Kate-dry Teorii i Metodologii Nauk Przyrodniczych i Humanistycznych na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Poznañskiego, któr¹ kiero-wa³ do przejœcia na emeryturê w roku 1928. Tak wiêc okres spêdzo-ny na Uniwersytecie Poznañskim to ostatni etap kariery zawodowej i akademickiej, urodzonego w roku 1858 w Kijowie, naukowca i filo-zofa.

W³adys³aw M. Koz³owski prowadzi³ w Poznaniu, ciesz¹ce siê bar-dzo du¿¹ popularnoœci¹, wyk³ady z logiki i metodologii nauk, które zosta³y opublikowane w 1922 roku w ksi¹¿ce Logika przyrodoznaw-stwa. Wyk³ady na Uniwersytecie Poznañskim. W wyk³adach tych pre-zentowa³ podejœcie do tytu³owej problematyki, które wypracowa³ we wczeœniej opublikowanych ksi¹¿kach i artyku³ach. Przedstawiaj¹c zatem, w bardzo du¿ym zarysie, pogl¹dy Koz³owskiego na logikê,

189

90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU

1 Podajê tylko kilka informacji dotycz¹cych ¿ycia i dzia³alnoœci naukowej i filo-zoficznej W³adys³awa M. Koz³owskiego, gdy¿ zosta³y one w literaturze przedmiotu bardzo wszechstronnie omówione. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje monografia B. Andrzejewskiego [1979] oraz praca zbiorowa pod jego redakcj¹ [1985], która za-wiera artyku³y analizuj¹ce ró¿ne dziedziny dzia³alnoœci Koz³owskiego.

2 Przywo³ana ju¿ praca zbiorowa pod redakcj¹ B. Andrzejewskiego zawiera pe³n¹ bibliografiê prac W³adys³awa M. Koz³owskiego. Liczy ona 716 pozycji orygi-nalnych ró¿nego typu oraz dwadzieœcia przek³adów ksi¹¿ek z niemieckiego, angiel-skiego i francuangiel-skiego. Zawiera tak¿e zestawienie podstawowych publikacji omawia-j¹cych jego dorobek naukowy.

metodologiê i filozofiê nauk, bêdê odwo³ywa³ siê do jego prac opubli-kowanych przed przybyciem do Poznania³. Z oryginalnych rozpraw naukowych powsta³ych w trakcie jego pobytu w Poznaniu nale¿y wy-mieniæ bardzo obszern¹ rozprawê z socjologii, wydan¹ w jêzyku fran-cuskim, która jest wa¿na nie tylko z socjologicznego, ale równie¿

z metodologicznego i filozoficznego punktu widzenia. Wspomnê o niej na zakoñczenie tego opracowania⁴.

Koz³owski posiada³ bardzo gruntowne wykszta³cenie w zakresie przyrodoznawstwa. Studiowa³ medycynê na Uniwersytecie Kijow-skim, a po powrocie z dziewiêcioletniego zes³ania na Sybir ukoñczy³ studia przyrodoznawcze i doktoryzowa³ siê z zakresu botaniki na Uniwersytecie w Dorpacie. Jego zainteresowania humanistyczne, zw³aszcza filozoficzne, zosta³y zwieñczone uzyskaniem stopnia dok-tora z tego zakresu na podstawie rozprawy O zasadniczych twierdze-niach wiedzy przyrodniczej w zaraniu filozofii greckiej. Mo¿na posta-wiæ tezê, ¿e to praca badawcza z zakresu nauk przyrodniczych, przy równoczesnym, stale poszerzanym o nowe lektury, zainteresowaniu filozofi¹, sprawi³a, ¿e uzna³ on metodologiczne i filozoficzne proble-my badañ naukowych za jedn¹ z centralnych kwestii filozofii. Ustale-nia poczynione w tym wzglêdzie s¹, jego zdaniem, bardzo istotne dla samych badañ naukowych i maj¹ wp³yw na wartoœæ poznawcz¹ wy-ników tych badañ.

Przedstawiê g³ówne tezy charakteryzuj¹ce podejœcie Koz³owskie-go do logiki, a tak¿e jeKoz³owskie-go pogl¹dy z zakresu teorii poznania naukoweKoz³owskie-go oraz klasyfikacjê nauk, która jest uznawana za oryginalne osi¹gniêcie tego autora.

