Prace remontowe przeprowadzone w 2015 r. pozwoliły na odkrycie nieznanych elementów średnio-wiecznego wystroju frontowej elewacji kościoła bernardynów (il. 1). Początki zespołu klasztornego wro-cławskich bernardynów sięgają 1453 r. [1]–[3]. W roku tym powstało murowane oratorium, którego relikty zachowały się w zachodniej ścianie południowej nawy kościoła i późniejszej kaplicy Jana Ka-pistrana [4]. Oratorium ustawione na osi północ–południe miało wieloboczne zamknięcie od południa. W jego murach, zachowanych do wysokości około 8,7 m, widoczne jest, zamurowane, ostrołuczne okno zachodnie dawnego oratorium (il. 2). Podczas wznoszenia zachodniej partii południowej nawy korpusu kościoła przebudowano dawne oratorium, przesuwając jego bryłę w kierunku południowym i przekształ-cając w zachowaną do dziś kaplicę Jana Kapistrana. Wyobrażenie o jego pierwotnym wyglądzie może dać kolejne, również wielobocznie zakończone oratorium, wybudowane w skrzydle wschodnim murowa-nego klasztoru. Znane z licznych rycin, rysunków inwentaryzacyjnych i fotografii oratorium wschodnie
Il. 1. Wrocław, kościół pobernardyński, elewacja zachodnia – stan po remoncie w 2015 r.
(fot. M. Małachowicz, 2017)
Il. 2. Wrocław, kościół pobernardyński, elewacja zachodnia – zamurowane okno dawnego oratorium z 1453 r.
Maciej Małachowicz, Katarzyna Pietras 172
zostało zburzone w 1871 r. Obecną murowaną bazylikę zaczął wznosić w 1463 r. znany zespół budow-lany pochodzącego z Łużyc Hansa Bertholda, mistrza murarskiego i kamieniarskiego. Współpracował z nim kamieniarz Peter Franczke oraz syn Hansa, Erazm [5, s. 59–67], [6]. Na elementach portalu za-chodniego odnaleziono cztery różne znaki kamieniarskie (il. 3). Jeden z nich jest identyczny ze znakami zachowanymi we wnętrzach kościoła i klasztoru [7], [8, s. 5–8, 11]. Wielki pożar 18 czerwca 1628 r. spowodował w kościele i klasztorze znaczne straty. Zniszczone zostały dachy. Zawaliła się też część skle-pienia nad prezbiterium kościoła. Po wykonaniu tymczasowego zabezpieczenia dachów i pokryciu ich gontem przystąpiono do powolnej odbudowy, która trwała przez cały wiek XVII. W 1634 r. odtworzone zostało sklepienie prezbiterium. Rok później mistrz murarski Georg Sauer wzmocnił od strony południo-wo-wschodniej zamknięcie prezbiterium. Przeszklono również okna. Śladem tych działań budowlanych na elewacji zachodniej jest odnaleziona na piaskowcowym ciosie data 1661, umieszczona w przyporze południowej (il. 4). Zakończenie prac upamiętniono datą 1704, wyrytą w tynku, na barokowym szczycie zwieńczonym trójkątnym naczółkiem opartym na zdwojonych pilastrach i flankowanym przez spływy zakończone kamiennymi wazonami. W wyniku barokowej odbudowy elewacje zostały prawdopodobnie
Il. 3. Wrocław, kościół pobernardyński, elewacja zachodnia – średniowieczne znaki kamieniarskie (fot. M. Małachowicz, 2015)
w pełni otynkowane. Prace te zostały uwiecznio-ne na licznych ilustracjach. Na grafice z 1823 r. elewacje kaplicy Jana kapistrana oraz dolne partie elewacji frontowej kościoła przedstawiono jako ceglane z charakterystyczną, gładką, tynkową opa-ską wokół ostrołucznych okien. Część przypór jest jednak otynkowana i podzielona płytkimi, pro-stokątnymi płycinami. Nawy boczne zwieńczone były jednospadowymi szczytami, zakończony-mi ceglanyzakończony-mi kocizakończony-mi biegazakończony-mi. Ponad okienkiem szczytu nawy południowej widoczna jest belka z blokiem wyciągu. Dziedziniec zachodni zam-knięty jest dostawionym do zachodniej ściany ka-plicy pełnym murem z ostrołuczną bramą. Podobny stan elewacji zachodniej przedstawiono na litografii z 1853 r. Mur ogrodzenia zastąpiony jest jednak
