W ROZWOJU POLSKIEJ HISTORII FILOZOFII
Celem niniejszego artyku³u jest zarysowanie sylwetki naukowej polskiego filozofa i historyka filozofii, a tak¿e dzia³acza spo³ecznego i niepodleg³oœciowego okresu dwudziestolecia miêdzywojennego i emigracji powrzeœniowej, profesora Uniwersytetu Poznañskiego – Adama ¯ó³towskiego. Adam ¯ó³towski urodzi³ siê w 1881 roku we Lwowie w rodzinie szlacheckiej. By³ synem hrabiego Stanis³awa
¯ó³towskiego i Marii z ksi¹¿¹t Sapiehów. Edukacjê na poziomie gim-nazjalnym odebra³ w Gimnazjum œw. Marii Magdaleny w Poznaniu.
Decyduj¹cy wp³yw na kszta³towanie siê zainteresowañ i ogólnej po-stawy umys³owej m³odego ¯ó³towskiego mia³a przede wszystkim atmosfera domu rodzinnego w Niechanowie pod Gnieznem i intelek-tualne kontakty z licznymi goœæmi pa³acu ¯ó³towskich. Bezpoœrednie spotkania miêdzy innymi z synami Augusta Cieszkowskiego, zw³aszcza
67
z m³odszym, t³umaczem i wydawc¹ dzie³ autora Prolegomenów do hi-storiozofii, zwróci³y uwagê ¯ó³towskiego na bogaty, niewyeksploatowa-ny historycznie i czêœciowo zapoznaniewyeksploatowa-ny potencja³ dziewiêtnastowiecznej myœli polskiej okresu miêdzypowstaniowego (1831-1863). August Cieszkowski syn – bezpoœredni dysponent woli intelektualnej zmar³ego w 1894 roku filozofa, zarazi³ ¯ó³towskiego magi¹ owianego tajemnic¹ tekstu Ojcze nasz1– dzie³a wydanego jedynie w niewielkiej czêœci za ¿ycia Cieszkowskiego, spoczywaj¹cego blisko pó³ wieku w rêkopisach i publikowanego w kolejnych tomach dopiero na prze³o-mie wieków XIX i XX, a stanowi¹cego rodzaj syntezy filozoficznej polskiego romantyzmu. W roku 1900 ¯ó³towski koñczy gimnazjum i musi podj¹æ decyzjê w sprawie kierunku studiów uniwersyteckich;
wybór pada na filozofiê. Studiuje najpierw w Strassburgu, póŸniej w Berlinie i w Heidelbergu, a na koniec w Monachium i Pary¿u.
W roku 1904 ukazuje siê po niemiecku pierwsza ksi¹¿ka ¯ó³towskie-go Graf August Cieszkowski’s „Philosophy der Tat”2(„Filozofia czy-nu” hrabiego Augusta Cieszkowskiego) – tekst dysertacji doktorskiej obronionej w tym¿e roku w Monachium. Podobnie jak Cieszkowski senior, ¯ó³towski kszta³tuje swoje pogl¹dy filozoficzne pocz¹tkowo pod silnym wp³ywem heglizmu, czemu poza wspomnian¹ fascynacj¹ polsk¹ „filozofi¹ czynu” sprzyja zw³aszcza heidelberski okres studiów pod kierunkiem Kuno Fischera. Owocem póŸniejszych samodziel-nych ju¿ badañ nad filozofi¹ Hegla staj¹ siê dwie monografie poœwiê-cone temu filozofowi – pierwsza wydana w 1907 roku, druga zaœ w roku 1910. Ta ostatnia przyjêta jako praca habilitacyjna otwiera
¯ó³towskiemu drogê do kariery uniwersyteckiej, któr¹ rozpoczyna jako docent filozofii w Krakowie na Uniwersytecie Jagielloñskim.
