Zasięg realizowanych w etapach badań architektonicznych określony został zakresem prac konser-watorskich. Objęto nimi wnętrze prezbiterium i nawy głównej wraz ze sklepieniami. Rozpoznano ce-glaną elewację północną chóru i nawy środkowej, a także jej styki z nawą boczną oraz przybudówkami. Ponadto przebadano mury w zasięgu strychu nad całym kościołem oraz pozbawioną tynków elewację południową, a zwłaszcza zachodnią z portalem oraz oknem szczelinowym i sterczynowym szczytem.
Il. 5. Dzierżoniów, kościół parafialny pw. św. Jerzego:
a) ościeże portalu zachodniego [7, tabl. 22], b) antaba drzwi zakrystii [7, tabl. 204]
Analiza przekształceń jego architektury objęła okres średniowiecza: od czasu powstania pierwotnego kościoła halowego w 2. połowie XIII w., poprzez przekazanie patronatu nad nim zakonowi joannitów w 1338 r., aż do wprowadzenia sklepień z gwiaździstym układem żeber w prezbiterium oraz nawie głów-nej korpusu w 1555 r. (il. 6).
Najstarsza informacja pośrednio świadcząca o istnieniu świątyni zawarta jest w akcie z 1258 r., gdzie w dokumencie wystawionym przez biskupa wrocławskiego Tomasza I wymieniany jest proboszcz Hen-ryk [1, s. 73]. W świetle tej wzmianki oraz w oparciu o analizę ukształtowania bryły i formy zachowa-nego detalu architektoniczzachowa-nego – prawdopodobna wydaje się teza, że budowę kościoła możemy osadzić w 2. połowie XIII w.
Układ przestrzenny pierwotnej świątyni złożony był zapewne z dwuprzęsłowego prezbiterium o pla-nie zbliżonym do prostokąta. W oparciu o zachowaną jego ścianę południową oraz fragment północnego filara arkady tęczowej zlokalizowanego w narożniku południowo-wschodnim obecnej nawy północnej wnętrze części kapłańskiej możemy rekonstruować o wymiarach około 8 × 14 m. nieznana pozostaje forma ukształtowania ściany wschodniej, ale można przypuścić, że prawdopodobnie stanowiła ją ściana prosta. Prezbiterium przez arkadę tęczową, o nieznanym obecnie wykroju, otwierało się przypuszczalnie na halowy, trójprzęsłowy korpus. Zachowane fragmenty jego murów obwodowych obejmujące ścianę południową z dwoma przyporami i zachodnią ze szczytem oraz fragment narożnika północno-wschod-niego wskazują, że jego wnętrze miało zapewne wymiary około 17 × 23 m (il. 3). Prawdopodobnie nawy boczne mogły mieć szerokość około 4,5 m. Brak śladów sklepień oraz wyprawy tynkarskie widoczne
Il. 6. Dzierżoniów, kościół parafialny, rzut przyziemia z chronologicznym rozwarstwieniem murów: A – 2. połowa XIII w.; B – 2. połowa XIV w. (wieża); C – 2. połowa XIV w. (kaplice południowe); D – 1. połowa XV w. (do 1420 r.); E – 2. połowa XV w.; F – linie rekonstrukcyjne (oprac. A. Legendziewicz)
Andrzej Legendziewicz 116
na strychu, powyżej obecnych, nasuwają przypuszczenie, iż wnętrze korpusu nakrywał strop lub od-kryta więźba dachowa. Natomiast zachowane dwie przypory wzdłuż ściany południowej wprowadzone zostały ze względów konstrukcyjnych.
Fasadę zachodnią o szerokości prawie 20 m zwieńczono prostym, trójkątnym szczytem. U jego podstawy umieszczono profilowane kamienne wsporniki, z których zachowany jest południowy. W jej przyziemiu zlokalizowano kamienny piaskowcowy portal wejściowy o wykroju ostrołucznym oraz oście-żach trójuskokowych. Ich krawędzie ukształtowano w formie wtopionych wałków. Powyżej niego wymurowano niewielkie wąskie ostrołuczne okno o rozglifionych ościeżach. Po południowej stronie prezbiterium zlokalizowano zapewne niewielką zakrystię (il. 7a, b).
