Karta Wenecka a wrocławska praktyka konserwatorska

Działania podejmowane we Wrocławiu w latach 50. XX w. wpi-sywa ły się w nurt zwany polską szkołą konserwatorską. Jan Zachwa-towicz, uważany za jej powojennego twórcę, w jednym ze swoich artykułów wywodzi jej tradycje z praktyk konserwatorskich czasów

9 Katedra wrocławska była pierwszą budowlą wpisaną po wojnie do rejestru zabytków (25.11.1947 r. pod numerem A/2/5352/2) [14].

Il. 2. Kamienica Rynek-Ratusz 8, kolor szary – część zachowana, kolor biały – zakres powojennego

Elżbieta Grodzka 62

II Rzeczpospolitej. Sam jednak nie uważał polskiej szkoły konserwatorskiej za doktrynę, ale za wyjątek, […] dlatego przy opracowaniu tzw. Karty Weneckiej w 1964 r. przyjmowano te tezy jako instrumenty

normalnego działania konserwatorskiego, a nie tych szczególnych warunków, w których musiała prze-biegać i kształtować się odbudowa zabytków w Polsce [16, s. 9]. Zasady przyjęte w Karcie mówiły, że

[…] restauracja […] ustaje wtedy, kiedy zaczyna się domysł […] prace uzupełniające mają wywodzić się

z kompozycji architektonicznej i będą nosić znamię naszych czasów, a elementy przeznaczone do zastą-pienia części brakujących powinny harmonijnie włączać się do całości, odróżniając się zarazem od partii autentycznych, ażeby restauracja nie fałszowała dokumentów sztuki i historii10 [17, art. 9 i 12].

Jan Zachwatowicz zwrócił jednak uwagę, że przykłady odbudowy zabytków można znaleźć również we Włoszech, Francji i Niemczech, gdzie – jak pisze – […] oficjalnie głoszono tezy o nieuzupełnianiu

zniszczonych części budynków lub uzupełnianiu ich w sposób widoczny, a w praktyce doprowadzano obiekty do kompletnej całości, szybko i dyskretnie [16, s. 9]. Teorie sformułowane w Karcie Weneckiej

w niektórych przypadkach rozmijały się z praktyką również we Wrocławiu.

Przykładem może być sposób potraktowania średniowiecznej bastei bernardyńskiej odkrytej w 1967 r. w trakcie prowadzenia prac ziemnych pod budowę hotelu Panorama przy pl. Dominikańskim11_{. odkryte}

fragmenty muru odsłonięto i zakonserwowano. W celu uczytelnienia formy bastei zdecydowano o odtwo-rzeniu jej zwieńczenia oraz o częściowej odbudowie wieżyczek strzelniczych w oparciu o plan Weinera i analogie stylowe ze stojącym nieopodal klasztorem bernardynów. Autor projektu konserwatorskiego, Edmund Małachowicz, uważał, iż […] znane z teorii konserwacji zabytków zasady sformułowane

ostat-nio w Karcie Weneckiej nie są na ogół podważane, to praktyka nieraz stawia przed konserwatorami problemy zmuszające do mniejszych lub większych odstępstw od słusznych poniekąd teorii. Odstępstwo warunkuje nieraz zachowanie i konserwację zabytku [18, s. 119].

Podstawowym problemem w przypadku projektu konserwacji zabytku architektury był problem zhar-monizowania elementów zrekonstruowanych z częścią zachowaną. Zgodnie z zasadami nakreślonymi w Karcie Weneckiej należałoby je w jakiś sposób wyróżnić, ale jednocześnie zakomponować tak, aby tworzyły spójną całość. Właściwy balans pomiędzy kontrastem a harmonią był konieczny, aby w efekcie nie otrzymać wrażenia budowli porozrywanej na części. Z reguły stosowano wówczas materiał o podob-nym wyglądzie, różniący się nieznacznie od oryginalnego (np. barwą, fakturą). Stosowano również uproszczone formy, które tylko w ogólnych zarysach przypominały te historyczne (np. brakujące zwor-niki sklepienne). Czasem zastępowano kamień betonem, zwłaszcza w miejscach mniej eksponowanych (np. balustrady na wieżach katedry). Uzupełnienia nie zawsze nosiły „znamię współczesnych czasów”, będąc reminiscencją przeszłości (np. odbudowa kościoła NMP na Piasku) lub kreacją konserwatorską na bazie historycznych detali (np. Mauzoleum Piastów Śląskich w kościele św. Klary).

