Dawne mauzoleum von Lauterbachów10 to część historii Wilczyna i świadectwo – wraz z rozległym założeniem – znaczenia jego kolejnych właścicieli. Powstało w 2. połowie XIX w., na dawnym cmenta-rzu ewangelickim. Cmentarz otaczał stojący tu do 1945 r. drewniany kościół ewangelicki, tzw. kościół ucieczkowy; w sąsiedztwie znajdowało się założenie pałacowe. W 1867 r. mauzoleum ufundował Ernst Lauterbach, który od 1861 r. był właścicielem posiadłości w Wilczynie. Na przejęty majątek składała się wybudowana już w XVIII stuleciu rezydencja. Obiekt ten, wzmiankowany w źródłach i znany dzięki przedwojennym fotografiom, został spalony pod koniec II wojny światowej. Wkrótce zrujnowany budy-nek rozebrano (po 1955) [9]. Jedynym śladem po założeniu pałacowym jest zachowany park i oficyna oraz zespół zabudowań folwarcznych i gorzelni11 z 1887 r.12 W 1872 r. po raz ostatni, jako właściciel, był wymieniany Ernst Lauterbach. Po jego śmierci (około 1876), do II wojny światowej dobrami zarzą-dzało jeszcze kilku właścicieli, i do tego czasu we wsi znajdował się cały majątek Lauterbachów, razem z dworem, oraz kościół ewangelicki. Po zakończeniu II wojny światowej, którą przetrwało m.in. mauzo-leum rodowe na dawnym cmentarzu ewangelickim, pozostałości po dawnym majątku przejęło państwo polskie. Obecnie opuszczony i zaniedbany obiekt należy do parafii św. Judy Tadeusza i św. Antoniego Padewskiego w Obornikach Śląskich.
Działka, na której znajduje się dawny cmentarz z mauzoleum, położona jest w granicach miejscowoś-ci Wilczyn, w północno-zachodniej jego częśmiejscowoś-ci. Teren jest otoczony murowanym z cegły ogrodzeniem i siatką. Główna furta znajduje się na osi stojącego w głębi, zorientowanego na zachód mauzoleum.
10 Wpis do rejestru Nr A/3921/553/W, z dn. 16.04.1984 r.
11 obecnie zajazd.
12 Wpis do ewidencji zabytków zespołu pałacowego, ul. Obornicka 28: oficyna dworska i park pałacowy; zespół folwarczny: stajnia i obora, obora I, obora II, stodoła, brama z murem oraz zespół gorzelni, ul. Obornicka 35: gorzelnia, budynek pomocniczy, garaż.
Małgorzata Doroz-Turek 184
Jest to obiekt wolnostojący, całkowicie podpiwniczony, jednokondygnacyjny (il. 5a, b). W piwnicy trzy pomieszczenia były przeznaczone na kryptę grobową. Tu zachowała się zniszczona płyta nagrobna Lau-terbachów z datą ufundowania kaplicy (1867). Na poziomie przyziemia urządzono miejsce nabożeństw. Mauzoleum zostało zaprojektowane na planie wydłużonego prostokąta (il. 5b), składa się z części centralnej na rzucie kwadratu i przylegających do niej części bocznych na planie prostokąta. Mury zo-stały wzniesione z cegły, grubości 60–80 cm. Nietynkowane zewnętrzne lico ściany ma staranny i czy-telny ceglany wątek. Gładkie elewacje są zamknięte gzymsem w postaci dekoracyjnego fryzu z kształtek ceglanych z geometrycznym, schodkowym i czterolistnym ornamentem. Narożniki zostały podkreślone pilastrami zamkniętymi odmiennym wzorem na fryzie. Część środkowa z głównym wejściem, na osi elewacji frontowej, jest wyższa i dodatkowo wyartykułowana dekoracją pod fryzem w postaci arkadowa-nia. Podbudowę stanowi cokół pokryty szarym, boniowanym tynkiem. Obiekt został przekryty dachem dwuspadowym – osobnym dachem część centralna (na osi wschód–zachód) i osobnymi dachami części boczne (na osi