Burzliwe wydarzenia historyczne drugiej dekady XX wieku – I wojna œwiatowa i odzyskanie przez Polskê niepodleg³oœci w 1918 roku – wci¹gaj¹ ¯ó³towskiego w wir dzia³alnoœci politycznej. W roku 1919 zostaje pracownikiem formu³uj¹cego siê w Warszawie Ministerstwa
68
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
1 Por. J. ¯ó³towska, Adam ¯ó³towski (1881-1958), „Kwartalnik Zwi¹zku Rodu
¯ó³towskich”, paŸdziernik 1994 – czerwiec 1995, nr 6-8, wersja elektroniczna, s. 1.
2 A. ¯ó³towski, Graf August Cieszkowski’s „Philosophie der Tat”. Die Grund-züge seiner Lehre und der Aufbau seines Systems, Poznañ 1904.
Spraw Zagranicznych w rz¹dzie premiera Paderewskiego. W tym sa-mym czasie œwie¿o powsta³y Uniwersytet Poznañski powo³uje ¯ó³tow-skiego na katedrê filozofii. Regularn¹ pracê akademick¹ w Poznaniu podejmuje ¯ó³towski jednak dopiero po dwuletnim urlopie. Wczeœ-niej, w styczniu 1919 roku, jako przedstawiciel s³u¿by dyplomatycz-nej polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych uczestniczy w przy-jêciu misji koalicyjnych, koordynuj¹c miêdzy innymi wizytê delegacji obserwatorów amerykañskich, zaœ w roku 1920 zostaje rz¹dowym
³¹cznikiem przy Komisji Plebiscytowej na Œl¹sku, bior¹c póŸniej czynny udzia³ w III powstaniu œl¹skim w maju 1921 roku (za co zostaje odznaczony Krzy¿em Walecznych i orderem Polonia Restitu-ta). Od 1921 roku mieszka w Poznaniu i pracuje jako profesor filozofii Uniwersytetu. Nie wycofuje siê z dzia³alnoœci publicznej – w latach 1928-1930 sprawuje jeszcze miêdzy innymi mandat pos³a na Sejm z ramienia ugrupowañ chrzeœcijañsko-narodowych – niemniej jed-nak wyraŸnie przedk³ada pracê naukow¹ nad karierê polityczn¹ i prowadzi regularne wyk³ady akademickie a¿ do roku 1933, kiedy to zostaje nawet na krótko wybrany dziekanem Wydzia³u Humanis-tycznego Uniwersytetu Poznañskiego. W tym¿e roku 1933 w³adze ministerialne podejmuj¹ kontrowersyjn¹ decyzjê o likwidacji w Po-znaniu katedry filozofii, w ramach retorsji maj¹cych uderzyæ w ¯ó³tow-skiego jako przeciwnika rz¹dz¹cego obozu sanacyjnego (prawdo-podobnym powodem tej decyzji jest fakt podpisania przez filozofa listu protestacyjnego w sprawie Brzeœcia3). W wyniku tego po trzyna-stu latach profesury Adam ¯ó³towski opuszcza na sta³e Poznañ, lik-widuje swoje mieszkanie przy ulicy Ogrodowej, co skutkuje bezpo-œrednio tak¿e znikniêciem jednego z wa¿niejszych w dwudziestoleciu miêdzywojennym salonów intelektualnych miasta i stanowi du¿¹ stratê dla lokalnego ¿ycia kulturalnego4. ¯ó³towski przenosi siê do maj¹tku swojej ¿ony na WileñszczyŸnie, gdzie mieszka wraz z rodzin¹ do momentu wybuchu II wojny œwiatowej. Nie zrywa jednak wszyst-kich kontaktów z uczelni¹, przyje¿d¿a rokrocznie do Poznania, a przez
