Bezpieczeństwo energetyczne, solidarność i zaufanie

Pierwszym filarem, który stanowi fundament idei unii energetycznej jest

„Bezpieczeństwo energetyczne, solidarność i zaufanie”. Analizę wato rozpocząć w pierwszej kolejności od zdefiniowania pojęcia „bezpieczeństwa energetycznego”. Przyjęcie jednej, ogólnej definicji jest problematyczne ze względu na interdyscyplinarny charakter pojęcia.

Bezpieczeństwo w pojęciu ogólnym jak wskazuje R. Riedel jest „zarówno stanem, procesem, celem, potrzebą, jak i wartością”¹⁹². Biorąc powyższe pod uwagę bezpieczeństwo energetyczne będzie definiowane dla każdego z tych czynników inaczej. Dodatkowo, pojęcie

190 Strategia ramowa…

191 Ibidem.

192 R. Riedel, Bezpieczeństwo energetyczne we współczesnej securitologii, [w:] P. Mickiewicz, P. Sokołowska, (red.) Bezpieczeństwo energetyczne Europy Środkowej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s.15.

89

bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa energetycznego ma także charakter subiektywny co dodatkowo komplikuje stworzenie uniwersalnej definicji bezpieczeństwa energetycznego a tym samym jego oceny dla wszystkich podmiotów według tych samych kryteriów gdyż zależy od oceny rzeczywistości i sposobu percepcji a czynniki obiektywne nie determinują go w pełni¹⁹³. Potwierdza to także Jerzy Stańczyk - według niego bezpieczeństwo jest wówczas, gdy

„nie występują jednocześnie: rzeczywiste zagrożenie (czynnik obiektywny) i jego poczucie (czynnik subiektywny)¹⁹⁴. Najdobitniej pokazuje tą zależność przykład podany przez Marcina Kaczmarskiego „może się zdarzyć, że kraj, który importuje całość surowców, będzie się czuł bezpieczny, a kraj tylko częściowo zależny od importu będzie uważał się za zagrożony”¹⁹⁵. Kwestią, która ma tutaj szczególne znaczenie jest rozgraniczenie dwóch pojęć – zależności i współzależności. W pierwszym przypadku, państwo uzależnione od dostaw ma poczucie zagrożenia natomiast w drugim przypadku, gdy pomiędzy państwem producentem a konsumentem występuje współzależność, państwo-konsument ma poczucie bezpieczeństwa gdyż wie, że producentowi także zależy na rynku zbytu surowców¹⁹⁶. Zatem niemożliwym jest aby wypracować jedną, szczegółową definicję, obejmującą wszystkie czynniki warunkujące bezpieczeństwo energetyczne dla każdego podmiotu.

Jednak można wyróżnić kilka podstawowych definicji, które najdobitniej wpisują się w zdefiniowanie tego pojęcia. Jedną z podstawowych jest definicja, podana przez Międzynarodową Agencję Energetyczną, według której bezpieczeństwo energetyczne to

„nieprzerwana dostępność źródeł energii po przystępnej cenie”¹⁹⁷. Warto podkreślić, że definicja ta zawiera dwa podstawowe czynniki, które muszą być obligatoryjnie spełnione aby można było mówić o bezpieczeństwie energetycznym. Pierwszy to tzw. klasyczny element definiujący¹⁹⁸ mówiący o nieprzerwanej dostępności do źródeł energii. Energia musi być dostępna ciągle w sposób nieprzerwany. Drugim czynnikiem jest przestępna cena – bezpieczeństwo energetyczne nie istnieje w przypadku, gdy cena energii jest rażąco wysoka.

Problematyką bezpieczeństwa energetycznego zajmował się także D. Yergin – amerykański ekonomista, który stwierdził, że „celem bezpieczeństwa energetycznego jest

193 I. Przybojewska, Znaczenie transeuropejskich sieci energetycznych dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2017, s. 2.

194 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1996, s. 18.

195 M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Wydawnictwo WAiP, Warszawa 2010, s. 17.

196 Ibidem.

197 International Energy Agency, What is energy security?, https://www.iea.org/areas-of-work/ensuring-energy-security (dostęp: 08.04.2020).

198 I. Przybojewska, Znaczenie … op. cit., s. 31.

90

zapewnienie odpowiedniego i pewnego poziomu dostaw energii po rozsądnych cenach, w sposób który nie zagraża podstawowym wartościom i celom państwowym”¹⁹⁹.

