Postęp cywilizacyjny jest coraz szybszy, co dobitnie dokumentują zmiany otaczającego nas krajobra-zu. Dotyczą one zarówno struktur krajobrazu naturalnego, jak i kulturowego, dotykając coraz bardziej dotkliwie starych alei. Historyczne aleje są charakterystycznym, ważnym i rozpoznawalnym elementem krajobrazu kulturowego na całym świecie. Świadczą o świadomej kompozycji porządkującej przestrzeń, podkreślają związki przestrzenne i funkcjonalne, poprawiają warunki korzystania z krajobrazu. Od wie-ków były powszechnie stosowane w krajobrazie i nadal stanowią ważny element towarzyszący ciągom komunikacyjnym, pełniąc jednocześnie wiele ważnych funkcji, spośród których wymienić należy:
– użytkowe – ochrona traktu komunikacyjnego przed wpływami atmosferycznymi, ocienianie, uatrakcyjnienie widokowe podróży i ułatwienie orientacji w terenie;
– środowiskotwórcze – jako układy linearne często wiążą ogniwa lokalnego systemu ekologiczne-go, są miejscem życia i przemieszczania się gatunków drobnych zwierząt, co w sytuacji rosnącej liczby barier ekologicznych w krajobrazie ma znaczenie priorytetowe;
– przyrodnicze – pozytywny wpływ na zwiększenie retencji wodnej, przeciwdziałanie erozji wietrz-nej gleby, ochrona roślin uprawianych w pobliżu drogi przed zanieczyszczeniami komunikacyjnymi, zmniejszanie uciążliwości akustycznej, podnoszenie odporności środowiska przeciw inwazjom szkodni-ków roślin uprawnych oraz poprawa warunszkodni-ków życia dla owadów zapylających;
– kompozycyjne – integracja i rozdzielanie wnętrz krajobrazowych, kształtowanie panoram, podkreś-lanie osi kompozycyjnych i widokowych;
– historyczno-kulturowe – świadectwa historii kształ towania przestrzeni, często powiązane z posta-ciami lub wydarzeniami historycznymi, oraz funkcje re prezentacyjne i symboliczne [1].
Aleje, ze względu na skład gatunkowy można podzielić na dwa zasadnicze rodzaje – jednogatunkowe i wielogatunkowe, tzw. mieszane, w których drzewa sadzono jednogatunkowo na całym przebiegu cią-gu komunikacyjnego z domieszką innych gatunków wprowadzanych w różnych proporcjach i rytmach. Za cenniejsze uznaje się aleje jednogatunkowe. Są z pewnością bardziej jednorodne kompozycyjnie, a przez to ich oddziaływanie krajobrazowe jest silniejsze. Najbardziej majestatyczne i ozdobne gatunki drzew występowały w formie jednogatunkowych alei dojazdowych, podkreślających znaczenie miejsca, do którego prowadziły. Aleje boczne mogły zyskiwać postać mniej dekora cyj ną, w celu zaznaczenia ich podrzędnej roli oraz wyraźnego podporządkowania alei głównej. Doborem gatunków akcentowano rangę i charakter przestrzeni.
W zależności od miejsca występowania aleje mają róż ne formy i charakterystyczne składy gatunko-we. Możemy zatem podziwiać na całym świecie majestatyczne aleje, np. palmowe (jak w Ogrodzie Bo-tanicznym w St. Luis – Mauritius, il. 1), cyprysowe (tu piękny przykład w Alhambrze – Hiszpania, il. 2) czy popularne w zachodniej Europie aleje platanowe (Funchal – Madera, il. 3), a nawet eukaliptusowe (np. w Kolymbii – Rodos, il. 4). Pojawiają się także zdecydowanie skromniejsze wizualnie, ale bardzo interesujące i długowieczne aleje z drzew oliwnych (np. pamiątkowa aleja z imiennymi tabliczkami za-służonych żołnierzy w parku miejskim w Taorminie na Sycylii, il. 5, 6). Oczywiste wydaje się stwierdze-nie, że im aleja bardziej monumentalna i starsza, tym jej wartość krajobrazowa większa, co pociąga za sobą obowiązek ochrony. Zaobserwowane zniszczenia, jakie dosięgają także te najbardziej wartościowe aleje, świadczą jednak, że nie jest to powszechny pogląd. Brak właściwego rozumienia alei w krajobra-zie i w konsekwencji tego ich ochrony skutkuje trudnymi do zrekompensowania stratami i degradacją krajobrazu kulturowego.