Mury obwodowe kościoła halowego zbudowano z kamienia łamanego układanego warstwami o wy-sokości od 60 do 80 cm. Wiązanie zapewniła dość twarda zaprawa wapienno-piaskowa barwy żółtawo-piaskowej.
W 1338 r. książę świdnicki Bolko II Mały przekazał patronat nad kościołem Zakonowi Rycerskiemu Szpitalników św. Jana z Jerozolimy (joannitom) [1, s. 18–19], [15, s. 81], [14, s. 49]. Prawdopodobnie w 2. połowie XIV w., co zdają się potwierdzać technologia oraz zastosowane formy architektoniczne, rozpoczęto rozbudowę świątyni. Elementem zrealizowanym zapewne w tym czasie, a w znaczącym stopniu zmieniającym sylwetę kościoła była wieża w narożniku północno-zachodnim. Wzniesienie jej spowodowało prawdopodobnie rozbiórkę północnej ściany korpusu halowego na długości przypuszczal-nie jednego skrajnego zachodprzypuszczal-niego przęsła.
Wieżę założono na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach w obrysie zewnętrznym około 9,5× 8,5 m. W dolnej jej kondygnacji zlokalizowano kaplicę nakrytą sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze zwornikiem dekorowanym tarczą herbową. Kolejna kondygnacja skomunikowana była przez wąskie schody, które umieszczono w grubości ścian obwodowych z wejściem od strony północnej. Trzeba
od-Il. 7. Dzierżoniów, kościół parafialny pw. św. Jerzego, portal zachodni:
a) stan sprzed prac konserwatorskich (2013), b) stan po zakończeniu prac konserwatorskich (2016) (fot. A. Legendziewicz)
notować, że światło na nie wpadało przez wąskie szczelinowe okna. Na drugim piętrze zlokalizowano również kaplicę o sklepieniu ozdobionym żebrami w układzie krzyżowym. Kolejne poziomy oraz strych kościoła dostępne były poprzez śrubową klatkę schodową umieszczoną na jej elewacji zachodniej przy narożniku korpusu.
Bardzo skromna artykulacja elewacji wieży objęła podział kamiennymi, okapnikowymi gzymsami na cztery różnej wysokości kondygnacje. Najniższą ustawiono na cokole o ściętym profilu. Na kolejnej od zachodu i północy rozmieszczono ostrołuczne, rozglifione okna oświetlające kaplicę w przyziemiu oraz pomieszczenie na piętrze. Kolejne dwa poziomy otrzymały na elewacji północnej jedynie otwory nakryte łękami odcinkowymi. Przyziemie otwarto do wnętrza korpusu nawowego ostrołuczną arkadą o ściętych krawędziach. Zlokalizowano tu kaplicę o planie zbliżonym do kwadratu, którą nakryto sklepieniem krzy-żowo-żebrowym. Klucz na przecięciu żeber ozdobiono rzeźbionym zwornikiem z tarczą herbową.
Mury obwodowe wzniesiono z zastosowaniem kamienia łamanego układanego warstwami o wysoko-ści 60–80 cm. Materiał ten związała dość twarda zaprawa wapienno-piaskowa, barwy kremowopiasko-wej z widocznymi w strukturze grudkami niedolasowanego wapna.
Zapewne jeszcze w 2. połowie XIV w. wzdłuż elewacji bocznych korpusu halowego wzniesiono pięć niemal jednolitych stylistycznie kaplic. Trzy z nich zlokalizowano po stronie południowej, a dwie – po północnej.