północ–południe). Przekrycie nawiązuje do układu bazylikowego, z podwyższoną częścią środkową i obniżonymi nawami bocznymi. Wewnątrz część centralna nakryta została sklepieniem kopuło-wym, zaś boczne sklepieniami kolebkowymi. Kolisty otwór w środku sklepienia kopułowego i drewnia-na konstrukcja więźby dachowej świadczą o obecności centralnego otworu doświetlającego wnętrze, tzw. oculusa. Ponadto do wnętrza światło wpuszczały naświetla portali: głównego i bocznego (il. 6a, b), oraz dwa otwory okienne (il. 5b), jedno wprowadzone na osi wschodniej elewacji, a drugie w północnej ścia-nie części centralnej. Do mauzoleum wiedzie portal główny oraz boczny w południowej części. Portale są półkoliście zamknięte z naświetlami, mają uskokowe z kształtek ceglanych ościeża. Dekoracyjniejszy jest portal główny ujęty dodatkowymi uskokami i dwoma kolumienkami (il. 6b). Do krypt sprowadza osobne wejście. Na wschodniej elewacji w części środkowej, pod oknem znajduje się prostokątny otwór z drzwiami, za którymi zejście schodami do podziemnego pomieszczenia. Boczne wnętrza doświetlone niewielkimi oknami. Znaleziona w nich płyta nagrobna jest w kawałkach, ale kompletna.
Obecnie dobrze zachowane mauzoleum ulega dewastacji. Generalnie układ ścian został zachowany. Na ceglanej powierzchni elewacji, oprócz zabrudzeń, występują wyraźne uszkodzenia w postaci ubyt-ków cegieł i kształtek ceglanych, szczególnie w partiach uskokowych oraz gzymsu zamykającego mury. Ponadto cokół pozbawiony jest częściowo boniowanego tynku, a pod nim cegieł i kształtek ceglanych. Najpoważniejsze uszkodzenia obejmują detal portalu głównego: brak jest jednej kolumny, trzon drugiej jest uszkodzony, występują braki cegieł w profilowaniu ościeża oraz w górnej partii pilastrów. Wnętrze pozbawione jest praktycznie całkowicie tynków. Na podłodze we fragmentach zachowała się autentyczna
Il. 5. Mauzoleum von Lauterbachów w Wilczynie:
a) widok obiektu (fot. M. Doroz-Turek, 2011), b) rzut przyziemia i piwnic – krypty grobowej (oprac. M. Doroz-Turek, 2011)
posadzka ceramiczna. Występują miejscowe zawilgocenia sklepień, przede wszystkim z powodu znisz-czonego dachu. Całkowitej wymiany wymaga konstrukcja dachowa wraz z pokryciem, które zacho-wało się w formie szczątkowej. Prace powinny polegać na rekonstrukcji pierwotnej formy dachu wraz z oknem doświetlającym centralną część wnętrza, czyli tzw. oculusem, i wykończeniu dachu pierwotnym pokryciem – łupkiem.
Mauzoleum miało szansę odzyskania dawnej świetności dzięki nowemu, sakralnemu przeznaczeniu z inicjatywy jego właściciela proboszcza parafii św. Judy Tadeusza i św. Antoniego Padewskiego w Obor-nikach Śląskich oraz prywatnego inwestora. Chciano obiekt wyremontować oraz rozbudować w celu adaptacji na kaplicę modlitewną. Miejscowy plan zagospodarowania gminy Oborniki Śląskie dla obrębu Wilczyn zakłada, że istniejący obiekt budowlany winien być użytkowany na cele sakralne, jako kaplicz-ka kościelna na potrzeby parafii rzymsko-kaplicz-katolickiej, oraz dopuszcza, że może być remontowany i roz-budowany z zachowaniem jego pierwotnego charakteru. Jednak po pozytywnej ocenie wojewódzkiego konserwatora zabytków z Wrocławia złożony projekt budowlany na kaplicę modlitewną nie uzyskał po-zwolenia na prowadzenie robót budowlanych.
