Klasztor został założony na życzenie króla Macieja Korwina. W 1485 r. obserwanci zostali zaprosze-ni przez biskupa Jana z Waradynu, który wybudował zespół klasztorny z własnych funduszy [2, s. 120]. W 1542 r. zespół klasztorny podupadł, rada miejska starała się przekształcić budynki na miejsce opieki nad biednymi. W latach 1565–1638 budynek mieścił w sobie szkołę. Następnie do 1810 r. ponownie zajmowali go bernardyni. Od kasaty zakonu przez władze pruskie aż do 1945 r. w założeniu mieściły się między innymi: lazaret, więzienie i mieszkania prywatne. Obecnie zespół jest siedzibą Muzeum Regio-nal nego w Jaworze [6, s. 7].
Kościół i klasztor znajdują się w południowo-wschodniej części miasta (il. 1), przylegają do murów obronnych. Kościół jest trójnawową, czteroprzęsłową halą o bazylikowym rzucie (il. 2). Trójprzęsłowe prezbiterium jest zakończone trójbocznie. W narożu przy prezbiterium i korpusie znajduje się czworo-boczna wieża. Elewacje mają cokół, z gzymsem cokołowym i kapnikowym. Na szczycie zachodniej elewacji znajdują się cztery strefy blend rozdzielonych fryzem ząbkowym. Prostokątne blendy są podzie-lone na wzór kratownic okiennych oraz zamknięte półkoliście i odcinkowo. W zachodniej elewacji znaj-duje się profilowany portal. Nawy podzielono ośmiobocznymi filarami, postawionymi na cokołach z profilowanymi bazami. Nawa główna ma sklepienie gwiaździste, czteroramienne; w nawach bocznych i prezbiterium sklepienie jest krzyżowo-żebrowe [7, s. 97].
Kościół znajduje się od strony północnej klasztoru (il. 3). Claustrum tworzy trójskrzydłowe założenie z niewielkim dziedzińcem oraz krużgankami wokół niego. Na południe od prezbiterium znajduje się prostokątna zakrystia ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym na kamiennych wspornikach. Przy niej mie-ści się zakończony trójbocznie kapitularz z krzyżowo-żebrowym sklepieniem. Na piętrze znajduje się trójprzęsłowe dormitorium sklepione krzyżowo-żebrowo. Skrzydło południowe również mieści trzy sale – były refektarz, połączoną z piwnicą spiżarnię oraz drugą większą salę – prawdopodobnie dodatkowy refektarz lub salę do pracy braci, na jej ścianie znajduje się malowidło ścienne z fragmentami sceny z „Ostatniej Wieczerzy”. Obecnie te sale są przykryte sklepieniami kolebkowymi pochodzącymi z cza-sów nowożytnych. W skrzydle zachodnim znajduje się forasterium (rozmównica). Na piętrze skrzydła wschodniego zachował się pierwotny podział na pomieszczenia – jedna duża sala przykryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym oraz korytarz nad krużgankiem. Prawdopodobnie z tej sali korzystał gwardian lub wikariusz podczas nauczania nowicjuszy. Inne skrzydła na parterze mają współczesne konstrukcje oraz inny od pierwotnego układ pomieszczeń [8, s. 19].
Kościół pw. św. Katarzyny i klasztor bernardynów w Radomiu
Klasztor w Radomiu znajduje się poza murami starego miasta (il. 4), przy wschodniej części drogi wybiegającej z bramy miasta. Przed zespołem znajduje się niewielki plac. Przylegająca ulica obecnie nosi nazwę Bernardyńskiej. Wcześniej była to działka narożna, za nią rozpoczynała się poprzecznie bie-gnąca uliczka. W ten sposób obiekt stanowił ważny akcent na drodze mijających tę część miasta ludzi. Teraz na byłych terenach zespołu wybudowane są kamienice oraz budynek szkoły. Plac przed koś ciołem i claustrum został zachowany i obec nie jest uzupełniony elementami zieleni.
Fundatorem klasztoru był Kazimierz Jagiellończyk, który w 1467 r. wyraził zgodę na osiedlenie się bernardynów w królewskim mieście Radomiu. W tym samym roku biskup laodecejski Paweł nadał odpust
Lubow Smirnowa 142
Il. 1. Położenie jaworskiego klasztoru względem historycznego centrum miasta: 1 – zespół pobernardyński, 2 – Rynek
(oprac. L. Smirnowa na podst. OpenStreet Maps)
Il. 2. Zespół poklasztorny w Jaworze:
I – kościół (1 – nawa główna, 2 – prezbiterium, 3 – wieża w narożniku), II – claustrum
(a – zakrystia, b – kapitularz, c – refektarz, d – kuchnia, e – wirydarz, f – krużganki, g – pomieszczenia gospodarcze) (na podst.: [7, s. 410], rys. L. Smirnowa)
Il. 3. Zespół poklasztorny w Jaworze: a) elewacja zachodnia, b) wieża w narożniku prezbiterium i nawy bocznej, c) elewacja wschodnia, d) wnętrze kościoła, e) krużganek, f) kapitularz (fot. L. Smirnowa, 2017)
a
d
f
b c
Lubow Smirnowa 144
Il. 4. Położenie radomskiego klasztoru względem historycznego centrum miasta: 1 – zespół pobernardyński, 2 – Rynek (oprac. L. Smirnowa na podst. OpenStreet Maps)
koś ciołowi św. Katarzyny, a w 1468 r. biskup krakowski Jan zezwolił na fundację klasztoru. W latach 80. XV w. wzmiankuje się powstanie pierwszej budowli, prawdopodobnie częściowo drewnianej. W 1506 r. rozpoczęła się budowa murowanego klasztoru. Konsekracja kaplicy św. Anny nastąpiła w 1598 r. [7, s. 328].