69
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
3 Por. J. ¯ó³towska, Adam ¯ó³towski (1881-1958), dz. cyt., s. 2.
4 Por. S. Leitgeber, Rodzina ¯ó³towskich, „Kronika Miasta Poznania”, 1999, nr 2, s. 364.
semestr prowadzi jeszcze wyk³ady na Uniwersytecie w charakterze docenta. Przez ca³y ten okres, do roku 1939, pozostaje aktywnym uczestnikiem ¿ycia naukowego w kraju i za granic¹. Jest cz³onkiem Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk oraz Komisji Historii Filozofii Polskiej Akademii Umiejêtnoœci; uczestniczy miêdzy innymi w kongresie filozoficznym w Oxfordzie w 1930 roku, bierze czynny udzia³ w zjeŸdzie heglowskim w Rzymie w roku 1933, w kongresie filozoficznym w Pradze w roku 1934 oraz w miêdzynarodowej konfe-rencji filozoficznej w Pary¿u w roku 1937. Od 1939 roku przebywa na emigracji w Londynie, gdzie kieruje miêdzy innymi pracami Polskiego Oœrodka Naukowego (Polish Research Center), jest wyk³adowc¹ Pol-skiego Uniwersytetu na ObczyŸnie (PUNO), prowadzi aktywn¹ dzia³al-noœæ pisarsk¹ i wydawnicz¹. Umiera w Londynie w roku 19585.
Na dorobek naukowy Adama ¯ó³towskiego w zakresie historii fi-lozofii sk³adaj¹ siê przede wszystkim monografie poœwiêcone naj-wa¿niejszym przedstawicielom myœli nowo¿ytnej, g³ównie klasycznej filozofii niemieckiej. Niew¹tpliw¹ zas³ug¹ ¯ó³towskiego jest prze-szczepienie g³ównych idei tego nurtu na grunt dwudziestowiecznej myœli polskiej w nowoczesnym, krytycznym ujêciu i o¿ywienie w ten sposób zainteresowania filozofi¹ niemieck¹, zw³aszcza heglizmem, w odrodzonej Polsce. W roku 1907 ukazuje siê ksi¹¿ka O podstawach filozofii Hegla6, zaœ w roku 1910 praca Metoda Hegla i zasady filo-zofii spekulatywnej7. W sposób daleki od czysto popularyzatorskiego tonu wywodu, z krytyczn¹ wnikliwoœci¹ wchodzi ¯ó³towski w skom-plikowane kwestie „metody spekulatywnej” Hegla, zeœrodkowuj¹c swoje analizy na studium trudnej interpretacyjnie Heglowskiej Nauki logiki. Logika Hegla okazuje siê w tym ujêciu dyscyplin¹ odmienn¹ od logiki w tradycyjnym znaczeniu. Dystansuj¹c siê od paradygmatu zwyk³ej logiki formalnej koncentruj¹cej siê na stosunkach zakreso-wych, heglizm w interpretacji ¯ó³towskiego przedstawia propozycjê systemu logiki przedmiotowej. Kluczowe elementy strukturalne tego
70
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
5 Por. J. ¯ó³towska, Adam ¯ó³towski (1881-1958), dz. cyt., s. 2.
6 A. ¯ó³towski, O podstawach filozofii Hegla, cz. 1: Zasady, metoda i pierwsze ustêpy logiki, Kraków 1907.
7 A. ¯ó³towski, Metoda Hegla i zasady filozofii spekulatywnej, Kraków 1910.
Profesor Adam ¯ó³towski
systemu nie posiadaj¹, zdaniem polskiego historyka, swojego od-powiednika na gruncie klasycznych ujêæ problematyki logicznej8.
W roku 1923 ukazuje siê z kolei obszerna praca ¯ó³towskiego po-œwiêcona Kantowi – Filozofia Kanta, jej dogmaty, z³udzenia i zdoby-cze9. Autor przedstawia w niej filozofiê krytyczn¹ Kanta jako wielkie rozdro¿e myœli nowo¿ytnej – punkt teoretyczny, w którym skupiaj¹ siê i od którego odchodz¹ wszystkie najwa¿niejsze drogi tej myœli, a¿
po czasy obecne. W tej wnikliwej analizie zasadniczych elementów kantyzmu wydobywa ¯ó³towski zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty charakterystycznego Janusowego oblicza10tej niezwykle wp³y-wowej koncepcji nowo¿ytnej, przeciwstawiaj¹c siê typowemu dla dominuj¹cej w tym czasie niemieckiej szko³y myœli jednostronnemu podtrzymywaniu has³a: „Zurück zu Kant”.