Kaplice ciągu południowego założono na planie zbliżonym do prostokąta z szeroką ostrołuczną arkadą otwierającą się do przestrzeni nawy. Wnętrza nakryto sklepieniami trójpodporowymi (polskimi) dekorowanymi żebrami jednowklęskowymi opartymi na kamiennych wspornikach z przedstawieniami głów damskiej i męskiej (kaplica zachodnia) lub o formach graniastych (il. 8). Ozdobnie ukształtowano także zworniki, gdzie na części z nich pojawiają się rzeźbione przedstawienia Baranka Bożego, broda-tej głowy (Chrystus?), złamanego krzyża czy patrona świątyni – św. Jerzego walczącego ze smokiem (il. 9a–c). Natomiast pozostałe mają gładką powierzchnię tarczy. Przestrzeń wnętrza kaplic doświetlają pary ostrołucznych okien od strony południowej. Jedynie skrajna kaplica pierwsza od arkady tęczowej ma trzecie okno od wschodu.
Il. 8. Dzierżoniów, kościół parafialny pw. św. Jerzego,
Andrzej Legendziewicz 118
Il. 9. Dzierżoniów, kościół parafialny pw. św. Jerzego, wsporniki sklepień kaplic południowego ciągu: a) twarz kobieca(?), b i c) twarze brodatych mężczyzn (fot. A. Legendziewicz, 2014)
a b c
rytm kompozycyjny elewacji kaplic wyznacza sie -dem dwuuskokowych przypór, z których dwie wzmac-niają narożniki, a pięć prostopadłych rozmieszczonych zostało między nimi. W polach ograniczonych skarpa-mi zakomponowano rozglifione okna ustawione na ka-miennym gzymsie parapetowym z okapnikiem. warto zaznaczyć, że ostrołuczny prześwit otworów ozdobiono kamiennymi maswerkami. Partię przyziemia elewacji pod kreślono cokołem kamiennym z profilem ze ścię-ciem, natomiast zwieńczenie otrzymało dekoracyjny fryz z cegieł ustawionych rębem. Fakturę licu nada-no poprzez zastosowanie wątku jednada-nowozówkowego z dość regular nie rozmieszczoną zendrówką ze starannie opracowaną spoiną po ziomą płaską podciętą dołem, a pionową z rysą. Przy muro waniu narożników przypór użyto sta ran nie spasowanych ciosów kamiennych.
Bryłę ciągu kaplic nakryto jednym dachem pulpito-wym łączącym się zapewne z połacią da chu nad kor-pusem nawowym. W związku z ich budową konieczne było wzmocnienie fasady zachodniej, gdzie w osi ściany południowej korpusu wzniesiono szeroką przyporę z ka-mienia łamanego.
Dwie kaplice po stronie północnej rozplanowano zapewne bardzo podobnie – jedyną różnicą jest zloka-lizowanie w zachodniej portalu wejś ciowego od strony Rynku. Elewację opięto zapewne czterema przyporami o dwóch uskokach. Zachowały się z nich trzy: narożna oraz dwie pro stopadłe. Okna zakomponowano na ścia-nach po między szkar pami. Wnętrze każdej z kaplic do- świetlało zatem dwoje okien od północy, trzy oparte na obiegającym elewację gzymsie parapetowym oraz jedno mniejsze nad wejściem. Tak jak po stronie południo-wej także i tu dodatkowe okno umieszczono w ścianie wschodniej. Jego prześwit wypełnia maswerk o wklęsłym profilu z czterolistnymi trzema roze tami oraz ry -bimi pęcherzami w zwieńczeniu ostro łuków (il. 10).
Il. 10. Dzierżoniów, kościół parafialny pw. św. Jerzego, maswerk wschodni nawy północnej
Nieznane pozostaje rozplanowanie układu pier wotnych sklepień. Zachowane dwa wsporniki w ścianie wschodniej oraz rozmieszczenie przy-pór nasuwają przypuszczenie, że mogły mieć one formę trójpodporową – zatem analogiczną jak po stronie południowej.
