Klasztor powstał z fundacji kasztelana sandomierskiego Mikołaja Spytka Ligęzy oraz jego żony Zofii z Rzeszowskich. Kościół miał zostać mauzoleum dla rodu Ligęzów [10, s. 31]. Pod budowę został wydzielony teren poza ścisłym centrum miasta, na wzgórku wzdłuż traktu krakowskiego, przy drodze od bramy miejskiej Kłapkówki w kierunku zachodnim. Po drugiej stronie traktu znajdowała się fosa oraz tereny należące do zamku rzeszowskiego [1, s. 304–315]. Po założeniu klasztoru na północ oraz na zachód rozciągnęły się ogrody bernardyńskie.
Kościół i klasztor bernardynów w Rzeszowie został wybudowany w latach 1610–1629. Założenie łączy w sobie cechy renesansu oraz baroku. Kościół, na planie krzyża łacińskiego, w górnej części ma
Lubow Smirnowa 146
Il. 6. Kościół i klasztor w Radomiu: a) widok klasztoru od północy, b) widok na nawę główną, po lewej stronie znajduje się kaplica św. Anny, c) widok w kierunku prezbiterium, d) widok na prezbiterium od zewnątrz,
e) widok na kościół od strony wirydarza (fot. L. Smirnowa, 2017)
a
d
b c
formę budowli obronnej i jest elementem systemu fortyfikacyjnego miasta (il. 7). We fryzie elewacji zachodniej oraz na wieży dzwonowej znajdują się otwory strzelnicze. Kościół i klasztor (il. 8) otoczone były obecnie nieistniejącym murem obronnym. Do systemu obronnego należało również Jezioro Bernar-dyń skie, osłaniające miasto od zachodu [10, s. 31–32]. W transepcie kościoła znajdują się dwie kaplice: Matki Boskiej Rzeszowskiej w prawym i Ubiczowania Chrystusa w lewym ramieniu. Trzecia kaplica Świętego Krzy ża znajduje się w krypcie pod wielkim ołtarzem obok grobu fundatora. Kościół jest orien-towany, jednonawowy, murowany z cegły i otynkowany. Na elewacji znajdują się dwa rzędy okien – okrągłe w części górnej oraz zakończone łukiem prostokątne w dolnym rzędzie. Nawa główna oraz prezbite rium są przykryte sklepieniami kolebkowymi, kaplice w ramionach transeptu natomiast – skle-pieniami krzyżowymi [10, s. 34]. Krótkie prezbiterium jest zakończone półkolistą absydą. Wcześniej było przysło nięte w miejscu rozpoczęcia transeptu barokowym ołtarzem głównym, oddzielając chór, gdzie modlili się zakonnicy, od pozostałej części kościoła. Prezbiterium jest wydzielone filarami przyściennymi i gurtami sklepień. Nad kopułą znajduje się wysoka latarnia [11, s. 354]. W czasach powstania kościoła główne do niego wejście, według barokowych zasad, znajdowało się na osi świątyni – czyli od strony zachodniej. Później przeniesiono je na stronę południową. Zostało to odkryte podczas prac konserwatorskich [10, s. 90]. Kilka lat temu przywrócono pierwotny układ wejścia. Obecnie do kruchty kościoła jest możliwość wejścia z dwóch stron – od zachodu oraz od południa.
Murowany klasztor, jak i kościół, powstał przed rokiem 1629. Najpierw został wybudowany refek-tarz z pięcioma izbami na parterze oraz kuchnia i spiżarnia z dwoma zasklepionymi piwnicami. Następnie dostawiono 13 izb mieszkalnych na piętrze i jedną wielką salę. Obok został wybudowany osobny dom dla gości otoczony wraz z całym założeniem murem [1, s. 304–315]. Klasztor miał cztery skrzydła, łącząc się z wieżą kościoła piętrową przewiązką.
W 2008 r. kościół uzyskał tytuł bazyliki mniejszej (il. 9). Część placu po ogrodach zajmuje Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie. W miejscu byłego Jeziora Bernardyńskiego powstała siedziba
Il. 7. Położenie rzeszowskiego klasztoru względem historycznego centrum miasta: 1 – zespół bernardyński, 2 – Rynek (oprac. L. Smirnowa na podst. OpenStreet Maps)
Lubow Smirnowa 148
Il. 8. Zespół klasztorny w Rzeszowie: I – kościół (1 – nawa główna, 2 – prezbiterium, 3 – kruchta, 4 – zakrystia), II – claustrum (a – refektarz, b – kuchnia, c – wirydarz, d – krużganki) (na podst.: [11, s. 353], rys. L. Smirnowa)
Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego. W 2006 r. klasztor otrzymał z powrotem część terenu dawnych ogrodów. Wybudowano tam parking, a na płycie jego dachu powstały Ogrody Bernardyńskie – ogólno-dostępny współczesny park, będący założeniem centralno-osiowym. Kilka lat temu do klasztoru zostały dobudowane dwa nowe skrzydła przy północnej stronie kościoła, mieszczące Bernardyńskie Centrum Religijno-Kulturowe. Obecnie klasztor bernardyński w Rzeszowie oraz jego najbliższe otoczenie są ważnym punktem na mapie miasta.