Problematyka reintegracji dotyczyła nie tylko pojedynczych obiektów architektonicznych, lecz rów-nież zespołów zabudowy historycznej. Wielka odbudowa z lat 50. XX w. nie wypełniła wszystkich luk w kwartałach staromiejskich. Bezpośrednio miał na to wpływ zwrot polityki budowlanej państwa w kie-runku technologii prefabrykowanej. Mimo to nie zdecydowano o jej zastosowaniu do odtworzenia urba-nistyki północnej pierzei ul. Katedralnej na Ostrowie Tumskim oraz zniszczonej kamienicy Rynek 41 „Pod Złotym Psem”. Pozostawiono wolną przestrzeń, czekającą na czasy bardziej sprzyjające budowie w formach historycznych.

Ulica Katedralna stanowiła ważną oś urbanistyczną, naprowadzającą wzrok widza na najważniejszą budowlę Ostrowa Tumskiego – katedrę pw. Jana Chrzciciela. Odbudowa jej północnej pierzei przypadła na okres 1976–1981 i zakończyła etap przywracania jej dawnej kompozycji. Odtworzono rodzaj i układ dachów, gabaryty oraz osiowość budynków (il. 3). Zastosowano również podobne materiały wykończe-niowe, jak czerwona dachówka i tynk. Elewacje budynków pozbawiono historyzującej dekoracji, bazują raczej na prostych podziałach harmonizujących z otaczającą zabudową. Przywróciło to utraconą spójność

10 Pod tak sformułowanymi zasadami konserwacji zabytków podpisał się również Jan Zachwatowicz, jako jeden z ich twórców.

11 Autorami projektu byli Jerzy Liśniewicz i Henryk Jarosz. Hotel rozebrano w 1999 r. Obecnie w tym miejscu znajduje się galeria handlowa z częścią hotelową.

urbanistyczną Ostrowa, w oparciu o formy architektoniczne mocno inspirowane przeszłością, ale nie identyczne ze swoim pierwowzorem. Dzięki tym wysiłkom – jak pisał G. Thum – Ostrów Tumski sprawia dziś – przynajmniej na przeciętnym turyście – wrażenia takiej zwartości i trwałości, jakby wyspa ta nigdy nie zaznała wojny. Perfekcja tego miejsca w niczym nie ustępuje warszawskiej starówce12 [12, s. 376]. Nieco inne podejście do uzupełnienia zabytkowego układu urbanistycznego prezentuje odbudowa kamienicy Rynek 41 „Pod Złotym Psem”. Jej restytucję planowano już od lat 50. XX w., nie doszła ona jednak wtedy do skutku. Temat ponownie powrócił pod koniec lat 80. XX stulecia (il. 4). Moda na spek-takularne odtwarzanie zabytkowych fasad minęła, dlatego rozważono, czy nie należałoby odbudować jej w stylu postmodernizmu, wówczas powszechnie stosowanego. Ostatecznie zwyciężyła koncepcja Macie-ja Małachowicza odtwarzająca historyczną fasadę według opracowania R. Steina13. Budowę zakończono w 1993 r., a od 1995 r. budynek figuruje w rejestrze zabytków miasta Wrocławia. Historyczna fasada kamienicy „Pod Złotym Psem” była ostatnim echem powojennej odbudowy wrocławskiego Rynku, dopełniającym jego układ przestrzenny.

12 Warszawska Starówka znajduje się na Liście światowego dziedzictwa UNESCO.

13 Wcześniejsze projekty odbudowy kamienicy z lat 1956 i 1965 zakładały podwyższenie jej wysokości w stosunku do przekazów ikonograficznych o jedną kondygnację, uzasadniając takie działanie gabarytami budynków sąsiednich i względami praktycznymi.