Komisja Europejska w wydanej w 2000 r. zielonej księdze zatytułowanej „W kierunku europejskiej strategii bezpieczeństwa dostaw energii” definiuje bezpieczeństwo energetyczne jako „nieprzerwaną fizyczną dostępność produktów energetycznych na rynku, po przystępnej dla wszystkich konsumentów cenie, w poszanowaniu środowiska i z zapewnieniem zrównoważonego rozwoju”²⁰⁰ a więc włączony zostaje do definicji bezpieczeństwa energetycznego aspekt ekologiczny. Natomiast w kolejnej Zielonej Księdze z 2006 roku Komisja Europejska podkreśliła dwa aspekty bezpieczeństwa energetycznego. Pierwszym z nich jest bezpieczeństwo zaopatrzenia w energię, które można osiągnąć za pomocą zmniejszenia popytu, dywersyfikacji źródeł i dostaw energii. Drugim natomiast jest fizyczne bezpieczeństwo infrastruktury energetycznej, które polega na zapobieganiu i eliminowaniu uszkodzeń i awarii²⁰¹. W tym aspekcie szczególne znaczenie ma infrastruktura przesyłowa ale także magazynująca, wytwórcza oraz dystrybucyjna²⁰². Należy podkreślić, że bezpieczeństwo energetyczne jest procesem dynamicznym. Jego zapewnienie zależy także od elementów, które w relatywnie szybkim czasie się zmieniają. Dlatego istotną kwestią jest ciągłe podejmowanie działań na rzecz jego zapewniania. Projekt unii energetycznej jest właśnie narzędziem, które ma służyć jako gwarant tego bezpieczeństwa, dlatego w pierwszym filarze unii energetycznej zawarte jest to pojęcie.

Komisja Europejska w opracowanej „Strategii ramowej”²⁰³ zawarła kilka założeń, jakie powinny zostać osiągnięte w zakresie pierwszego filaru. Po pierwsze – wzmocnienie dywersyfikacji dostaw zarówno w zakresie źródeł energii jak również tras dostaw oraz dostawców. Dywersyfikacja to klucz w zapewnianiu bezpieczeństwa energetycznego UE.

Działania dywersyfikujące mają przede wszystkim na celu zapewnienie pewnych dostaw energii oraz zmniejszenie podatności państw UE na zewnętrzne kryzysy energetyczne²⁰⁴. W tym celu jako priorytet Komisja wskazuje ukończenie budowy Południowego Korytarza

199 D. Yergin, Energy Security in the 1990s, https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/1988-09-01/energy-security-1990s (dostęp: 28.05.2020).

200 Komunikat Komisji Europejskiej, Zielona Księga, W kierunku europejskiej strategii bezpieczeństwa dostaw energii, COM/2000/0769 final, Bruksela 29.11.2000.

201Komisja Europejska, Zielona Księga. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, Bruksela 2006, s. 9, 22

202 I. Przybojewska, Znaczenie…, op. cit. s. 6.

203 Strategia ramowa…

204 A. Kucharska, Rola Niemiec w Unii Europejskiej w kontekście budowy unii energetycznej, „Sprawy Międzynarodowe” 2018, nr 2, s. 198.

91

Gazowego, którego budowa rozpoczęła się już w marcu 2015 roku²⁰⁵. Gaz znad Morza Kaspijskiego pozwoli na dywersyfikację zarówno dostawców jak też tras dostaw a co więcej wzmocni bezpieczeństwo energetyczne państw członkowskich gdyż jego trasa przebiega z pominięciem Federacji Rosyjskiej. Południowy Korytarz Gazowy może z pewnością konkurować z magistralami Gazpromu – przede wszystkim gazociągiem Turecki Potok.

