Akty prawne w sektorze energii elektrycznej

Pakiet „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków” z 2016 r. zawierał trzy propozycje wniosków Komisji w zakresie energii elektrycznej: dyrektywę w sprawie wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej, rozporządzenie w sprawie wewnętrznego rynku energii elektrycznej oraz rozporządzenie w sprawie gotowości na wypadek zagrożeń w sektorze energii elektrycznej.

Dyrektywa w sprawie wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej zawiera m.in. zasady dotyczące rynków detalicznych energii elektrycznej, podczas gdy rozporządzenie (UE) 2019/943, które zostało przyjęte w tym samym czasie, zawiera głównie zasady dotyczące rynku hurtowego i eksploatacji sieci. W dyrektywie zawarte są przede wszystkim zasady dotyczące wytwarzania, przesyłu, dystrybucji, magazynowania energii i dostaw energii elektrycznej, wraz z przepisami dotyczącymi ochrony konsumentów, otwartego dostępu do zintegrowanego rynku oraz dostępu stron trzecich do infrastruktury przesyłowej i dystrybucyjnej. Dyrektywa wzmacnia prawa konsumenta - ustanowiła możliwość wyboru przez konsumentów dowolnego dostawcy energii z pozostałych państw członkowskich.

Otwarcie rynku energii elektrycznej dla gospodarstw domowych nastąpiło z dniem 1 lipca 2007 r. W praktyce jednak wybór dostawcy energii nie był taki prosty. W 2015 r. w niektórych państwach członkowskich konsumenci mieli bardzo ograniczony wybór dostawców a zmiana dostawcy była dość uciążliwa. Sytuację zmieniła jednak dyrektywa. Wzmacnia ona prawa konsumenta, wskazuje jako aktywnego uczestnika w rynku energii poprzez możliwość produkcji własnej energii i jej sprzedaż, a także wyznacza krótszy czas zmiany dostawcy, dostęp do narzędzi porównywania cen i inteligentnych liczników oraz bardziej zrozumiałe i częstsze rachunki za energię²⁸⁷. Dyrektywa skraca czas zmiany dostawcy energii elektrycznej do 3 tygodni, natomiast do roku 2026 będzie umożliwione to nawet w ciągu 24 h. Co istotne, zmiana dostawcy jest bezpłatna z wyjątkiem wcześniejszego rozwiązania umów na czas

287 Załącznik do Sprawozdania na temat stanu unii energetycznej na 2020 r. na podstawie rozporządzenia (UE) 2018/1999 w sprawie zarządzania unią energetyczną i działaniami w dziedzinie klimatu COM(2020) 950 final, Bruksela, dnia 14.10.2020 r

130

określony. Dane statystyczne wskazują, że w 2018 r. częstotliwość zmian dostawców energii elektrycznej i gazu dla gospodarstw domowych wzrosła w większości państw członkowskich, jednak konsumenci mieli problem z porównywalnością ofert. Nowe przepisy nakładają na dostawców obowiązek przedstawiania na każdym rachunku informacji na temat zużycia energii i kosztów w jasny i zrozumiały sposób. Informacje powinny być przedstawiane w sposób ułatwiający klientom porównanie. Dyrektywa przyznaje konsumentom także prawo dostępu do bezpłatnego narzędzia porównywania cen oraz prawo do zwrócenia się o inteligentny licznik, który pokazuje zużycie energii i jej koszt w czasie rzeczywistym i który może być odczytywany zdalnie. Ponadto w dyrektywie wprowadzono prawo dla odbiorców energii do przystąpienia do obywatelskiej społeczności energetycznej przy zachowaniu pełni praw konsumenckich oraz prawa do wytwarzania, zużywania, magazynowania i sprzedawania energii elektrycznej, indywidualnie lub za pośrednictwem agregatora.

Dyrektywa zawiera także wymogi dotyczące rozdziału oraz niezależności organów regulacyjnych w państwach członkowskich i przypisuje im zadania. Operatorzy systemów dystrybucyjnych (OSD) w przypadku, gdy są częścią przedsiębiorstwa zintegrowanego pionowo muszą być niezależni co najmniej w zakresie formy prawnej, organizacji i podejmowania decyzji – od innych działalności niezwiązanych z dystrybucją. Ponadto zarówno operatorzy systemów dystrybucyjnych (OSD) jak również operatorzy systemów przesyłowych (OSP) nie mogą być właścicielami, tworzyć ani obsługiwać instalacji magazynowania energii, ani nimi zarządzać z wyjątkiem przypadków, w których spełnione są określone szczególne warunki. Następnie dyrektywa nakłada na państwa członkowskie obowiązek ustanowienia przepisów mających na celu ułatwienie podłączenia punktów ładowania pojazdów elektrycznych do sieci dystrybucyjnej. Zaznacza przy tym, że właścicielem punktu ładowania, zarządzającym lub obsługującym ten punkt może myć operator systemu dystrybucyjnego tylko wtedy gdy żaden inny organ nie wyraził zainteresowania.