Ten wyraŸne heglowski sposób widzenia przez ¯ó³towskiego ogól-nej dynamiki rozwoju filozofii nowo¿ytogól-nej zdradza od pocz¹tku szcze-gólne inklinacje w kierunku tej wyk³adni idealizmu spekulatywnego Hegla, jaka znalaz³a odbicie na gruncie polskiej filozofii narodowej XIX wieku, przede wszystkim we wspomnianej ju¿ filozofii Augusta Cieszkowskiego. ¯ó³towski uwa¿a koncepcjê Cieszkowskiego za praw-dziw¹, w pe³ni uprawnion¹ kontynuacjê heglizmu i w³aœciwy punkt dojœcia metody filozoficznej Hegla, dok³ada wiêc starañ o mo¿liwie pe³ne opracowanie krytyczne dorobku autora Prolegomenów do histo-riozofii, pozostaj¹c – obok wspó³pracuj¹cego z nim zreszt¹ przez szereg lat Augusta Cieszkowskiego juniora – jednym z g³ównych populary-zatorów myœli polskiego filozofa. Poza wymienion¹ tu debiutanck¹ ksi¹¿k¹ o filozofii czynu Cieszkowskiego pisze ¯ó³towski wiele drob-nych studiów dotycz¹cych poszczególdrob-nych aspektów tej koncepcji11
73
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
8 Por. tam¿e, s. VI.
9 A. ¯ó³towski, Filozofia Kanta, jej dogmaty, z³udzenia i zdobycze, Poznañ 1923.
10 Por. tam¿e, s. 499.
11 Por. miêdzy innymi: A. ¯ó³towski, August Cieszkowski (1814-1894), w:
B. Chlebowski, I. Chrzanowski, H. Galle, G. Korbut, S. Krzemiñski (red.), Wiek XIX.
Sto lat myœli polskiej, t. V, Warszawa 1909, s. 421-437; ten¿e, Z aktów s³awnej przyjaŸni, „Biblioteka Warszawska”, 1912, t. 1, s. 56-86; ten¿e, August Cieszkow-ski (1814–1894), w: M. StraszewCieszkow-ski (red.), Polska filozofia narodowa, Kraków 1921, s. 241-260; ten¿e, Myœl i wyobra¿enie w filozofii Cieszkowskiego, „Przegl¹d
i przygotowuje do druku wersjê „zupe³n¹” dzie³a Ojcze nasz12 – dzie³a, które stanowi kompletny wyk³ad systemu filozoficznego Ciesz-kowskiego w jego dojrza³ej postaci. W roku 1937 ukazuje siê jeszcze monografia poœwiêcona Kartezjuszowi13, ale to w³aœnie finalne wyda-nie Ojcze nasz w nowej redakcji, uzupe³nionej o wyda-niepublikowane wczeœniej materia³y przygotowawcze do wszystkich planowanych to-mów dzie³a, stanowi moment kulminacyjny w poszukiwaniach nau-kowych ¯ó³towskiego, w którym krystalizuje siê jego stanowisko filo-zoficzne. Odnajduje je ¯ó³towski, jak pisze o nim inny znany polski dzia³acz niepodleg³oœciowy, Kajetan Morawski, w kontynuacji jednej z dwóch zasadniczo odmiennych kierunkowo dróg rozwoju prowa-dz¹cych myœl nowo¿ytn¹ Ÿród³owo od Hegla. Nie jest to ta droga, która œladem materializmu historycznego przejê³a Heglowskie wyobra¿enie
„ducha œwiata”, doprowadzaj¹c do ca³kowitego podporz¹dkowania indywidualnego i zbiorowego ¿ycia ludzkiego domniemanej, „obiek-tywnej” koniecznoœci dziejowej. ¯ó³towski wybiera drogê odmienn¹, która wbrew logice myœlenia w kategoriach czystego realizmu politycz-nego, czerpi¹c z dorobku dziewiêtnastowiecznej myœli polskiej okresu miêdzypowstaniowego, stawia finalnie na filozoficznie zinterpre-towanego „ducha prawdy”, czynnie przeciwstawiaj¹c tym samym rosn¹cej w XX wieku wszechw³adzy pañstwa i jego ideologii – idea-listyczn¹ kulturê wolnoœci. W tym wyraŸnie inspirowanym myœl¹ Cieszkowskiego nieortodoksyjnie heglowskim uzasadnieniu swoich zwi¹zków z umiarkowanie konserwatywn¹ polsk¹ tradycj¹ narodow¹ znajduje ¯ó³towski ostateczny fundament w³asnej postawy filozo-ficznej14.