Mury kaplic zbudowano w partii co kołowej z użyciem kamienia łamanego, a powyżej z cegły o formacie 7,5–8,5 cm/12–13,5 cm/26–27,5 cm, o zróżnicowanej barwie wypału od pomarańczo-wego do czarnego z miejscowym wysięgiem szkli-wienia. Ułożony w wątku jednowozówko wym ma teriał ceramiczny z dość regularnie roz miesz-czo ną zendrówką zespoliła zaprawa wa pienno- -pia skowa, średnio twarda, barwy kremowobiałej. Wspom nieć należy, że spoinę lica uformowano bardzo starannie, poziomą jako płaską podciętą do - łem, a pionową z rysą.
Kolejny etap przekształceń bryły kościoła miał miejsce zapewne w początku XV w. po ukoń-czeniu wieży oraz obu ciągów kaplic bocznych. Zrealizowano wtedy przebudowę i podwyższenie prezbiterium wraz z korpusem nawowym.
Prace rozpoczęto od wzniesienia zamkniętego wielobocznie trójprzęsłowego prezbiterium. Jako pierwsza powstała jego ściana południowa wymurowana z wykorzystaniem w dolnej partii murów chóru kościoła z 2. połowy XIII w. Następnie zbudowano wieloboczną część ołtarzową na planie połowy dwu-nastoboku (siedmiu boków) oraz ścianę północną, którą przesunięto zapewne o około 1,5 m w stosunku do rozebranej z pierwotnego chóru i dostawiono do muru w linii arkady tęczowej. Wschodnie zamknięcie oraz ele wację północną opięto masywnymi przyporami, których niewielkie uskoki zaakcentowano gzym sami okapnikowymi (il. 11). Na artykulację ścian składały się ponadto: murowany z kamienia łamanego profi-lowany cokół oraz gzyms okapnikowy stanowiący zakończenie parapetów okien od wschodu i północy. Parapet okien na elewacji południowej został ustalony po podwyższeniu ściany XIII-wiecznego kościoła i wyznaczył on poziom najwyższego uskoku na przyporach.
Gładkie płaszczyzny elewacji chóru rozbijało jedenaście obustronnie rozglifionych ostrołucznych okien, z których siedem w części wielobocznej było węższych, o szerokości około 1 m oraz miało niżej osadzone wezgłowia i łęki. Dwa z nich, od południa oraz południowego wschodu, otrzymały parapety na poziomie górnego gzymsu przypór – około 17,5 m nad nad obecnym poziomem terenu. Pozostałe pięć ustawiono na najniższym gzymsie parapetowym wyznaczonym na wysokości około 6,3 m. Natomiast cztery pozostałe okna, w prostych odcinkach ścian, były szersze o prześwitach o szerokości około 1,4 m. Ich łęki osadzono około 50 cm wyżej. Zróżnicowana była także wielkość tych otworów. Te po stronie południowej miały parapet założony na wysokości 17,5 m nad terenem, natomiast od północy, o pełnej wysokości sięgającej 16 m, ustawione zostały na gzymsie parapetowym na wysokości 6,3 m nad ziemią. Otwory okienne ozdobiono kamiennymi maswerkami o nieznanym rysunku. Laski o wklęsłym profilu wykonano z piaskowca i granitu z lokalnych złóż. Detale z użyciem obu materiałów stwierdzono na pio-nowych krawędziach zablokowanych otworów po stronie północnej.