niskim ażurowym ogrodzeniem. W latach 1899–1901 przeprowadzona została kolejna restauracja ko-ścioła według projektu architekta Felixa Henry’ego. Elewacja zachodnia otrzymała nowe eklektyczne elementy. Zmieniony został wykrój ramy wokół portalu głównego, a jej płycinę wzbogacił maswerkowy podział. Uzupełnione zostały kamienne sterczyny portalu. Na osiach elewacji naw bocznych wprowadzo-no dwa profilowane, ostrołuczne, neogotyckie portale. Zbarokizowane i zakończone wklęsłym łukiem kamiennego gzymsu zwieńczenia naw bocznych zostały wzbogacone o kamienne, segmentowe obeliski, a ich poddaszowe, zwieńczone odcinkowo okienka otrzymały kamienne obramienia o neobarokowym profilu. Autentyczny barokowy tympanon szczytu zwieńczono zachowanym do dziś żelaznym, ażuro-wym, secesyjnym krzyżem. Elewacja otrzymała również nowe tynki.
W trakcie odbudowy przeprowadzonej po zniszczeniach wojennych, w latach 1956–1963 przywró-cono, pod kierunkiem Edmunda Małachowicza, wcześniejszy wygląd elewacji (il. 5). Odsłonięte zostało
Il. 5. Projekt odbudowy kościoła św. Bernardyna, elewacja zachodnia od strony ul. Bernardyńskiej, proj. E. Małachowicz, 1956 (źródło: [9, s. 113, ryc. 37])
Il. 4. Wrocław, kościół pobernardyński, elewacja zachodnia – data 1661 na przyporze południowej
Maciej Małachowicz, Katarzyna Pietras 174
ceglano-kamienne lico elewacji. Zwieńczenia naw bocznych przywrócono do stanu sprzed eklektycznej przebudowy z początku wieku. Usunięto dwa ostrołuczne, neogotyckie portale naw bocznych (il. 6). Odtworzono zniszczone maswerki trzech ostrołucznych okien. Kamieniarka portalu głównego została potraktowana w sposób bardzo zachowawczy. Nie uzupełniono ubytków detalu m.in. końcówki wień-czącego portal kwiatonu oraz ażurowej głowicy jednej z kolumn. Fragmenty kamieniarki portalu zosta-ły zdeponowane w Muzeum Architektury. Zrekonstruowano jednak zniszczone neogotyckie skrzydło bramne portalu wraz z ozdobnymi okuciami. Tynki uzupełniono jedynie na barokowym szczycie. Na tym etapie przewidywano również odtworzenie barokowych płycin szczytu i daty 1704. Ostatecznie jednak te elementy wystroju zostały przywrócone dopiero podczas ostatniego remontu konserwatorskiego elewacji w 2015 r. W trakcie tych prac oczyszczono i zakonserwowano ceglane lico elewacji. Odtworzone zosta-ły, mocno zerodowane, profilowane tynki szczytu. Największego nakładu prac wymagało wzmocnienie i uzupełnienie licznych ubytków gzymsów oraz spękań i uszkodzeń detalu kamieniarskiego szczytu i por-talu. Barokowy tympanon był, w wyniku uderzenia pocisku, nie tylko pęknięty i uszkodzony, ale i częścio-wo przesunięty. Odtczęścio-worzone zostały również brakujące fragmenty rzeźbiarskie portalu, w tym ażurowej głowicy jednej z kolumn. W zakonserwowanych skrzydłach drzwiowych wprowadzona została czerwona kolorystyka okuć. Prace remontowe przeprowadzone w 2015 r. pozwoliły na odkrycie nieznanych ele-mentów