Następnie Komisja Europejska proponuje utworzenie centrów obrotu ciekłym gazem (LNG) czyli tzw. hubów gazowych w regionie Europy Północnej, Europy Środkowej i Wschodniej oraz węzeł gazowy w regionie Morza Śródziemnego. Rynek LNG, który dynamicznie się rozwija pozwala na znaczną dywersyfikację zarówno dostawców jak też tras dostaw oraz stanowi alternatywę dla tradycyjnych gazociągów. Dlatego Komisja Europejska w

„Strategii ramowej” zakłada zbadanie potencjału LNG również jako alternatywy w sytuacjach kryzysowych związanych z przerwami dostaw surowca gazociągami. W dokumencie zaznaczono, że unia energetyczna ma na celu wzmocnienie wykorzystania LNG, rozbudowy niezbędnej infrastruktury transportowej łączącej punkty dostępu LNG z rynkiem wewnętrznym i zapewnienie takiej ilości zmagazynowanego gazu aby w razie przerw w dostawach wystarczyło w okresie zimowym. Dodatkowo ciekły gaz może przyspieszyć transformację energetyczną gdyż jako paliwo, które jest znacznie mniej emisyjne niż pozostałe kopalne źródła energii może zastąpić je w transporcie oraz w zakresie dostaw ciepła i energii.

Realizacja kosztownych projektów infrastrukturalnych wymaga znacznych nakładów pieniężnych dlatego Komisja Europejska w „Strategii ramowej” zapowiedziała wykorzystanie wszelkich dostępnych wspólnotowych instrumentów finansowania w celu budowy infrastruktury energetycznej. W szczególności infrastruktura energetyczna finansowana będzie poprzez Europejski Fundusz na Rzecz Inwestycji Strategicznych (EFSI) oraz Instrument

„Łącząc Europę”.

Warto też zauważyć, że w tytule tej części „Strategii ramowej” wpisana jest

„dywersyfikacja źródeł”. Jednak w dokumencie nie ma zbyt wiele o tym rodzaju dywersyfikacji – strategia zawiera w znacznej części jedynie dywersyfikację dostaw gazu ziemnego. Odnośnie dywersyfikacji źródeł energii i korzystania z innych nośników wzmianki są śladowe. Pierwsza z nich dotyczy sektora ropy naftowej – Komisja podkreśla, że należy ograniczyć jej zużycie.

Druga wzmianka dotyczy energii jądrowej. UE jest uzależniona od dostaw paliw jądrowych więc ważne jest w tym przypadku aby dostawy były zdywersyfikowane. Ostatnia z nich –

205 Więcej na temat Południowego Korytarza Gazowego zawarte jest w rozdziale 5.1. Działania w zakresie sektora gazu

92

promująca wykorzystanie OZE, ze względu na to, że wpisuje się w koncepcję unii energetycznej. Podkreślony jest fakt, że wykorzystanie OZE zmniejsza zależność importową Europy.

Odnośnie współpracy na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa dostaw, KE podkreśliła w

„Strategii ramowej” rolę wzajemnej współpracy na rzecz zapewnienia wysokiego poziomu bezpieczeństwa energetycznego dla obywateli i przedsiębiorstw w UE. W tym miejscu istotną rolę odgrywa przede wszystkim zasada solidarności – państwa członkowskie muszą mieć pewność, że w sytuacji kryzysowej mogą liczyć na swoich sąsiadów. Aby wprowadzić wspólne zarządzanie kryzysowe, w pierwszym kroku Komisja zaproponuje podczas przeglądu rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa dostaw gazu, sporządzenie planów zapobiegawczych oraz planów działania zarówno na szczeblu unijnym jak też w podziale na regiony. Dodatkowo Komisja Europejska zaznaczyła w „Strategii ramowej”, że oceni możliwości dobrowolnych wspólnych zakupów gazu w sytuacjach kryzysowych lub gdy państwa członkowskie są zależne od jednego dostawcy. W dokumencie nie ma jednak informacji w jakiej formie takie wspólne zakupy miałyby się odbywać. Jedną z możliwości jest powołanie wspólnego organu, który by się tym zajmował na wzór Agencji Dostaw Euratomu.

Jednakże mechanizm ten jest silnie umocowany w unijnym prawodawstwie w przeciwieństwie do wspólnych zakupów gazu²⁰⁶. Drugą możliwością jest zawieranie porozumień między chętnymi państwami członkowskimi, w których określane byłyby między państwami warunki zakupu gazu, takie jak czas trwania umowy lub ilość zakupionego gazu.