Małgorzata Milecka 86
Il. 1. Aleja palmowa – Ogród Botaniczny w St. Luis (Mauritius, 2010, fot. M. Milecka)
Il. 3. Aleja platanowa – Funchal (Madera, 2009, fot. M. Milecka)
Il. 2. Aleja cyprysowa – Alhambra (Hiszpania, 2016, fot. M. Milecka)
Il. 4. Aleja eukaliptusowa – Kolymbia (Rodos, 2015, fot. M. Milecka)
Niniejsze rozważania poświęcę historycznym alejom na terenie naszego kraju, a te – co wyni-ka z moich badań i obserwacji – najczęściej były obsadzane lipami drobnolistnymi (Tilia cordata), jesionami wyniosłymi (Fraxinus excelsior), kaszta-nowcami białymi (Aesculus hippocastanum), klona-mi pospolityklona-mi (Acer platanoides), robiniaklona-mi aka-cjowymi (Robinia pseudoacacia), rzadziej grabami pospolitymi (Carpinus betulus) i dębami szypułko-wymi (Quercus robur) [2]. Spotkałam jednak pod-czas swoich badań terenowych także dość rzadkie pod względem składu gatunkowego aleje z glediczii trójcierniowej (Gleditsia triacanthos) i oryginalny relikt alei z głogów jednoszyjkowych (Crataegus
monogyna) na terenie powiatu piotrkowskiego,
a także piękną, wręcz majestatyczną aleję z dębów czerwonych (Quercus rubra) w skromnym zespole podworskim w powiecie wieruszowskim (il. 7).
Cenne i moim zdaniem wzorcowe badania w za -kresie rozpoznania zasobów ważnego elementu kra-jobrazu kulturowego Warmii i Mazur, jakim są ale-je przydrożne, przeprowadził Regionalny Oś rodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie, w którym w latach 2005–2007 opracowano ra port dotyczący alei przydrożnych na terenie wojewódz-twa warmińsko-mazurskiego. W latach 2005–2006,
Il. 5. Aleja z drzew oliwnych – Taormina
(Sycylia, 2016, fot. M. Milecka) w parku miejskim w Taorminie (Sycylia, 2016, fot. M. Milecka)Il. 6. Tabliczki pamiątkowe na alejowych drzewach oliwnych
Il. 7. Okazowe dęby czerwone w alei w Nawrotowie (2016, fot. M. Milecka)
Małgorzata Milecka 88
w oparciu o opracowaną na potrzeby programu metodykę, zespół badawczy ośrodka wykonał kweren-dę terenową. Badaniami objęto drogi krajowe, wojewódzkie i powiatowe. Na tej podstawie dokonano analizy form i stanu zachowania alei, zwaloryzowano zasób oraz określono sposoby ich ochrony. W świe-tle prze prowadzonych analiz stwierdzono, iż średnie paramet ry szerokości alei i rozstawu drzew były następujące:
– szerokość alei, tj. odległość między dwoma szpalerami drzew liczona od środka drzew, wynosi około 7 m na większości starszych dróg głównych i podrzędnych oraz około 9 m na głównych traktach komunikacyjnych zakładanych lub przebudowywanych w końcu XIX i na początku XX w.;
– drogi o mniejszej ważności komunikacyjnej (lokalne, dojazdowe itp.) obsadzano też w odległości 5–6 m;
– rozstaw drzew w szpalerach wynosi przeważnie 10–14 m, rzadziej 8 m, na skarpach przydrożnych rozstaw zmniejszano do 3–8 m.
Również analiza gatunkowa przeprowadzona w oparciu o ankiety terenowe wykonywane w ramach wspomnianego opracowania pokazuje, że w końcu XIX i na początku XX w. w nasadzeniach alejowych stosowano głównie klon pospolity (Acer platanoides), lipę drobnolistną (Tilia cordata), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) oraz w nieco mniejszym stopniu brzozę brodawkowatą (Betula pendula) i dąb szy-pułkowy (Quercus robur). Rzadziej sadzono grab pospolity (Carpinus betulus), lipę szerokolistną (Tilia
plathyphyllos), klon jawor (Acer pseudoplatanus), kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum).
Spora-dycznie w alejach pojawiał się buk pospolity (Fagus silvatica), dąb czerwony (Quercus rubra), wiąz szy-pułkowy (Ulmus laevis), robinia biała (Robinia pseudoacacia), klon srebrzysty (Acer saccharinum) czy ja-rząb szwedzki (Sorbus intermedia). Zachowane już szczątkowo nasadzenia z wierzby białej i kruchej (Salix
sp.) oraz drzew owocowych, głównie jabłoni (Malus domestica), występujące śladowo przy wielu drogach
niższej rangi wskazują, że były to gatunki stosowane dość powszechnie przy drogach lokalnych [1]. W świetle tych wyników, jak i analizy lokalnych (nieusystematyzowanych jednak metodycznie) ra-portów z różnych regionów naszego kraju trudno zatem mówić o zamkniętej liście gatunków stosowa-nych do obsadzania alei. Warto jeszcze dodać, że 2. połowa XX w. to w Polsce czas zakładania bardzo licznych alei topolowych, które w zależności od stopnia zachowania tych drzew są obecnie częstym elementem krajobrazu otwartego, niestety równie często karczowanym. Na skutek powszechnego i – co należy podkreślić – szkodliwego poglądu uznającego topole1 za drzewa bardzo mało wartościowe nieuzasadnienie giną całe ciągi pięknych topolowych alei, włączając w to reliktowe nasadzenia coraz rzadszych już w krajobrazie topoli włoskich (Populus nigra L. „Italica”) i białych (Populus alba). Nie-stety wycinki te pozostawiają ogołocony krajobraz przydrożny, albowiem na miejscu wyciętych nie sadzi się już nowych drzew, nie wprowadza się też w ich pasy żywopłotów, które w jakimś stopniu mogłyby rekompensować powstałe ubytki.