średniowiecznego wystroju frontowej elewacji kościoła (il. 7). Szczyt uważany był do niedawna za barokowy, jednak ostatnie prace ujawniły pod jego barokowymi tynkami zachowane partie ceglanego lica wykonane w wątku jednowozówkowym, z gotyckiej cegły. Odnalezione zostały również negaty-wowe relikty rozebranego kociego biegu oraz krawędzie zamurowanych wnęk, trójkątnego gotyckiego szczytu z podziałami złożonymi z trzech środkowych, ostrołucznych, i dwóch skrajnych, zakończonych ćwierćkolami, wertykalnych wnęk. U podstawy szczytu ponad kapami przypór zachowały się odcinki skutego kamiennego fryzu podgzymsowego, wieńczącego pierwotnie również elewacje boczne (il. 8). Rzeźbiarskie dekoracje o formie liści, pochodzące prawdopodobnie z tego gzymsu, odnalezione zostały w latach 60. XX w., podczas prac na dziedzińcu zachodnim. Wyeksponowano je we wnęce zamurowane-go neozamurowane-gotyckiezamurowane-go portalu w elewacji południowej, na dziedzińcu zachodnim. Rysunkowa rekonstrukcja fryzu została przedstawiona w pracy E. Małachowicza [9, s. 91]. Innym nieuwzględnianym do tej pory elementem elewacji zachodniej są relikty oporów dwóch ostrołucznych, ceglanych łęków, flankujących obecny kamienny portal zachodni. Ich stromizna i rozstaw sugerują istnienie wcześ niejszego, zdwojo-nego portalu zlokalizowazdwojo-nego na osi elewacji. Najstarszy zachowany element średniowiecznej elewacji zachodniej kościoła stanowi ściana pierwotnego oratorium zbudowanego w 1453 r. Relikty oratorium znajdują się obecnie w obrębie nawy południowej i kaplicy Jana Kapistrana. Był to jednoprzestrzenny w rzucie, dwukondygnacyjny budynek na planie sześcioboku, z wielobocznym, bezprzyporowym zakoń-czeniem od południa. Górna kondygnacja miała ostrołuczne okna. Budynek wieńczył stromy, wielospa-dowy dach. Analogiczne, również wieloboczne oratorium wybudowano (być może po zamianie wcze-śniejszego na poświęconą Janowi Kapistranowi kaplicę) w skrzydle zachodnim murowanego klasztoru.
Il. 6. Wrocław, kościół pobernardyński, elewacja zachodnia –
Il. 8. Wrocław, kościół pobernardyński, elewacja zachodnia –
detale rzeźbiarskiego fryzu elewacji, wtórnie umieszczone w zamurowanym prześwicie portalu południowego (fot. M. Małachowicz, 2014)
Il. 7. Wrocław, kościół pobernardyński, elewacja zachodnia –
inwentaryzacja z naniesionymi odkrywkami średniowiecznego szczytu i detalami wcześniejszych faz budowlanych (oprac. M. Małachowicz, K. Pietras, 2015–2017)
Maciej Małachowicz, Katarzyna Pietras 176
Prawdopodobnie pierwsze oratorium zamykało od zachodu najstarszy, podłużny, szachulcowy bu-dynek klasztorny zlokalizowany na osi wschód– zachód, częściowo w miejscu obecnej kościelnej nawy południowej i przylegający do południowej ściany szachulcowego prezbiterium i korpusu pierwszego kościoła. Budowa obecnego kościo-ła rozpoczęta zostakościo-ła w 1463 r. Mury obwodowe korpusu wraz z elewacją zachodnią datowane są na mniej więcej 1466 r. [9, s. 87]. Przy wykonywa-niu elewacji zachodniej zastosowano charaktery-styczny dla warsztatu Hansa Bertholda mieszany wątek, złożony z kamiennych ciosów i gotyckich cegieł. Naprzemiennie ustawione, prostokątne ciosy kamienne pojawiają się m.in. w narożnikach dolnych partii przypór i w zewnętrznym narożu elewacji nawy północnej. Elewacja