Ujêcie logiki prezentowane przez Koz³owskiego mieœci siê w ra-mach tzw. logiki tradycyjnej. Choæ autor ksi¹¿ki Podstawy logiki, czyli zasady przyrodoznawstwa zna³ osi¹gniêcia wspó³czesnych mu logi-ków matematycznych, to s¹ one w bardzo niewielkim stopniu obecne

190

90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU

3 Dorobek W. M. Koz³owskiego z zakresu logiki, metodologii i filozofii nauk omówi³em szczegó³owo w artykule Logika i metodologia nauk w ujêciu W³adys³awa Mieczys³awa Koz³owskiego [Zeidler, 1985, s. 77-91].

4 Zob. [Koz³owski, 1925-1933]. Socjologiczne prace Koz³owskiego powsta³e w trakcie jego pobytu w Poznaniu podda³ analizie J. Leoñski [1985, 104-120].

W³adys³aw Mieczys³aw Koz³owski (podczas pobytu na Syberii, 1886 r.)

w jego wyk³adzie logiki. Dla Koz³owskiego „logika jest nauk¹ o czyn-noœciach rozumu poszukuj¹cego prawdy”⁵. Logika, badaj¹ca czynno-œci umys³u ludzkiego, ma ustalaæ zasady myœlenia, których stosowa-nie jest stosowa-niezbêdne dla uzyskania wiedzy prawdziwej. Zasady te s¹ zasadami myœlenia naukowego, a wiêc logika, podobnie jak w ujêciu Arystotelesa, pe³ni rolê narzêdzia stosowanego w nauce. Równoczeœ-nie logika jest dla Równoczeœ-niego nauk¹ czyst¹ w Kantowskim rozumieniu tego terminu. To inspiracja ide¹ logiki czystej jako nauki formalnej, której zasady posiadaj¹ charakter aprioryczny, sk³oni³a go do antypsycho-logistycznego podejœcia do logiki. Twierdzi³ równie¿, ¿e skoro celem poznania naukowego jest osi¹gniêcie podstawowej wartoœci poznaw-czej – prawdy, a logika dostarcza regu³ jej osi¹gania, to jest ona – obok etyki i estetyki – nauk¹ normatywn¹. Jednak¿e, uznaj¹c logikê za naukê czyst¹, uwa¿a³, ¿e dostarcza ona tylko ogólnych zasad nie-zbêdnych do poszukiwania prawdy. Zadaniem uczonego jest nato-miast, stosuj¹c jej zasady, odkrycie prawdy w dziedzinie, w której pro-wadzi badania naukowe.

Podejœcie Koz³owskiego do logiki charakteryzuje daleko posuniê-ta niespójnoœæ formu³owanych tez, która jest konsekwencj¹ ulegania ró¿nym, czêsto ze sob¹ niezgodnym, orientacjom filozoficznym. Na przyk³ad idee pragmatyzmu amerykañskiego, z którymi zapozna³ siê w trakcie pobytu w USA, s¹ wyraŸnie obecne w jego analizie s¹dów.

Uznaje on bowiem powszechnoœæ przyjêcia s¹du za kryterium praw-dy, wprowadzaj¹c do ich analizy spo³eczn¹ stronê myœlenia. „S¹d lo-giczny, chocia¿ jest wytworem indywidualnym, szuka uznania swojej wa¿noœci powszechnej, a œrodkiem ku temu jest jego wyg³oszenie.

Jest to spo³eczna strona s¹du, nadaj¹ca spo³eczny charakter logice”⁶. Z powy¿szego stwierdzenia wyp³ywa kolejne okreœlenie logiki, które pojawia siê w jego pracach. Jest to nauka o warunkach nadaj¹cych s¹dom wa¿noœæ powszechn¹. Jednak¿e takie ujêcie logiki nie wp³ywa w sposób istotny na strukturê wyk³adu z tego zakresu. Analiza s¹dów to analiza zdañ o strukturze podmiotowo-orzecznikowej, które s¹