Prawdopodobnie wkrótce po ukończeniu części prezbiterialnej rozpoczęto prace w zasięgu korpu-su. W związku z większą szerokością chóru oraz podniesieniem jego wysokości rozebrano filary mię-dzynawowe korpusu halowego wraz z północną ścianą i przylegającymi do niej sklepieniami ciągu kaplic. W linii nowo wzniesionych ścian bocznych części kapłańskiej postawiono cztery ośmioboczne filary o krawędziach z kształtek ceramicznych formowanych przed wypałem. Od strony nawy głównej
Il. 11. Dzierżoniów, kościół parafialny pw. św. Jerzego, wieloboczne zamknięcie prezbiterium (fot. A. Legendziewicz, 2016)
Andrzej Legendziewicz 120
otrzymały one dodatkowo lizeny z wklęsłymi krawędziami. Wyznaczyły one nawę główną w trójprzęsło-wym korpusie bazylikotrójprzęsło-wym. Po stronie południowej zachowano szerokość nawy kościoła z 2. połowy XIII w. Natomiast od północy poszerzenie chóru spowodowało, że w zasięg nowej nawy włączono dwie kaplice oraz przyziemie wieży. Ściany nawy głównej w zasięgu strychów naw bocznych wymurowano z półkolistymi wnękami w celu zmniejszenia ciężaru murów obwodowych. Płaszczyzny elewacji rozbito poprzez wprowadzenie w osiach filarów lizen. Pomiędzy nimi zakomponowano pięć ostrołucznych okien doświetlających nawę główną: trzy od południa oraz dwa od północy. Ich prześwity otrzymały kamienne maswerki o analogicznym profilu jak w prezbiterium. Parapet, w formie gzymsu z wklęskiem, zlokalizo-wano na wysokości około 17,5 m nad terenem – tej samej co na ścianach prezbiterium. Poniżej umiesz-czono połacie dachów nad nawami bocznymi. Po stronie północnej na styku chóru i korpusu wprowadzo-no wieloboczną klatkę schodową łączącą poziom sklepień nawy bocznej ze strychem nad nawą główną. Wynikiem przekształceń i podwyższenia nawy głównej była nadbudowa elewacji zachodniej. Dotych-czasowy prosty, trójkątny szczyt korpusu halowego z 2. połowy XIII w. rozebrano w górnej części i pod-wyższono o mniej więcej 18 m. Dolną partię części ceglanej, tuż nad murem kamiennym, wzmocniono poprzez założenie półkolistego łęku konstrukcyjnego grubości 1,5 cegły. Partię kosza pomiędzy wieżą a kamiennym szczytem zablokowano, murując go z cegły. Nowy szczyt, w osi trójnawowego korpusu, wzniesiono na styku z trzecią kondygnacją wieży. Ukształtowano go jako trójkątny z dwoma kondygna-cjami wnęk i ozdobiony koronką złożoną z 11 ceglanych sterczyn. Dolny pas blend zakomponowano, umieszczając w osi trzy o szerokości około 210 cm nakryte łękiem o formie oślego grzbietu o grubości 0,5 cegły. Flankują je pary wąskich prostokątnych wnęk szerokości około 80 cm z łękami odcinkowymi grubości 0,5 cegły, z których wyższe mają wysokość około 260 cm, a skrajne, niższe – około 50 cm. Kon-dygnację tę zwieńczono fryzem złożonym z par cegieł ustawionych rębem, który rozcina kamienna konsola sterczyny umieszczonej na osi szczytu i obróconej o 45 stopni do lica elewacji. Po obu jej stronach ustawio-no po trzy prostokątne wnęki nakryte łękami odcinkowymi o szerokości około 80 cm oraz zróżnicowanej wysokości: 5,5 m, 3,5 m i 0,8 m. Szczyt okonturowano ceramicznymi sterczynami, które ustawiono jako przedłużenie pasów ceglanego lica znajdującego się między blendami. Warto odnotować, że każda z nich jest połączona ze szczytem arkadą o wykroju odcinkowym i grubości 0,5 cegły. Nieznana pozostaje forma zwieńczenia sterczyn, choć nie można wykluczyć, że nakryto je kamiennymi pinaklami (il. 12).
Fakturę i kolorystykę elewacji zewnętrznych prezbiterium i korpusu tworzył dość regularny wątek ceglany w układzie jednowozówkowym z gładką spoiną pionową oraz poziomą z rysą. Podniebienia ostrołucznych łęków oraz ościeża otworów okiennych pokryto cienkowarstwowym tynkiem o zagła-dzanej powierzchni. Lico ceglane, wyprawy tynkarskie oraz prawdopodobnie elementy kamienne okien pomalowano na kolor czerwony, którego relikty odkryto na spoinach, a także cegłach w zablokowanych oknach w partii pod łękami1.