Komisja Europejska w „Strategii ramowej” w ramach pierwszego filaru wymienia dalej jako priorytet wzmacnianie roli Europy na globalnych rynkach energii. Według założenia

„Strategii ramowej” zjednoczona UE pod względem energetycznym może podejmować bardziej konstruktywny dialog z partnerami spoza UE. W tym miejscu zaznaczona jest chęć uzyskania pozycji znaczącego aktora na energetycznej arenie międzynarodowej. UE ma aspiracje uzyskać ten status dzięki wzmocnionej współpracy w ramach unii energetycznej.

Przede wszystkim znajdzie to odzwierciedlenie w umowach handlowych z partnerami – w przypadku negocjacji z państwami, które są kluczowe ze względu na bezpieczeństwo dostaw Komisja będzie starać się najpierw negocjować szczegółowe przepisy dotyczące energii.

Będzie to miało wpływ na wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego. Istotne są także

206 Centrum Informacji o Rynku Energii, Eksperci: wspólne zakupy gazu w UE to trudny projekt,

https://www.cire.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/88666-eksperci-wspolne-zakupy-gazu-w-ue-to-trudny-projekt, (dostęp: 26.01.2022).

93

strategiczne partnerstwa energetyczne przede wszystkim z takimi państwami jak: Algierią, Turcją, Azerbejdżanem,, Turkmenistanem, USA, Kanadą, państwami Bliskiego Wschodu i innymi potencjalnymi dostawcami, w tym także z Afryki. W ramach unii energetycznej UE ma na celu włączanie Norwegii do swojej wewnętrznej polityki energetycznej. Norwegia ma strategiczne znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego UE gdyż jest drugim co do wielkości dostawcą ropy naftowej i gazu ziemnego do UE. W „Strategii ramowej” Komisja zwraca także uwagę na przeformułowanie relacji energetycznych z Federacją Rosyjską. Przede wszystkim współpraca powinna się opierać na równych warunkach w kwestii otwarcia rynku, uczciwej konkurencji, ochrony środowiska i bezpieczeństwa z korzyścią dla obu stron. Rosja jest głównym dostawcą surowców energetycznych do UE, więc relacje z tym państwem mają szczególne znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego państw członkowskich. Odnośnie Ukrainy Komisja zaproponowała wzmocnienie strategicznego partnerstwa w zakresie energii – zreformowania i ustanowienia odpowiednich ram regulacyjnych dla rynku energii elektrycznej, zmodernizowania sieci gazowej oraz zwiększenia efektywności energetycznej Ukrainy.

Ostatnim z celów w zakresie wzmocnienia roli UE w regionie byłoby także wzmocnienie Wspólnoty Energetycznej w tym przede wszystkim w zakresie pełnego wdrożenia unijnego dorobku prawnego dotyczącego energii, środowiska i konkurencji, reformy rynku energii i pobudzenie inwestycji w sektorze energetycznym.

Komisja Europejska zauważyła także w „Strategii ramowej” konieczność wprowadzenia zmian odnośnie zawierania umów w dziedzinie energii podpisywanymi przez państwa członkowskie z państwami trzecimi. Ocenie powinny podlegać umowy jeszcze przed podpisaniem umowy czyli ex ante, a nie jak dotychczas było praktykowane – po podpisaniu umowy (ex post). Ułatwiłoby to stosowanie prawa UE w relacjach pomiędzy państwami członkowskimi a państwami trzecimi oraz pozwoliłoby na uniknięcie ewentualnego nacisku politycznego.

Podsumowując filar pierwszy unii energetycznej dotyczący bezpieczeństwa energetycznego, solidarności i zaufania, dywersyfikacja dostaw i źródeł energii koreluje ze wszystkimi pozostałymi wymiarami unii energetycznej. Widoczne jest to przede wszystkim w sprawniejszym funkcjonowaniu rynków, zmniejszeniu zużycia energii poprzez modelowanie odpowiedniego bilansu energetycznego oraz większe wykorzystanie odnawialnych źródeł energii²⁰⁷. Przede wszystkim dywersyfikacja wzmocni bezpieczeństwo energetyczne państw

207 J. Spiridonovs, O. Bogdanova, EU Energy Union: Adjustment to the new development cycle, „Copernican Journal of Finance & Accounting” 2017, volume 6, issue 1, s. 93.

94

członkowskich co jest jednym z głównych celów unii energetycznej. Natomiast wzmocnienie roli UE na arenie międzynarodowej poprzez mówienie jednym głosem w sprawach energii stworzy nowe możliwości uczestnictwa w procesach globalnego rynku energii