Podsumowanie
Przedstawione opracowanie omawia tylko wycinek dziedzictwa architektonicznego bernardynów oraz jest wstępnym rozpoznaniem trzech założeń klasztornych. Zakon bernardynów pojawił się w Polsce w połowie XV w., kiedy większość miast miała już zabudowaną dużą część działek wewnątrz murów obronnych. Czasem skutkowało to lokowaniem klasztorów poza murami. Kolejną przyczyną takiego lokowania cenobiów były zasady określone przez Jana Kapistrana dla nowego zakonu, nakazujące nawiązywanie do sposobu życia św. Franciszka, który mieszkał poza miastem. Jednocześnie koniecz-ność rezygnacji z dóbr oraz poleganie w fundacjach na władzach miasta, szlachcie oraz mieszczanach nie dawała możliwości samodzielnego decydowania o wyborze terenów pod zabudowę. Klasztory ber-nardynów polskich budowane na obrzeżach miast pełniły ważną funkcję porządkowania terenów pod-miejskich. W Jaworze i w Radomiu powstały przy murach miejskich, w Rzeszowie poza ścisłym cen-trum miasta, lecz w pobliżu zamku oraz ogrodu rajcy miejskiego.
Il. 9. Kościół i klasztor w Rzeszowie: a) widok klasztoru od północy, b) elewacja zachodnia, c) elewacja południowa, d) sklepienie nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej, e) refektarz (fot. L. Smirnowa, 2017)
a
d
b c
Lubow Smirnowa 150
Nawiązując do pierwotnej reguły św. Franciszka, bernardyni starali się budować skromne klasztory, przynajmniej na początku XV w. Rozwiązania od 2. połowy XV w. często nawiązywały do wcześniej-szej architektury franciszkanów i dominikanów, czasem do projektowania zapraszany był znany archi-tekt. Na przykład przebudowa klasztoru w Rzeszowie odbywała się przed rokiem 1629 według projektu Tylmana z Gameren. Pojawiła się różnorodność rozwiązań odpowiadających rozwojowi myśli architek-tonicznej oraz filozoficznej. Gotycki kościół w Radomiu jest założeniem jednonawowym, z dwoma kaplicami od strony północnej, tworzącymi nawę boczną. Kościół ma sklepienia: krzyżowo-żebrowe w prezbiterium oraz gwiaździste w kaplicy św. Anny. Kościół w Jaworze jest trójnawową halą na rzucie bazyliki. Nawa główna i prezbiterium mają sklepienia sieciowe, nawy boczne, zakrystia, kaplica oraz przyziemie wieży – sklepienia krzyżowo-żebrowe. Barokowy kościół w Rzeszowie jest wybudowany na planie krzyża łacińskiego, z kaplicami w miejscu transeptu, przykryty sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi.
Budynki klauzury były budowane przez dziesięciolecia, czasem przez całe dekady i zwykle miały kilka podstawowych pomieszczeń: kapitularz, refektarz, sypialnię i kuchnię. W Radomiu i Jaworze budynek klauzury znajdował się na południe od kościoła. W Rzeszowie mieścił się na północ od kościo-ła i był przesunięty w kierunku zachodu. W radomskiej klauzurze do prezbiterium od południa przylega-ła zakrystia. W skrzydle południowym we wschodnim narożniku znajdował się refektarz i obok niego kuchnia z wielkim kominem na planie kwadratu. W klasztorze jaworskim zakrystia także przylegała do kościoła od południa, a refektarz i pomieszczenia kuchenne mieściły się w skrzydle południowym. W Rze szo wie za krystia znajdowała się w północnym narożniku prezbiterium i transeptu. Refektarz uloko wano w północno-zachodnim narożniku claustrum i był połączony z kuchnią mieszczącą się przy wschodnim krużganku.
Architektura zakonu bernardynów w Polsce przedstawia wiele rozwiązań, które definiują zasady zakonu. Uzależniona jest ona również od okresu, w którym powstawały poszczególne zespoły oraz od panujących wtedy tendencji w budownictwie sakralnym. Początkowo budowane w stylu późnego goty-ku, z czasem zaczynały odpowiadać ówczesnym najnowszym rozwiązaniom konstrukcyjnym i świato-poglądowym. Poza swą podstawową funkcją klasztory mogły również wspierać system fortyfikacyjny miasta, będąc jego częścią. Barokowy klasztor w Rzeszowie powstał jako budowla obronna. W omówio-nych klasztorach można odczytać podstawowy układ pomieszczeń oraz sposób organizacji przestrzeni charakterystyczny dla tego zakonu – klasztor był lokowany poza ścisłym centrum miasta; budynek klau-zury otaczał prostokątny wirydarz z krużgankami oraz piętrowymi skrzydłami. Kościoły w fazie późnego gotyku tworzyły jedno skrzydło claustrum, w Rzeszowie czteroskrzydłowy klasztor jest dostawiony do kościoła w południowo-wschodnim narożniku.