Il. 3. Widok z wieży katedry na Ostrów Tumski, z zaznaczonym zakresem odbudowy z lat 1976–1981 (fot. E. Grodzka)

Elżbieta Grodzka 64

Podsumowanie

Opisane powyżej przykłady ilustrują pojęcie autentyczności nie tyle w materiale, ile w kształcie zabytku. Stoi to w sprzeczności z poglądami głoszonymi m.in. przez A. Riegla, który uważał wartość starożytniczą za najważniejszą i decydującą przy waloryzacji obiektów historycznych. Takie rozumienie autentyczności przeważało w oficjalnych wystąpieniach konserwatorskich aż do lat 90. XX w. związa-nych przede wszystkim z europejskim kręgiem kulturowym. Jednocześnie to, co przez teoretyków było udawaniem i fałszowaniem historii, dla społeczeństwa okazało się o wiele bardziej zrozumiałe niż pozo-stawianie trwałych ruin, stosowanie zasady kontrastu form dawnych i współczesnych czy sięganie po postmodernistyczne retrowersje¹⁴.

Inne podejście do tematu autentyzmu można zaobserwować w Azji, gdzie powszechną praktyką jest cykliczna wymiana całej substancji drewnianych świątyń, czy w Afryce w przypadku grobowców zbu-dowanych z surowców organicznych¹⁵. Obiekty te, podobnie jak odbudowane po wojnie w latach 90. XX w. Stare Miasto w Dubrowniku, figurują na Liście światowego dziedzictwa UNESCO.

14 _{wielokrotnie na forach internetowych postulowane jest przywrócenie okaleczonym fragmentom miasta ich dawnego}

kształtu [por. 19]. Ciekawe dyskusje społeczne wywołała chęć odbudowy wrocławskiego Pałacu Hatzfeldów w 2007 r. [por. 20].

15 W przypadku japońskiej świątyni w Ise (VII w. n.e.) całość pokrycia drewnianego wymieniana jest co 20, a konstrukcja co 400 lat, w oparciu o takie same materiały i techniki budowlane.

Il. 4. Kamienica „Pod Złotym Psem” (Rynek 41):

a) projekt restytucji z 1980 r. według M. Oktaby (oprac. E. Grodzka, na podst. [13]), b) zrealizowany projekt M. Małachowicza z 1983 r.

Zmianę w podejściu do definiowania autentyczności widać w Dokumencie z Nara, przyjętym w 1994 r. przez ICOMOS. Zwraca on uwagę przede wszystkim na kontekst kulturowy. Autentyczność może (ale nie musi!) być związana z materiałem czy substancją, ale również z duchem czasu i odczucia-mi [por. 21, art. 11]. Uznanie rekonstrukcji za właściwe działanie odczucia-miało odczucia-miejsce jeszcze wcześniej, bo już w 1979 r. w tzw. Karcie z Burra, uchwalonej przez australijski oddział ICOMOS. Uznano ją za w pełni usprawiedliwioną metodę postępowania w przypadku, kiedy miejsce jest niekompletne z powo-du zniszczenia, przetrwanie obiektu jest zagrożone oraz kiedy wymaga tego utrzymanie kompletności zespołu o wartości kulturowej [por. 22, art. 17].

Na przestrzeni lat można zaobserwować zmiany, jakie zaszły w sposobie interpretacji takich pojęć jak „rekonstrukcja” czy „autentyczność”. Przytoczone przykłady pokazują, że wartość zabytku niekoniecz-nie musi być utożsamiana z jego tworzywem, które przez stulecia może ulec wymianiekoniecz-nie, nadal jednak zachowując kształt nadany mu przed wiekami. Dzięki temu kolejne pokolenia mogą podziwiać jego kompletną formę, pomimo upływu czasu.

Bibliografia

[1] Małachowicz E., Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środowisku kulturowym, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2007.

[2] Czerner O., Wartość autentyzmu w zabytkach, „Ochrona Zabytków” 1974, nr 3, s. 180–183.