Niestety inwestorzy zostali skutecznie zniechęceni i odstąpili od działań przy mauzoleum Lauterba-chów w Wilczynie. Obiekt pozostał w stanie niezmienionym. Zabezpieczono go jedynie tymczasowym dachem przed zgubnym działaniem opadów atmosferycznych oraz zainwestowano w okrągłe, połaciowe okno w kalenicy nad częścią centralną. Brak środków finansowych ze strony konserwatora na prace remontowe i konserwatorskie na ten zabytek czy pozwolenia na takie działania przez chcących bezintere-sownie na to założenie przeznaczyć pieniądze skutkuje tym, że obiekt niszczeje i skazany jest na powolne „przemijanie”. Być może zniknie z rejestru zabytków, jeśli utraci wartości zabytkowe.
konkluzja
Przedstawione trzy obiekty obrazują różne sposoby postępowania z zabytkami i różny tym samym stan ich zachowania. Pokazują sposób ochrony oraz konserwacji, ale przede wszystkim faktyczne postępowanie z większością zabytków, szczególnie tych będących na uboczu, nierzadko bezużytecz-nych, opuszczonych. Często podtrzymuje się ich stan zachowania, dba o stan techniczny, pośrednio także estetyczny, jak w przypadku kaplicy św. Anny w Pińczowie. Przeważnie jednak utrwala się pozostałości po zabytku, ruiny, tak jak kaplicy Oraczewskich, bądź w ogóle nie inwestuje się w zabytek, sprawując tylko pieczę urzędniczą, która nie zawsze kieruje się dobrem zabytku czy jest właściwa dla niego, tak jak w przypadku mauzoleum von Lauterbachów w wilczynie. obiekt wpisany do rejestru jako zabytek
il. 6. Mauzoleum von Lauterbachów w wilczynie:
Małgorzata Doroz-Turek 186
powinien być chroniony, ponieważ tak wynika z zapisu Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad
zabyt-kami z dnia 23 lipca 2003 r.13 Słowo „zabytek” odnosi się do bardzo bogatego i różnorodnego zasobu zabytków nieruchomych. System ochrony zabytków znacznie dopełniłaby ich klasyfikacja i kategory-zacja. Pomocna byłaby szczególnie w ochronie zasobu obiektów będących w rejestrze, ale niebędących na Liście światowego dziedzictwa UNESCO i pomników historii. Jednak nawet taka systematyka nie wystarczy. Należałoby się też zastanowić nad sporządzaniem programów opieki nad wpisywanymi do rejestru zabytków obiektami i podkreśleniem chronionych wartości. Konieczne jest także podjęcie takich samych działań konserwatorskich w stosunku do obiektów już wpisanych do rejestru. Każdy bowiem zabytek bez odpowiedniej konserwacji i należytej opieki ulega zniszczeniu. Przykładem mogą być przed-stawione przez autorkę kaplice, dzięki którym widać, że wpis może zabezpieczyć zachowanie obiektu lub pozostałości po nim, jednak dopiero odpowiedni system polityki ochrony zabytków i jego konsekwentna realizacja zapewni mu przetrwanie, utrzymanie wszystkich wartości.
W ochronie zabytków powinno dominować podejście oparte na wartościach, a nie stanie zachowa-nia, na autentyzmie, a nie subiektywnych14 odczuciach, mających tendencję do osądu będącego indywi-dualną oceną. W tym miejscu warto przytoczyć kilka wypowiedzi na temat waloryzacji znamienitych osobowości, które działały w systemie kategoryzacji i miały z tym styczność na co dzień, borykając się z systemem i odczuwając jego skutki. Warto je uwzględnić przy podejmowaniu decyzji o współczesnej systematyce zabytków nieruchomych.
Stanisław Tomkowicz (1909): […] nie dość jest ochraniać zabytki sztuki. Opiekowano się na przykład
zamkami i kościołami, a dookoła nich traciły swą właściwą cechę dzielnice i miasta, które w całości godne były nazwy „zabytków”. Okazało się, że niedobrze jest dzielić zabytki na ważniejsze i mniej ważne
[…], a spokojnie patrzeć, jak banalizuje się skazane na zagładę tło i środowisko [za: 10, s. 19].