193

90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU

5 W. M. Koz³owski [1916, s. 9].

6 Tam¿e, s. 30.

jêzykowym wyrazem s¹dów. Jest ona utrzymana zasadniczo w ra-mach logiki tradycyjnej. Dopiero wówczas, gdy przedstawia stosunki miêdzy s¹dami, wykorzystuje symbolikê logiczn¹, i to zarówno tê, któr¹ opracowali twórcy algebry logiki – Boole i De Morgan, jak i ideo-grafiê logiczn¹ reprezentantów w³oskiej szko³y matematycznej – Peana i Padoi. Dziel¹c wnioskowania na dedukcyjne i indukcyjne, tylko te pierwsze uznaje za przedmiot zainteresowania logiki. Indukcja jest œrodkiem znajdowania prawdy, lecz nie jej dowodzenia, i dlatego nie nale¿y do logiki sensu stricto, a jedynie do logiki odkrycia naukowego.

Teoria wnioskowañ dedukcyjnych ma za zadanie wyjaœniæ warun-ki bezwzglêdnego uznawania jednego zdania, gdy uznane jest inne zdanie. „S¹d A mo¿e uzasadniæ inny s¹d X wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje bezwzglêdna i ogólna zale¿noœæ: ‘je¿eli A jest prawdziwe, to i X jest prawdziwe’, tj. gdy X jest nastêpstwem A”⁷. Powy¿sz¹ definicjê uzupe³nia Koz³owski rozwa¿aniami nad istot¹ koniecznoœci zwi¹zku A z X. Twierdzi, nawi¹zuj¹c do psychologizuj¹cego stanowiska prag-matystów, ¿e stanowi j¹ akt woli, rozumiany jako prototyp stosunku bêd¹cego podstaw¹ wszelkich czynnoœci logicznych. Nie komentuj¹c powy¿szej definicji, ograniczê siê do stwierdzenia, ¿e precyzyjn¹ defini-cjê relacji wynikania logicznego poda³ znacznie póŸniej Alfred Tarski.

Wyk³ady z logiki W³adys³awa M. Koz³owskiego nie wywar³y wiêk-szego wp³ywu na polskie œrodowisko logików i filozofów, co wynika³o z faktu, ¿e nie uwzglêdnia³y one w szerszym zakresie wspó³czesnej lo-giki formalnej, a tym samym pozostawa³y na marginesie badañ, które w tym czasie prowadzili uczniowie i wspó³pracownicy Kazimierza Twardowskiego.

Na znacznie wiêksz¹ uwagê zas³uguj¹ metodologiczne i teoriopo-znawcze pogl¹dy Koz³owskiego, a zw³aszcza jego klasyfikacja nauk.

Koz³owski postawi³ tezê, ¿e w nauce prze³omu XIX i XX wieku s¹ obecne dwa, ujmowane jako konkurencyjne, idea³y wiedzy naukowej:

klasyczny idea³ wiedzy, zgodnie z którym nauka d¹¿y do zrozumienia i poznania prawdy, oraz technologiczny idea³ wiedzy, dla którego nau-ka jest praktycznie u¿ytecznym narzêdziem zmieniania œwiata. Ten

194

90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU

7 Tam¿e, s. 279.

drugi idea³ znalaz³ swój wyraz w filozofii amerykañskiego pragmatyz-mu, która oddawa³a istotê praktycznego podejœcia spo³eczeñstwa amerykañskiego do ró¿nych dziedzin ¿ycia, w tym i do nauki. Zgodnie ze swoim podejœciem, polegaj¹cym na próbie godzenia pozornie sprzecznych stanowisk, zaproponowa³ Koz³owski takie ujêcie wiedzy naukowej, wed³ug którego jest ona zarazem episteme i techne. Zda-niem autora Przyrodoznawsta i filozofii funkcja poznawcza nauki powinna byæ na trwa³e sprzêgniêta z jej funkcj¹ technologiczn¹.