Pomimo wyprowadzenia w trakcie prac przy murach prezbiterium i nawy głównej oporów sklepień, nie zrealizowano ich. W związku z użytkowaniem kościoła zablokowano je, a ściany w całości pokryto zagładzanym pobielonym cienkowarstwowym tynkiem. Założono go na licu ceglanym ze spoiną gład-ką z rysą. Wnętrze nakryto zapewne stropem belkowym lub otwartą więźbą dachową. Pozostawiono sklepienia w kaplicach południowych, a także pod wieżą.
Mury chóru oraz korpusu w zasięgu nawy głównej wzniesiono z cegły o zróżnicowanym kolorze wy-pału od jasnoczerwonego do czarnego z miejscowym wysięgiem szkliwienia i formacie od 7 do 8 cm/od 12 do 13 cm/od 26 do 27,5 cm. Materiał ceramiczny układany w dość regularnym wątku jednowozówko-wym związała zaprawa wapienno-piaskowa, średnio twarda, barwy żółtawokremowej.
Wkrótce po zakończeniu przebudowy prezbiterium oraz korpusu, zapewne jeszcze w 2. połowie XV w., podwyższono zakrystię o jedną kondygnację. Nadbudowa spowodowała konieczność opięcia jej elewacji trzema dwuuskokowymi przyporami, jedną narożną oraz dwoma prostopadłymi. Wszystkie ukształtowano na cokole o ściętym profilu z kamiennymi gzymsami na krawędziach poszurów. Pomię-dzy szkarpami rozmieszczono ostrołuczne okna ozdobione kamiennymi maswerkami.
Na piętrze wprowadzono sklepione trójprzęsłowe wnętrze, zapewne o funkcji loży dla komtura. Otwierało się ono do chóru dwoma szerokimi arkadami o wykroju ostrołucznym. Komunikację pionową zapewniały schody zlokalizowane w narożu między wschodnią ścianą korpusu a południową prezbite-rium. Nową bryłę nakryto dachem pulpitowym, którego górną krawędź zlokalizowano około 2 m poniżej parapetu okien prezbiterium.
Ściany nadbudowy zakrystii wraz z klatką schodową wymurowano z cegły o kolorze wypału od jasnoczerwonego do czarnego z miejscowym wysięgiem szkliwienia. Materiał ceramiczny ułożony w re-gularnym wątku jednowozówkowym i wymiarach od 7,1 do 8,2 cm/od 12,2 do 13 cm/od 26 do 27,5 cm zespoliła zaprawa wapienno-piaskowa, średnio twarda, barwy żółtawokremowej. W licu zarejestrowano miejscami poziomą spoinę płaską, miejscami dołem podciętą, a pionową gładką, zatartą.
Ostatnim etapem kształtowania architektury średniowiecznej świątyni, już po opuszczeniu jej przez joannitów i przejęciu przez ewangelików, było wprowadzenie murowanych sklepień w prezbiterium i nawie głównej oraz nad nawami bocznymi. Pomimo budowy ich już w renesansie, w latach 1555–1556, zrealizowano je jeszcze w tradycji gotyckiej z dekoracją żebrową [2, s. 144] (il. 13).
Chór wraz z nawą główną otrzymały sklepienie kolebkowe z poprzecznymi lunetami rozmieszczony-mi w osiach przęseł. Wymurowano je o grubości jednej cegły, osadzając w oporach wykutych w trakcie budowy na niższym poziomie od zablokowanych, a uformowanych podczas wznoszenia ścian obwo-dowych. Założenie sklepień na niższym poziomie niż pierwotnie zakładano, spowodowało, że ich łęki przecięły w górnych partiach prześwity okien korpusu oraz elewacji bocznych prezbiterium. Rozebrano zatem ich kamienne maswerki. Od strony południowej zmieniono wykrój otworów na półkolisty i wpro-wadzono proste laskowanie. Natomiast od północy prześwity zamurowano.