i przygotowuje do druku wersjê „zupe³n¹” dzie³a Ojcze nasz12 – dzie³a, które stanowi kompletny wyk³ad systemu filozoficznego Ciesz-kowskiego w jego dojrza³ej postaci. W roku 1937 ukazuje siê jeszcze monografia poœwiêcona Kartezjuszowi13, ale to w³aœnie finalne wyda-nie Ojcze nasz w nowej redakcji, uzupe³nionej o wyda-niepublikowane wczeœniej materia³y przygotowawcze do wszystkich planowanych to-mów dzie³a, stanowi moment kulminacyjny w poszukiwaniach nau-kowych ¯ó³towskiego, w którym krystalizuje siê jego stanowisko filo-zoficzne. Odnajduje je ¯ó³towski, jak pisze o nim inny znany polski dzia³acz niepodleg³oœciowy, Kajetan Morawski, w kontynuacji jednej z dwóch zasadniczo odmiennych kierunkowo dróg rozwoju prowa-dz¹cych myœl nowo¿ytn¹ Ÿród³owo od Hegla. Nie jest to ta droga, która œladem materializmu historycznego przejê³a Heglowskie wyobra¿enie
„ducha œwiata”, doprowadzaj¹c do ca³kowitego podporz¹dkowania indywidualnego i zbiorowego ¿ycia ludzkiego domniemanej, „obiek-tywnej” koniecznoœci dziejowej. ¯ó³towski wybiera drogê odmienn¹, która wbrew logice myœlenia w kategoriach czystego realizmu politycz-nego, czerpi¹c z dorobku dziewiêtnastowiecznej myœli polskiej okresu miêdzypowstaniowego, stawia finalnie na filozoficznie zinterpre-towanego „ducha prawdy”, czynnie przeciwstawiaj¹c tym samym rosn¹cej w XX wieku wszechw³adzy pañstwa i jego ideologii – idea-listyczn¹ kulturê wolnoœci. W tym wyraŸnie inspirowanym myœl¹ Cieszkowskiego nieortodoksyjnie heglowskim uzasadnieniu swoich zwi¹zków z umiarkowanie konserwatywn¹ polsk¹ tradycj¹ narodow¹ znajduje ¯ó³towski ostateczny fundament w³asnej postawy filozo-ficznej14.
74
90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU
Filozoficzny”, r. XXXII, 1929, s. 3-10; ten¿e, W stulecie Prolegomenów do historio-zofii, „Przegl¹d Filozoficzny”, r. XLI, 1938, s. 227-240.
12 A. Cieszkowski, Ojcze nasz, t. I-III, Poznañ 1922-1923.
13 A. ¯ó³towski, Descartes, Poznañ 1937.
14 Por. K. Morawski, Tamten brzeg. Wspomnienia i szkice, Warszawa 1996, s. 111-112.