frontowa go-tyckiego kościoła, wsparta na kamiennym, cioso-wym cokole, składała się z wysokiej, zwieńczonej trójkątnym szczytem elewacji nawy środkowej (głównej) oraz dostawionych symetrycznie po obu stronach, niższych naw bocznych zakończonych jednospadowymi szczytami, które wykończone były ceglanymi, kocimi biegami. Podzielona zo-stała trzema kamiennymi, stromymi gotyckimi gzymsami, podciętymi wklęsłym ćwierćwałkiem. Najwyższy, najbogatszy gzyms okapowy otaczał nawę środkową dookoła. Jego wklęsły ćwierćwałek de korowany był dodatkowo rzeźbiarskim fryzem o stylizowanej dekoracji roślinnej (il. 8). Nawa główna została doświetlona od zachodu wielkim maswerkowym, ostrołucznym oknem. Pozbawio-ne wejść boczPozbawio-ne nawy miały również duże poje-dyncze, ostrołuczne okna. Okno nawy głównej zostało wtórnie powiększone i jego ostrołuczna arkada przecięła pas górnego gzymsu. Mogło się to wią-zać ze skuciem tego gzymsu. Na osi pierwotnej elewacji nawy głównej znajdował się prawdopodobnie podwójny ostrołuczny portal. Kamieniarka obecnego bogatego, późnogotyckiego portalu została wmon-towana wtórnie. Po obu jego stronach zachowały się relikty ceglanych gotyckich łęków. Rozbudowa murowanego korpusu kościoła spowodowała częściową rozbiórkę skrzydła klasztornego. Śladem ist-nienia budynku klasztornego jest poszerzona nawa południowa kościoła oraz zamurowane wnęki w po-łudniowej ścianie korpusu oraz w jej przyporach. Elewacja zachodnia była początkowo dostawiona do północno-zachodniego narożnika dawnego oratorium, związanego z kultem Jana Kapistrana. W kolej-nym etapie budowy gotyckiego kościoła południowa nawa korpusu wchłonęła północną część oratorium. Wymagało to jego częściowej rozbiórki. Pozostawione mury wykorzystano do budowy zachodniej ściany nawy południowej oraz nowej kaplicy Jana Kapistrana, przesuniętej w kierunku południowym i dość dowolnie zachowującej bryłę i gabaryty wcześniejszej budowli. Krawędzie wykorzystywanych murów połączono kamiennymi sięgaczami. Rozbiórka ściany północnej oratorium i otwarcie kaplicy do wnę-trza nawy południowej stworzyło problemy konstrukcyjne i wymagało dodatkowego podparcia ściany zachodniej masywną przyporą. Obecnie zachowały się partie ścian obwodowych oratorium (zachodniej i wschodniej). Spore relikty zachodniej ściany oratorium znajdują się teraz w elewacji frontowej ko-ścioła i elewacji bocznej kaplicy. Mur oratorium wtopiony w elewację zachodnią koko-ścioła wyróżnia się
Il. 9. Wrocław, kościół pobernardyński, elewacja zachodnia – odsłonięty narożnik wielobocznego zamknięcia dawnego oratorium i wzmocnienie kamiennymi ciosami
styku wbudowanych murów (fot. M. Małachowicz, 2017)
odmiennym wątkiem lica z regularnie rozmieszczonymi zendrówkami oraz brakiem kamiennego, cio-sowego cokołu. W ścianie zachodniej zachowało się też zamurowane, nieduże ostrołuczne okno górnej kondygnacji dawnego oratorium. W przyziemiu ściany zachodniej odsłonięty jest jeden z narożników wielobocznej ściany południowej (il. 9). Krawędzie wykorzystywanych murów połączono kamiennymi, ciosowymi sięgaczami (il. 9). Rozbiórka ściany północnej oratorium oraz otwarcie kaplicy do wnętrza nawy południowej stworzyło problemy konstrukcyjne i wymagało dodatkowego podparcia ściany za-chodniej masywną przyporą.