Jan Pruszyński: O ile jednak cezury czasowe i stylowe stosowane w archeologii i historii sztuki dają
się wytłumaczyć naukowo, klasyfikacja wartościująca wydaje się nie tylko zbyteczna, ale szkodliwa [11,
s. 418].
Edmund Małachowicz: Wszelka hierarchiczna waloryzacja dóbr kultury, oprócz częściowego
pożyt-ku doraźnego, zawiera duże niebezpieczeństwo wynikające ze zmienności zarówno kryteriów oceny, jak i warunków ekonomicznych zmieniających się w czasie [12, s. 20].
Pomimo przemijalności i właśnie z jej powodu w celu zachowania dla przyszłych pokoleń dziedzic-twa historycznego – zabytków – potrzebna jest ich ochrona i konserwacja. Cel wszelkich działań powi-nien być jeden – ocalenie i utrzymanie uznanego za zabytek obiektu.
13 Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568.
14 Obecnie wszystkie działania są uzależnione od konserwatora, a ten podejmuje często subiektywną decyzję.
Bibliografia
[1] De Botton A., Architektura szczęścia, Czuły Barbarzyńca, Warszawa 2006.
[2] Kossowski W., Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski, t. 4, Arkady, Warszawa 1995.
[3] Inwentaryzacja. Ekspertyza techniczna oraz serwis fotograficzny Kaplicy św. Anny w Pińczowie, oprac. J. Słoń, Kielce, maj 1993 [mps w Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach].
[4] Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w pińczowskim, skalbmierskim i wiślickim, Marjówka 1927.
[5] Projekt techniczny zabezpieczenia budynku kaplicy św. Anny w Pińczowie, oprac. J. Słoń, Kielce, lipiec 1994 [mps w Archi-wum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach].
[6] Dziarmaga A., Na chwałę Bogu budowali Oraczewscy, „Niedziela”, Tygodnik Katolicki, z dn. 31.07.2014 r., http://niedziela. pl/artykul/113497/nd/Na-chwale-Bogu-budowali-Oraczewscy [data dostępu: 28.02.2017].
[7] https://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%82acyk_my%C5%9Bliwski_Letzlingen#/media/File:Jagdschloss_Letzlingen.jpg [data dostępu: 28.02.2017].
[8] Szuliński J., Szulińska M., Program opieki nad zabytkami gminy Morawica 2010–2014, sierpień 2010, http://www.mora-wica.eobip.pl/_gAllery/58/13/5813/PROGRAM_OPIEKI_NAD_ZABYTKAMI_GMINY.pdf [data dostępu: 28.02.2017]. [9] http://www.palaceslaska.pl/index.php/indeks-alfabetyczny/w/1841-wilczyn [data dostępu: 28.02.2017].
[10] Kadłuczka A., Konserwacja zabytków i architektoniczne projektowanie konserwatorskie, PK, Kraków 1999. [11] Pruszyński J., Pomniki historii jako kategoria prawna, „Ochrona Zabytków” 1999, nr 52/4 (207), s. 418–422.
[12] Małachowicz E., Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1994.
Streszczenie
w publikacji autorka przedstawia problem ochrony konserwatorskiej na przykładzie budowli sakralnych wpisanych do reje-stru zabytków. Autorka przeprowadziła kwerendę historyczną kaplic i prowadzonych w nich prac konserwatorskich oraz przed-stawiła stan obecny każdej z nich. Na podstawie dokonanej analizy zebranego materiału wyciągnęła wnioski o różnym stopniu zachowania obiektów związanym z odmienną opieką i ochroną obiektów o podobnej skali i pierwotnej funkcji.
Słowa kluczowe: zabytek, architektura, obiekty sakralne, konserwacja, ochrona zabytków
abstract
Conservation protection of chapels in Pińczów, Morawica and Wilczyn
in the publication the author presents the problem of protection and conservation on the example of sacred objects entered in the register of monuments. the author conducted a query of historical chapels and the conducting of their restoration works and also presented the existing state of each of them. Based on the analysis of the collected material the author has learned of the varying degrees of preservation associated with different care and protection of objects of a similar scale and original function. Key words: monument, architecture, religious buildings, conservation, protection of monuments