Dyrektywa zobowiązuje krajowe organy regulacji energetyki do współpracy z organami regulacyjnymi państw członkowskich oraz z Agencją ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki w UE. Współpraca ma się odbywać głównie w celu umożliwienia optymalnego zarządzania siecią, promowania wspólnych giełd energii elektrycznej, w ramach przygotowania na wypadek zagrożeń, w związku z alokacją zdolności transgranicznych oraz do zapewnienia odpowiedniego poziomu zdolności w zakresie połączeń wzajemnych.

Rozporządzenie w sprawie wewnętrznego rynku energii elektrycznej jak zostało wyżej wspomniane reguluje rynek hurtowy energii elektrycznej. W artykule trzecim zostały określone

131

zasady dotyczące funkcjonowania rynków energii elektrycznej. Przede wszystkim ceny ustala się na podstawie popytu i podaży. W sposób wyraźny zostaje zabronione stosowanie limitów hurtowych cen energii elektrycznej. Zakaz obejmuje stosowanie zarówno minimalnych jak i maksymalnych limitów (art.10 ust.1). Operatorzy systemów przesyłowych nie mogą podejmować jakichkolwiek środków mających na celu zmianę poziomu cen hurtowych (art. 10 ust. 3). Rozporządzenie stopniowo eliminuje przeszkody w transgranicznym przepływie energii elektrycznej między obszarami rynkowymi lub państwami członkowskimi oraz w zawieraniu transgranicznych transakcji na rynkach energii i zobowiązuje państwa członkowskie do podjęcia wszystkich możliwych środków aby zaradzić kwestii ograniczeń przesyłowych.

Dodatkowo każde państwo, które ma stwierdzone ograniczenia przesyłowe, opracowuje krajowy lub międzynarodowy plan działania służący wzrostowi transgranicznej zdolności sieci lub dokonuje przeglądu lub zmiany konfiguracji swojego obszaru rynkowego. W art. 16 rozporządzenia została zawarta zasada 70%, która odnosi się do minimalnego poziomu technicznych zdolności przesyłowych jakie operatorzy muszą udostępnić na potrzeby handlu transgranicznego, tzn. między obszarami rynkowymi uwzględniając standardy niezawodności, takie jak zasada N-l. 30% obciążalności elementów sieciowych może zostać zarezerwowane na potrzeby realizacji transakcji wewnętrznych w ramach danego obszaru rynkowego, przepływy kołowe oraz margines bezpieczeństwa²⁸⁸. Tak wysoki poziom udostępnienia linii przesyłowych ma jednak niekorzystny wpływ na transakcje wewnętrzne państw członkowskich.

Dysproporcja wynikająca z przeznaczenia aż 70% linii na handel zagraniczny powoduje, że dyskryminowane są transakcje wewnętrzne²⁸⁹.

Rozporządzenie stwierdza, że bezpieczne i zrównoważone wytwarzanie oraz magazynowanie energii uczestniczą w rynku na tych samych warunkach, zgodnie z wymogami przewidzianymi w prawie Unii. Zasady sprzyjają swobodnemu kształtowaniu cen i zapobiegają działaniom uniemożliwiającym kształtowanie cen na podstawie popytu i podaży, ułatwiają rozwój bardziej elastycznego wytwarzania, zrównoważonego wytwarzania niskoemisyjnego oraz bardziej elastycznego popytu; umożliwiają obniżanie emisyjności systemu elektroenergetycznego, dostarczają odpowiednich zachęt do inwestowania w wytwarzanie oraz ułatwiają obrót produktami w całej Unii. Rozporządzenie reguluje szczegółowo między innymi zasady funkcjonowania rynków energii elektrycznej (art. 3), rynków dnia następnego i dnia

288 K. Purchała, M. Janowski, J. Kowalczyk, Pakiet „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków” – właściwa odpowiedź na wyzwania przyszłości?, „Elektroenergetyka. Współczesność i rozwój” nr 2 (21)/2019, s. 7.

289 Ibidem.

132

bieżącego i obrotu na nich (art. 7–8), rynków terminowych (art. 9) oraz odpowiedzialności za bilansowanie i rynku bilansującego (art. 5–6).