[3] Grodzka E., Zespół pobernardyński we Wrocławiu – historia przekształceń i powojenna odbudowa. Projekt skrzydła wschodniego z 1962 r. jako prekursorskie rozwiązania konserwatorskie, „Architectus” 2016, nr 1(45), s. 7–18.

[4] Viollet-le-Duc E.E., Dictionnaire raisonne de l’Architecture française du XIe au XVIe siècle, t. 8, h. Restauration, B. Bance, Paris 1869.

[5] Ruskin J., Siedem lamp architektury, „Architekt” 1903, nr 5, s. 53–56. [6] Muczkowski J., Ochrona zabytków, nakładem autora, Kraków 1914.

[7] Ateńska Karta Konserwacji Zabytków, 1931, http://www.zabytki-tonz.pl/pliki/karta%20atenska.pdf [data dostępu: 17.12.2016].

[8] Zachwatowicz J., Program i zasady konserwacji zabytków, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, t. 8, nr 1/2, s. 3–10. [9] Grodzka E., Autentyczność i wiarygodność zabytku architektury w działalności zawodowej prof. Edmunda Małachowicza,

praca doktorska, Wydział Architektury PWr, Wrocław 2015.

[10] Stein R., Das Bürgerhaus in Schlesien, Ernst Wasmuth Verlag, Tübingen 1966. [11] Przyłęcki J., wywiad przeprowadzony przez autorkę 28.09.2012 r.

[12] Thum G., Obce miasto Wrocław 1945 i potem, Via Nova, Wrocław 2005. [13] Małachowicz E., Stare Miasto w Wrocławiu, PWN, Wrocław–Warszawa 1985.

[14] http://bip.um.wroc.pl/artykul/203/3067/biuro-miejskiego-konserwatora-zabytkow [data dostępu: 8.12.2016].

[15] Duda M., Patchwork. Architektura Jadwigi Grabowskiej­Hawrylak, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Wrocław 2016. [16] Zachwatowicz J., O polskiej szkole odbudowy i konserwacji zabytków, „Ochrona Zabytków” 1989, nr 34/1–2, s. 4–10. [17] Karta Wenecka 1964, Postanowienia i uchwały II Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników Zabytków

w Wenecji w 1964 r., http://www.ochrona.zabytki.lodz.pl/data/other/karta_wenecka.pdf [data dostępu: 8.12.2016]. [18] Małachowicz E., Bastejowe fortyfikacje Wrocławia, [w:] E. Małachowicz (red.), Bastejowe fortyfikacje w Polsce, Prace

Naukowe IHASiT PWr, nr 9, Studia i Materiały, nr 3, Wrocław 1975, s. 99–123. [19] http://rebelya.pl/forum/watek/67420/ [data dostępu: 8.12.2016].

[20] http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=547392 [data dostępu: 8.12.2016].

[21] The Nara Document on authenticity (1994), http://www.nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Standardy/Dokumenty_doktrynalne/ [data dostępu: 8.12.2016].

[22] The Burra Charter – The Australia ICOMOS charter for the conservation of places of cultural significance, Burra 1979, http://www.nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Standardy/Dokumenty_doktrynalne/ [data dostępu: 8.12.2016].

Streszczenie

Artykuł przedstawia zarys pojęć „rekonstrukcji” i „autentyczności zabytku architektury” oraz sposoby ich interpretacji przed II wojną światową oraz po 1945 r. Ich zakres znaczeniowy omówiono w oparciu o manifesty konserwatorskie polskie i zagraniczne, a także przykłady wrocławskich realizacji z lat 1945–1989.

Elżbieta Grodzka 66

abstract

Problems of reconstruction in revalorization of architectural monuments in Wrocław after the Second World War since 1945 to 1990

the article presents a brief outline of definitions of such terms as “reconstruction” and “authenticity of historical monument” and the ways of their interpretation before and after the Second World War. Their meaning was described based on Polish and world charters for conservation and also examples of Wrocław’s realizations from 1945–1989.

Konserwator dzieł sztuki, Warszawa

Malowane elewacje architektoniczne – świadectwo historii.