Zabudowania klasztorne są piętrowe, na rzucie prostokąta, z prostokątnym wirydarzem otoczonym krużgankami (il. 5). Południowe skrzydło jest częściowo podpiwniczone, w części wschodniej znajduje
Il. 5. Zespół klasztorny w Radomiu: I – kościół (1 – nawa główna, 2 – prezbiterium, 3 – pozostałości po lektorium, 4 – kaplica św. Anny), II – claustrum (a – zakrystia, b – kapitularz, c – refektarz, d – kuchnia, e – wirydarz, f – krużganki)
się refektarz, przy nim od strony połud niowej kuchnia [7, s. 198]. Refektarz jest przekryty trzema przę-słami sklepienia kolebkowo-krzyżowego, pozostałe pomieszczenia w południowej części claustrum są sklepione kolebkowo lub ża glasto na gurcie. Skrzydło wschodnie jest sklepione kolebkowo lub kolebko-wo-krzyżowo. Piętro skrzydeł: południowego i wschodniego ma trzytraktowy uk ład, z pomieszczeniami po obu stronach korytarza, skrzydło zachodnie jest jednotraktowe. Krużganek klasztoru ma sklepienie kolebkowe. Szczyt kościoła oraz szczyt zachodni klasztoru są podobne, o układzie schodkowo-sterczy-nowym, podzielonym tynkowanymi blendami arkadowymi, ułożonymi w czterech kondygnacjach. Szczyt wschodni ma dwie kondygnacje blend z dwułucznymi wnękami, profilowane kroksztynkiem. Na osi szczytu znajdują się dwie kamienne konsole, które mogły kiedyś być wsparciem dla balkonu lub ganku [10, s. 29]. Zespół powstał w trzech etapach: w pierwszym, pod koniec XV w., były wybudowane prezbiterium i zakrystia, w drugim, na początku XVI w. – nawa i wieża kościoła. W ostatnim etapie w 1. ćwier-ci XVI w. ukończono skrzydło zachodnie i wschodnie klasztoru, krużganek i zabudowania gospodarcze [7, s. 198].
Kościół jest jednonawowy o czterech przęsłach (il. 6). Prezbiterium jest trochę węższe i niższe, dwu-przęsłowe, zamknięte trójbocznie, odchylone od osi w stronę południa. Między nawą i prezbiterium wcześniej prawdopodobnie znajdowało się lektorium, wydzielone z obu stron ostrołukową arkadą tęczy. Obok niego od południa stoi czworoboczna wieża, której dolna część jest wtopiona w krużganek klasz-torny. Na południe od prezbiterium znajduje się zakrystia. Przy dwóch przęsłach nawy od północy poło-żona jest kaplica św. Anny. Prezbiterium jest przykryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, nawę przykrywa sklepienie gwiaździste sześcioramienne, a zakrystię i byłe lektorium – sklepienie kolebkowe. Górną część elewacji wieńczy podwójny fryz ze skośnie układanych cegieł [7, s. 198]. W 1911 r. od pół-nocy, w miejscu zburzonej kaplicy św. Agnieszki została dobudowana kruchta według projektu Stefana Szyllera. Od strony zachodniej w 1912 r. zostały dobudowane kruchta, wieżyczka ze schodkami na chór oraz składzik. Zachodnia elewacja trochę wystaje przed fasadę kościoła. Od strony krużganka do zakry-stii prowadzi ostrołukowy portal wykonany z kamienia. Elewacja claustrum ma inną od pierwotnej formę okien – od strony południowej są widoczne ostrołukowe, obecnie zamurowane linie okien; we wschodniej części znajduje się prostokątne XVI-wieczne okno w kamiennym obramieniu. Skrzydła klasztoru są przykryte dwu spadowymi dachami [9, s. 25]. Z XVI w. pochodzi budynek gospodarczy przylegający do ściany claustrum od strony ogrodu, dawna klasztorna piekarnia z dużym kominem, zwę-żającym się ku górze i przekrytym krzyżowym sklepieniem na poziomie drugiej kondygnacji, wysokim dachem i gotycką fasadą (podobną do frontowej fasady) [9, s. 28].
Przy zabudowaniach claustrum dawniej był cmentarz, obecnie w pozostawionym murze cmentarza znajdują się wnęki z rzeźbionymi kamiennymi stacjami Męki Pańskiej z 1. połowy XIX w. Od strony północnej znajduje się wolnostojąca brama, która pierwotnie umieszczona była w murze cmentarnym. Brama składa się z dwóch kondygnacji – pierwsza pochodzi z XVIII w., jest założona na planie kwadra-tu, a przejście ma sklepienie kolebkowe. Wejścia są zaznaczone arkadami z ciosowymi obrameniami. Druga kondygnacja pochodzi z XIX w. i ma kształt baldachimu ozdobionego arkadami przy kolumnach. W górnej części znajduje się kopulasty daszek z kamienną barokową rzeźbą Chrystusa upadającego pod krzyżem [9, s. 29–30].