Bibliografia
[1] Lutsch H., Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Wilh. Gottl. Korn, Breslau 1886.
[2] Burgermeister L., Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Kommissionsverlag von Wilh. Gottl. Korn, Breslau 1930. [3] Czartoryska U., Kościół i klasztor Bernardynów we Wrocławiu, Wrocław 1956 [mps].
[4] Gola A., Grajewski G., Ławicka M., Studium historycznoarchitektoniczne dawnego kościoła i klasztoru bernardynów we Wrocławiu, Wrocław 2004 [mps].
[5] Kostowski J., Kościół klasztorny Bernardynów wrocławskich a działalność warsztatu budowlanego Hans Berthold – Peter Franczke. Próba monografii, [w:] J. Rozpędowski (red.), Architektura Wrocławia, t. 3: Świątynia, Werk, Wrocław 1997. [6] Gola A., Ławicka M., Od klasztoru do muzeum. Dzieje zespołu zabudowań bernardyńskich we Wrocławiu, Muzeum
Archi-tektury, Wrocław 2009.
[7] Małachowicz E., La reconstruction et mise en valeur l’ancien couvent de St Bernard a Wrocław, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1967, nr 2, s. 53–69.
[8] Małachowicz E., Problemy średniowiecznej techniki budowlanej w klasztorze pobernardyńskim we Wrocławiu, „Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej” nr 8, „Studia i Materiały” nr 2, Wrocław 1974.
[9] Małachowicz E., Wrocław. Zespół pobernardyński, Arkady, Warszawa 1985.
Streszczenie
W artykule przedstawiono przemiany architektury kościoła dawnego klasztoru bernardynów we Wrocławiu, ze szczególnym uwzględnieniem detalu architektonicznego. W murach budowli dają się odnaleźć ślady poszczególnych faz, począwszy od wznie-sienia oratorium w 1453 r., przez bazylikowy kościół z 1463 r., nowe oratoria, przebudowę po pożarze w 1628 r. aż po neogotykie dodatki z końca XIX w. Badania prowadzone podczas odbudowy pod kierunkiem Edmunda Małachowicza w latach 1956–1963 znacznie uzupełniły obserwacje autorów artykułu, poczynione podczas prac w 2015 r. Podczas tych ostatnich odnaleziono frag-menty gotyckiego muru włączonego w barokowy szczyt zachodni, pozostałości zdwojonego portalu oraz relikty najstarszego oratorium. Na ich podstawie sporządzono rekonstrukcję pierwotnego wyglądu budowli, etapów konstrukcji i techniki wykonania. Słowa kluczowe: kościół św. Bernardyna, klasztor bernardynów, Wrocław, architektura, średniowiecze
abstract
The transformation of the western facade of the church of St Bernard in Wrocław
The article provides the description of the transformations, revealed particularly in architectural details of the post-Bernardine church, the part of its monastic complex in Wrocław. There are visible traces of several stages of construction on the building’s walls. It is possible to recognize the first oratory, basilica-shaped church, further oratories, the parts reconstructed after the fire in 1628 till the 19th century, neo-Gothic additions. Edmund Małachowicz’ research work, which took place in 1956–1963, has been recently complemented by the authors of this article in 2015. The parts of Gothic masonry encased in Baroque gable, traces of double western portal and remnants of the first oratory were found during the latest exploration. Basing on earlier knowledge and current findings there were prepared reconstructions of the original appearance of the building, its stages of construction and technical details.