Celem rozporządzenia jest uregulowanie stosowania przez państwa członkowskie tzw.

mechanizmów zdolności wytwórczych²⁹⁰. Są to tymczasowe mechanizmy mające na celu zapewnienie osiągnięcia niezbędnego poziomu wystarczalności zasobów przez wynagradzanie dostępności zasobów, z wyłączeniem środków dotyczących usług pomocniczych lub zarządzania ograniczeniami przesyłowymi (art. 2 ust.22). Mechanizmy zdolności wytwórczych powinny być stosowane w ostateczności w celu wyeliminowania problemów związanych z wystarczalnością zasobów, dopiero po przeprowadzeniu kompleksowych badań dotyczących możliwego wpływu takich mechanizmów na sąsiadujące państwa członkowskie i zaopiniowaniu przez Komisję, która może je zatwierdzić maksymalnie na okres 10 lat.

Rozporządzenie wprowadza europejską ocenę wystarczalności zasobów - identyfikuje ona problemy z wystarczalnością zasobów poprzez ocenę ogólnej zdolności systemu elektroenergetycznego do zaspokajania obecnego i przewidywanego zapotrzebowania na energię elektryczną, odpowiednio, na poziomie Unii, na poziomie państw członkowskich i na poziomie poszczególnych obszarów rynkowych, w stosownych przypadkach (art. 23).

Dodatkowo rozporządzenie ustanawia limit 550g CO2 pochodzącego z paliw kopalnych na kWh energii elektrycznej. Nowe elektrownie, które nie spełniają tej normy i które rozpoczęły produkcję komercyjną po wejściu w życie rozporządzenia, nie mogą uczestniczyć w mechanizmach zdolności wytwórczych. Natomiast istniejące elektrownie, które emitują ponad 550 g CO2 pochodzącego z paliw kopalnych na kWh energii elektrycznej i średnio 350 kg CO2 w skali roku na kW mocy zainstalowanej, nie będą mogły uczestniczyć w mechanizmach zdolności wytwórczych po dniu 1 lipca 2025 r.

Rozporządzenie w sprawie gotowości na wypadek zagrożeń w sektorze energii elektrycznej ma na celu ustanowienie przepisów dotyczących współpracy między państwami członkowskimi przede wszystkim w zakresie zapobiegania kryzysom energetycznym, przygotowywaniu się na nie oraz zarządzaniu nimi. Państwa członkowskie na mocy rozporządzenia zostały zobligowane do opracowania krajowych planów oceny ryzyka dla

290 E. Kosiński, Rynek hurtowy energii elektrycznej jako instrument regulacji sektora elektroenergetycznego w Unii Europejskiej i na Ukrainie, [w:] A. Borkowski, W. Małecki (red.), Państwo a przedsiębiorca – aktualne wyzwania, Prawo 329 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 326.

133

bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej. Rodzaje ryzyka zostały podzielone w rozporządzeniu na:

a) rzadkie i ekstremalne zagrożenia naturalne;

b) zagrożenia awariami wykraczające poza kryterium bezpieczeństwa N-1 oraz wyjątkowe zdarzenia awaryjne;

c) zagrożenia wtórne, w tym konsekwencje celowych ataków i niedoborów paliwa.