Spe³nienie tej drugiej jest mo¿liwe dziêki temu, ¿e spe³niona jest ta pierwsza, a jednoczeœnie dowodzi, ¿e prawda zosta³a w poznaniu na-ukowym osi¹gniêta. Koz³owski pos³u¿y³ siê zatem argumentem, który znany jest wspó³czeœnie pod nazw¹ argumentu z sukcesu nauki i przy-wo³ywany jest w sporach realistów z antyrealistami. Prognostyczny i technologiczny sukces nauki jest mo¿liwy, gdy¿ dochodzi ona (zbli¿a siê) do prawdy, a sukces ten, który jest bezspornym faktem, œwiadczy o tym, ¿e nauka realizuje wartoœci poznawcze. Nale¿y jednak¿e zazna-czyæ, ¿e prawda rozumiana jako wartoœæ poznawcza nie jest jedynym rodzajem prawdy rozpatrywanym przez Koz³owskiego. Obok niego wyró¿ni³ równie¿ prawdê uczucia (sztuki) oraz prawdê czynu. To w ra-mach filozofii dochodzi, zdaniem Koz³owskiego, do scalenia tych trzech prawd w prawdê filozoficzn¹. „Prawd¹ jest wszechstronna harmonia umys³u z rzeczywistoœci¹ w trzech zasadniczych w³adzach jego: pozna-niu, uczuciu i woli”⁸. Powy¿sze ujêcie prawdy, w którym znajduje swój wyraz d¹¿enie do scalenia myœlenia teoretycznego z refleksj¹ nad szeroko rozumian¹ praktyczn¹ stron¹ ludzkiej egzystencji, wyra¿a chyba najlepiej podstawowe cechy filozofii Koz³owskiego⁹.

Bez w¹tpienia klasyfikacja nauk zajmuje wyró¿nion¹ pozycjê w do-robku filozoficznym i naukowym Koz³owskiego i uchodzi za znacz¹ce i – pomimo licznych nawi¹zañ do klasyfikacji sformu³owanych przez innych autorów – oryginalne osi¹gniêcie badawcze. Koz³owski wielo-krotnie dawa³ wyraz œwietnej znajomoœci zagadnienia klasyfikacji

195

90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU

8 W. M. Koz³owski [1909, s. 196].

9 Specyfika filozoficznego myœlenia Koz³owskiego zosta³a omówiona w przy-wo³ywanych ju¿ pracach: [Andrzejewski, 1979] oraz artyku³ach zawartych w [An-drzejewski (red.), 1985].

nauk¹⁰. Bli¿sza analiza jego dokonañ w tym wzglêdzie wykazuje, ¿e najwiêkszy wp³yw na propozycjê Koz³owskiego mia³a klasyfikacja nauk Wilhelma Wundta. To w³aœnie podejœcie do nauki i filozofii tego niemieckiego filozofa i psychologa by³o Koz³owskiemu najbli¿sze¹¹. Zasadniczym kryterium klasyfikacji nauk, któr¹ zaproponowa³ Ko-z³owski, jest sposób, w jaki podmiotowi poznaj¹cemu dostêpny jest przedmiot poznania: a) za pomoc¹ zmys³ów lub przyrz¹dów obser-wacyjnych – nauki przyrodnicze, które maj¹ charakter nomologiczny;

b) w doœwiadczeniu wewnêtrznym (introspekcja) – nauki o duchu (nauki umys³owoœci), które maj¹ charakter idiograficzny. Natomiast filozofia teoretyczna i filozofia praktyczna obejmuj¹ nauki, które maj¹ odpowiedzieæ na pytanie: W jaki sposób dochodzimy do poznania prawdziwego, a zarazem u¿ytecznego praktycznie? – posiadaj¹ zatem charakter metanaukowy. Koz³owski, dokonuj¹c charakterystyki po-szczególnych dyscyplin naukowych i ukazuj¹c ich wzajemne powi¹za-nia, wskazuje na: ich przedmiot, sposób jego konceptualizacji, sto-sowane metody badawcze, rodzaje formu³owanych tez oraz typ w³adz poznawczych, za pomoc¹ których podmiot poznaj¹cy poznaje przed-miot poznania. Jednak¿e powy¿sza, rozbudowana charakterystyka dyscyplin naukowych ma i swoje zalety, i wady. Unikaj¹c jednostron-noœci wielu wczeœniejszych propozycji, klasyfikacja Koz³owskiego staje siê bardzo skomplikowana, a tym samym ma³o przejrzysta. Wad tej klasyfikacji starali siê unikn¹æ twórcy póŸniej sformu³owanych koncepcji ze Szko³y Lwowsko-Warszawskiej: T. Kotarbiñski i K. Ajdu-kiewicz, którzy przyjêli bardziej precyzyjne kryteria podzia³u dyscyplin

196

90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU

10 Klasyfikacjê nauk przedstawi³ Koz³owski najpe³niej w ksi¹¿ce Systemat wie-dzy i klasyfikacja nauk [1914]. Sk³ada siê ona z trzech czêœci, z których pierwsza jest histori¹ filozofii staro¿ytnej, pisan¹ pod k¹tem zarówno genezy filozoficznej refleksji nad nauk¹, jak i wyodrêbniania siê w jej ramach poszczególnych dyscyplin wiedzy.