Architektura franciszkanów obserwantów w Polsce wymaga dalszych badań i analiz. Jest ona charak-terystycznym przejawem regionalnego sposobu organizacji przestrzeni claustrum, akceptującym zmiany i rozwijającym się w odpowiedzi na zmieniający się świat, ale jednocześnie sposobem, który przez lata potrafił zachować i przenieść do naszych czasów podstawowe zasady stworzone przez XV-wiecznych myślicieli.
Bibliografia
[1] Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, H.E. Wyczawski ks. (red.), Wydawnictwo Bernardynów „Calvarianum”, Kalwaria Zebrzydowska 1985.
[2] Wąs G., Klasztory franciszkańskie w miastach śląskich i górnołużyckich XIII–XVII w., Wydawnictwo UWr, Wrocław 2000.
[3] Maciszewska M., Klasztor bernardyński w społeczeństwie polskim 1453–1530, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001. [4] Fait J., Franciszkańska architektura ceglana między Łabą i Odrą, [w:] J. Kłoczowski (red.), Franciszkanie w Polsce
śre-dniowiecznej, cz. 2–3: Franciszkanie na ziemiach polskich, Prowincjałat OO. Franciszkanów Konwentualnych Prowincji Św. Antoniego i Bł. Jakuba Strepy, Kraków 1989, s. 249–271.
[5] Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanówobserwantów w Polsce XV–XVI w., rozprawa doktorska, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2009.
[6] Uchwała Rady Miejskiej w Jaworze Nr XLI/210/09 z dnia 29 września 2009 r. w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Jawor na lata 2009–2012, http://edzienniki.duw.pl/duw/WDU_D/2009/187/3301/akt. pdf [data dostępu: 28.12.2016].
[7] Architektura gotycka w Polsce, T. Mroczko, M. Arszyński (red.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1995.
[8] Grynszpan A., Zespół pobernardyński w Jaworze, historia obiektu, [w:] B. Skoczylas-Stadnik (red.), Galeria Malowideł Ściennych i Śląskiej Sztuki Sakralnej w Jaworze, Muzeum Regionalne w Jaworze, Jawor 1995.
[9] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, z. 10: Powiat radomski, K. Szczepkowska, E. Krygier, J.Z. Łoziński (oprac.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1961.
[10] Kurowska E., Tokarski W.P. OFM, Bazylika Ojców Bernardynów w Rzeszowie. Przewodnik, Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów 2009.
[11] Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia, Arkady, Warszawa 2013.
Streszczenie
Celem artykułu jest przeanalizowanie architektury kościołów oraz klasztorów franciszkanów obserwantów, w Polsce nazy-wanych bernardynami. Zakładane od połowy XV w. zespoły klasztorne miały charakterystyczne rozwiązania funkcjonalne, konstrukcyjne oraz materiałowe. Zakres pracy obejmuje trzy wybrane klasztory – w Radomiu, Jaworze oraz Rzeszowie. Dwa pierwsze powstały w okresie późnego gotyku, natomiast ostatni nosi cechy renesansu i baroku. Opis historyczny oraz inwenta-ryzacyjny wyżej wymienionych zespołów pozwala ustalić przybliżony zarys rozwiązań architektonicznych stosowanych przy projektowaniu oraz budowie założeń bernardyńskich. Początkowe wzorcowe rozwiązania, ustalone przez założycieli zakonu, z czasem ulegały zmianom, dostosowując się do nowych stylów w architekturze, innych rozwiązań konstrukcyjnych. Czasem projektowany klasztor mógł być pomyślany jako ważna składowa np. nowo powstających systemów obronnych miast, jak to miało miejsce w przypadku klasztoru w Rzeszowie. Analiza wybranych przykładów może stać się przyczynkiem do lepszego zrozumienia tego szczególnego dziedzictwa architektonicznego oraz kulturowego polskich bernardynów.
Słowa kluczowe: architektura, klasztor, bernardyni, Jawor, Rzeszów, Radom
abstract
A few comments on the architecture of Polish Bernardine monasteries
The aim of this paper is an attempt to analyze the architecture of churches and monasteries of the Franciscans-Observance in Poland called Bernardine. Established since the mid-15th century monastery complexes had the characteristic functional, design and material solutions. The scope of the work includes three selected monasteries – in Radom, Jawor and Rzeszów. The first two were built in the late Gothic period, while the latter one has the characteristics of the Renaissance and Baroque. Historical description and inventory of the aforementioned complexes can determine the approximate outline of architectural solutions used in the design and construction of the Bernardine assumptions. The initial best practices established by the founders of the Order with time were subject to change, adapting to new styles in architecture, other design solutions, and sometimes the designed monastery could be conceived as an important component of, eg. defense systems of cities, as was the case of the monastery in rzeszów. analysis of selected examples can be one of the opportunities for a better understanding of this particu -lar segment of the architectural and cultural heritage of the Polish Bernardines.