Sklepienie otrzymało bogatą żebrową dekorację sieciową. Do jej wykonania użyto kształtek ceramicz-nych formowaceramicz-nych przed wypałem o profilu dwuwklęskowym. Spływy pęków żeber oparto w zasięgu chóru na murowanych i tynkowanych graniastych wspornikach. Natomiast w nawie głównej wyprowa-dzono je wprost z lizen w osiach filarów (il. 14).
Nieco inaczej uformowano sklepienie w nawach bocznych. Od strony filarów spływy ukształtowa-no analogicznie, wyprowadzając je od razu z lizen. Opory w murach obwodowych wykuto tak, aby
1 Kolor ten został przywrócony w trakcie prac konserwatorskich na elewacjach prezbiterium oraz nawy. Niestety z nie-wia domych przyczyn zrezygnowano z niego na elewacji zachodniej, pomimo stwierdzenia na niej reliktów analogicznego rozwiązania.
Andrzej Legendziewicz 122
pęki żeber wychodziły wprost ze ścian. Same wysklepki otrzymały skromniejszą – krzyżową dekorację żebrową. W nawie północnej wprowadzono dodatkowe żebra ze względu na większą liczbę otworów okiennych oraz nierównomierne rozmieszczenie filarów i przypór. W jej ścianie wschodniej zachowano dwa kamienne wsporniki sklepienia z końca XIV w., które wykorzystano jako podparcie dla wprowadza-nej dekoracji żebrowej.
Mury tej fazy zrealizowano z użyciem kształtek sklepiennych oraz cegły o wymiarach od 7 do 7,8 cm/ od 12,8 do 14,1 cm/od 27 do 28,3 cm. Elementy ceramiczne o zróżnicowanym kolorze wypału od po-marańczowego do czarnego związała zaprawa wapienno-piaskowa, dość twarda, barwy kremowobiałej. Blokady prześwitów okien wymurowano w dość regularnym wątku jednowozówkowym.
Il. 13. Dzierżoniów, kościół parafialny pw. św. Jerzego, sklepienie nawy głównej (fot. A. Legendziewicz, 2016)
Kolejne nowożytne zmiany w architekturze świątyni nastąpiły w 2. połowie XVI, a także na początku XVII w. W 1558 r. wzniesiono kruchtę północną z kamiennym renesansowym portalem. Wieżę podwyż-szono o część ośmioboczną i nakryto dwuprześwitowym hełmem w 1567 r. Na dachu w 1606 r. osadzono sygnaturkę, a pięć lat później przebito wejście od południa w zasięgu zachodniej kaplicy i ujęto je w bo-gato dekorowane kamienne obramienie o wykroju półkolistym.
Podsumowanie
Kościół parafialny pw. św. Jerzego w Dzierżoniowie należy do grupy miejskich świątyń parafial-nych o proweniencji sięgającej 2. połowy XIII w. Dopiero w 1338 r. został on przekazany pod patronat Zakonowi Rycerskiemu Szpitalników św. Jana z Jerozolimy. W oparciu o wyniki przeprowadzonych badań architektonicznych oraz studia porównawcze podjęto próbę określenia formy pierwotnego kościo-ła halowego i jego przekształceń w XIV w., obejmujących wieżę oraz ciągi kaplic. Przebudowa rozpo-częta w początkach XV w., a zakończona w 1556 r. w dużym stopniu zatarła pierwotny układ świątyni. Jest ona przykładem ciągłości ideowej w realizacji architektury średniowiecznego kościoła parafialnego. Zachowane elementy kamiennego wystroju, zwłaszcza portal zachodni oraz detal architektoniczny sklepień świadczą o smaku i poczuciu estetycznym inwestorów – mieszczan i joannitów, a także o kunsz-cie warsztatu przebudowującego kościół w XIV w.
Bibliografia
[1] Grünhagen C., Codex diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, C. Grünhagen, K. Wutke, Breslau