Czêœæ druga jest wyk³adni¹ pogl¹dów autora na budowê wiedzy naukowej i metody jej osi¹gania, a czêœæ trzecia poœwiêcona jest samemu zagadnieniu klasyfikacji.

Wstêp do trzeciej czêœci tej ksi¹¿ki zawiera krótk¹ charakterystykê najwa¿niejszych koncepcji klasyfikacji nauk.

11 Nie sposób w ramach tego opracowania chocia¿by szkicowo przedstawiæ roz-budowan¹ klasyfikacjê nauk zaproponowan¹ przez Koz³owskiego. Jej dok³adniejsze opracowanie mo¿na znaleŸæ w: [Zeidler, 1985, s. 86-91].

naukowych. Jednak¿e ich propozycje s¹ pod wieloma wzglêdami zbli¿one do koncepcji Koz³owskiego, zw³aszcza w zakresie wskazania na rolê umiejêtnoœci praktycznych oraz wyodrêbnienie grupy przed-miotów filozoficznych¹².

Z zagadnieniem klasyfikacji nauk œciœle wi¹¿e siê problem meto-dologicznego statusu nauk przyrodniczych i humanistycznych. Ko-z³owski uzna³ nauki przyrodnicze za nomologiczne, a nauki spo³eczne (humanistyczne) za idiograficzne. G³ównym celem teoretycznym na-uki jest, jego zdaniem, wyjaœnianie zjawisk, a wa¿n¹ funkcjê heurys-tyczn¹ w stosowaniu tej procedury, np. w biologii, pe³ni zasada celo-woœci¹³. Obok zdañ o faktach i praw empirycznych wyró¿ni³ hipotezy bêd¹ce tworem umys³u poznaj¹cego. Hipotezy te charakteryzuj¹ siê okreœlonym stopniem potwierdzenia i s¹ falsyfikowalne przez wyniki badañ eksperymentalnych. Obok faktów i hipotez w nauce wystêpuj¹ teorie naukowe, które ³¹cz¹ pierwsze z drugimi, a wiêc nadaj¹ struk-turê logiczn¹ naszej wiedzy.

W kontekœcie badañ nad socjologi¹ Koz³owski g³osi tezê pragma-tyzmu spo³ecznego: Wszystko co nazywamy prawd¹ naukow¹ nie jest niczym innym, jak interpretacj¹ rzeczywistoœci, z któr¹ mamy do czy-nienia¹⁴. Uwa¿a³, i¿ w socjologii, podobnie jak w biologii, dominuje teleologiczne podejœcie do wyjaœniania, zaœ uogólnienia wyra¿aj¹ je-dynie tendencje, a nie s¹ dok³adnymi prawid³owoœciami. Odrzucaj¹c nomologiczne podejœcie do socjologii, odrzuca³ mo¿liwoœæ precyzyj-nego przewidywania zjawisk spo³ecznych. Postulowa³ œcis³e zwi¹zki socjologii z psychologi¹, gdy¿ ta ostatnia daje mo¿liwoœæ wnikniêcia w motywy dzia³añ podejmowanych przez poszczególnych ludzi. By³ tak¿e wyznawc¹ interakcjonizmu spo³ecznego. Jednostka i spo³e-czeñstwo konstytuuj¹ siê w procesie szeroko rozumianych interakcji spo³ecznych.

197

90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU

12 Zobacz na ten temat: [Zeidler, 1985, s. 90-91].

13 Kwestia ta by³a przedmiotem szczegó³owych analiz K. £astowskiego [1985, s. 13-39].

14 Zob. [Koz³owski, 1925-1933 (1928), s. 563]. Pogl¹dy Koz³owskiego z zakresu socjologii, a zw³aszcza prace opublikowane w czasie jego pobytu na Uniwersytecie Poznañskim, szczegó³owo analizowa³ J. Leoñski [1985, s. 104-120].

Podstawowe prace W³adys³awa M. Koz³owskiego