ENSO-E po zatwierdzeniu przez ACER metody ustalania najbardziej istotnych scenariuszy regionalnego kryzysów elektroenergetycznych opracowuje w ścisłej współpracy z ECG, regionalnymi centrami koordynacyjnymi, właściwymi organami i organami regulacyjnymi najbardziej istotne scenariusze kryzysu elektroenergetycznego dla każdego regionu, a w terminie 4 miesięcy od ustalenia regionalnych scenariuszy, właściwe organy krajowe opracowują krajowe scenariusze kryzysu elektroenergetycznego. Na podstawie tych scenariuszy właściwe organy każdego państwa członkowskiego opracowują plany gotowości na wypadek zagrożeń. Aby zapewnić spójność planów gotowości na wypadek zagrożeń, przed ich przyjęciem właściwe organy przedkładają projekty planów do konsultacji właściwym organom odpowiednich państw członkowskich w regionie oraz, jeżeli nie znajdują się one w tym samym regionie, właściwym organom bezpośrednio połączonych państw członkowskich, a także ECG. W planie gotowości na wypadek zagrożeń każdego państwa członkowskiego określa się wszystkie środki krajowe, które są planowane lub zostaną podjęte w celu zapobiegania kryzysom elektroenergetycznym oraz środki regionalne i, w stosownych przypadkach, środki dwustronne mające na celu zapewnienie właściwego zapobiegania kryzysom elektroenergetycznym o skutkach transgranicznych lub właściwe zarządzanie takimi kryzysami. Rozporządzenie określa także procedurę zarządzania kryzysami elektroenergetycznymi. W sytuacji, kiedy z kompetentnego źródła pochodzą informacje, że może dojść do kryzysu elektroenergetycznego, właściwy organ państwa członkowskiego wydaje niezwłocznie wczesne ostrzeżenie Komisji, właściwym organom państw członkowskich znajdujących się w tym samym regionie, a w przypadku gdy nie znajdują się one w tym samym regionie, właściwym organom bezpośrednio połączonych państw członkowskich. W obliczu kryzysu elektroenergetycznego właściwy organ, po konsultacji z danym operatorem systemu przesyłowego, ogłasza kryzys elektroenergetyczny i bez zbędnej zwłoki informuje właściwe organy państw członkowskich w tym samym regionie, a jeżeli nie znajdują się one w tym samym regionie, właściwe organy bezpośrednio połączonych państw członkowskich oraz Komisję. Istotny z punktu widzenia unii energetycznej jest szczególnie

134

artykuł 15 rozporządzenia, który mówi, że: „Jeżeli państwa członkowskie dysponują niezbędnymi możliwościami technicznymi, udzielają sobie wzajemnie pomocy za pośrednictwem środków regionalnych lub dwustronnych uzgodnionych na podstawie niniejszego artykułu i art. 12 przed udzieleniem tej pomocy”. Zapis ten teoretycznie obliguje państwa członkowskie do wzajemnej pomocy w razie kryzysu energetycznego. Jednak przed udzieleniem pomocy państwa członkowskie dokonują uzgodnień technicznych, prawnych i finansowych niezbędnych do realizacji środków regionalnych lub dwustronnych. Takie uzgodnienia określają między innymi maksymalną ilość energii elektrycznej, która ma zostać dostarczona na poziomie regionalnym lub dwustronnym, przesłanki uruchomienia pomocy i możliwości jej zawieszenia, sposób dostarczania energii elektrycznej oraz przepisy dotyczące godziwej rekompensaty pomiędzy państwami członkowskimi, a pomoc jest uzależniona od uprzedniego porozumienia między danymi państwami członkowskimi w sprawie godziwej rekompensaty. Jeżeli państwo zwraca się o pomoc przed dokonaniem ustaleń można zastosować doraźne środki i uzgodnienia, a państwo członkowskie, które zwróciło się o pomoc zobowiązuje się do wypłaty godziwej rekompensaty na podstawie przepisów zawartych w rozporządzeniu. Państwo członkowskie zwracające się o pomoc niezwłocznie wypłaca państwu członkowskiemu udzielającemu pomocy godziwą rekompensatę lub zapewnia jej niezwłoczną wypłatę.

Rozporządzenie z pewnością porządkuje i wzmacnia współpracę pomiędzy krajowymi operatorami w ramach unii energetycznej w zakresie zarządzania siecią. Jednak aby szybciej i skuteczniej reagować na kryzysy energetyczne lepszym rozwiązaniem z pewnością byłoby utworzenie instytucji lub nadanie odpowiednich kompetencji ACER do koordynacji dostaw energii w przypadku kryzysu. W tym momencie decyzyjność dalej należy do państw członkowskich i ustaleń między nimi odnośnie pomocy co wydłuża czas reakcji na kryzys²⁹¹. Pomimo tego, rozporządzenie reguluje po raz pierwszy w sektorze energii elektrycznej procedurę wzajemnej pomocy, obliguje do wzmocnionej współpracy w zakresie planowania oraz koordynacji w sytuacjach kryzysowych.

Analiza powyższych aktów prawnych pozwala stwierdzić, że unia energetyczna kompleksowo reguluje sektor energii elektrycznej w zakresie realizacji celów zarówno ekonomicznych takich jak efektywność, wydajność sprawność funkcjonowania, zrównoważenie popytu i podaży i wspieranie konkurencji, jak też cele w zakresie

291 E.. Bayer, Zarządzanie ryzykiem na europejskim, wspólnym rynku energii, Forum Energii. Analizy i dialog., s.

5.

135

bezpieczeństwa energetycznego na wypadek zagrożeń oraz cele społeczne w postaci ochrony konsumentów²⁹². Powyższe akty prawne stanowią istotną część prawodawstwa dotyczącego unii energetycznej.