Analiza podstawowych pojęć

Niespodziewany rozpad ZSRR szybko zwrócił uwagę badaczy (szczególnie z tego regionu) na potrzebę określenia warunków w jakich te procesy zachodzi-ły. To zainteresowanie nowymi realiami życia politycznego szybko unaoczniło sytuację, iż na gruncie nauk politycznych mamy do czynienia z brakiem ustalo-nych i uzgodnioustalo-nych podstawowych kryteriów opisujących przemiany ustrojowe. Sztandarowym przykładem jest choćby brak zgody co do samej definicji pojęcia demokracja. W pewnym względzie wynika to z dużej różnorodności form jej prze-jawiania się jak i też zjawiska permanentnej ewolucji demokracji jako zjawiska po-litycznego. Mimo podejmowanych wielu prób, nie sposób do dziś ustalić jednolitej definicji demokracji lub uniwersalnego zestawu jej standardów. Problem ten jest także wyraźnie widoczny na etapie kształtowania definicji głównych pojęć uży-tecznych przy opisie i analizie przekształceń systemowych, takich jak np. system polityczny, reżim polityczny, system rządów, tranzycja i transformacja15. Dlatego dokonując analizy procesu transformacji ustrojowej na wstępie należy przedstawić i wyjaśnić (lub chociażby próbować wyjaśnić) podstawowe pojęcia, które są często używane dla opisu tych zjawisk.

Jedną z podstawowych kategorii deskrypcyjnych we wszelkiego typu analizach ustrojowych w politologii jest reżim polityczny. W polskiej literaturze naukowej reżim polityczny powszechnie oznacza zespół wartości i zasad, na których opierają się struktury i zachowania aktorów politycznych, oraz normy, które je regulują. Rozbudowując tą definicję, można uściślić, iż są to wartości ustrojowe, ustalone wzorce struktury władzy a także formalne i nieformalne reguły gry politycznej określające relacje między podmiotami polityki16. Andrzej Antoszewski zwraca uwagę na szerokie pojęcie definicji reżimu politycznego, który swym zasięgiem obejmuje wszystkie relacje polityczne, w jakie wchodzą instytucje państwowe, par-tie polityczne, grupy interesów czy też obywatele (np. w roli wyborców,

15 R. Riedel, Tranzytologia i konsolidologia – czyli jak zbadać poziom zaawansowania

demokratyza-cji systemu politycznego, „Przegląd Politologiczny”, 2008, nr 1, s. 19-20.

ków referendów, liderów grup nacisku). Wyznacza także granice działania oby-wateli, organów pośredniczących oraz organów państwa tam, gdzie ich działania występują na wspólnej płaszczyźnie.

Zdaniem Andrzeja Antoszewskiego nie należy traktować reżimu politycznego tylko jako sposobu, stylu sprawowania władzy i egzekwowania posłuszeństwa wo-bec niej, gdyż w ten sposób znacznie zawęzimy jego znaczenie. W tym znaczeniu reżim polityczny to ogół norm odnoszących się tylko do takich kwestii jak spo-sób powoływania egzekutywy, zakres jej współdziałania z legislatywą, wzajemne uprawnienia parlamentu i rządu oraz odpowiedzialność polityczna władzy wyko-nawczej.

Proponuje on normatywne ujęcie reżimu politycznego, w którym tworzą go wartości i normy odnoszące się do sposobów uzyskiwania władzy politycznej, jej wewnętrznej organizacji, rywalizacji politycznej, struktury władzy państwowej oraz podejmowanych w jej ramach procesów decyzyjnych a także egzekwowania odpowiedzialności politycznej.

Definiując pojęcie reżimu politycznego, szczególnie w  przypadku polskich opracowań naukowych, należy zwrócić uwagę na bardzo istotną kwestię dotyczą-cą neutralności aksjologicznej tego pojęcia. We współczesnej politologii pojęcie to jest aksjologicznie neutralne, co oznacza, że reżim polityczny nie jest ani „dobry” ani „zły”. Jest ogółem sposobów i metod sprawowania władzy. Może być demokra-tyczny lub niedemokrademokra-tyczny (totalitarny, autorytarny, policyjny), ale w manichej-skim ujęciu nie może być traktowany jako synonim zła. Oznacza on jakikolwiek (bez pozytywnych i negatywnych konotacji) zespół wartości i zasad, na których opierać się mają struktury i zachowania polityczne, oraz norm, które je regulują. Innymi słowy, reżim polityczny w szerokim sensie tego słowa to wartości ustrojo-we, wzorce struktury instytucji władzy oraz formalne i nieformalne reguły gry po-litycznej określające relacje między podmiotami polityki bez ich wartościowania.

Jednak reżim polityczny rozumiany jako ogólne mechanizmy rządzenia iden-tyfikuje to, co przesądza o jego niedemokratycznej, autorytarnej czy wręcz totali-tarnej formie. Tym samym pojęcie reżimu politycznego jest często ukonkretniane (reżim demokratyczny, niedemokratyczny)17. Zdaniem Jarosława Szymanka każda specyfikacja reżimu politycznego powoduje jawną ocenę aksjologiczną (demokra-tyczny kontra niedemokra(demokra-tyczny), co jest charakterystyczne szczególnie dla pol-skiego punktu widzenia. Mówiąc o demokratycznym kształcie reżimu oceniamy go in plus, z kolei wyszczególniając jego niedemokratyczny charakter, określamy go in minus. I właśnie to zabarwione negatywną konotacją znaczenie reżimu poli-tycznego jest szczególnie mocno utrwalone w języku polskim, szczególnie w pra-sie, ale i także w niektórych publikacjach naukowych. Jest wręcz zarezerwowane

17 A. Antoszewski, Reżim polityczny, [w:] Studia z teorii polityki, A. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.), Wrocław 1996, s. 75.

dla ustrojów politycznych (zwłaszcza państw poradzieckich) nie spełniających podstawowych kryteriów demokratycznych. W  tym ujęciu są tymi systemami, które zdecydowanie wyróżniają się niedemokratycznymi rozwiązaniami i stano-wią nic innego jak przeciwieństwo demokracji18. Często kojarzą się z formą poli-tycznej dyktatury (w Polsce szczególnie Białoruś i jej prezydent)19 której celem jest kumulacja władzy państwowej w rękach jednej osoby lub instytucji w połączeniu z  ograniczeniem praw obywatelskich i  marginalizacją (lub likwidacją) opozycji i niezależnych mediów.

Jedną z podstawowych kategorii politologicznych jest system polityczny. Jest on z definicji szerokim i pojemnym pojęciem, gdyż przy jego pomocy można do-konać diagnozy i szczegółowo opisać części składowe systemu (instytucjonalne jak i pozainstytucjonalne), które razem wyznaczać będą możliwie najszerszą i kom-pleksową płaszczyznę analityczną20. Swoim zasięgiem obejmuje wszelkie elementy systemu w postaci partii politycznych, organów państwowych, formalnych i nie-formalnych reguł, mechanizmów rywalizacji politycznej, form artykulacji i agre-gacji żądań oraz wszystkiego tego, co wschodzi w skład państwa oraz konstrukcji ponad państwowych jak np. Unia Europejska.

Z uwagi na fakt, iż system polityczny jest pojęciem bardzo obszernym, nie ma na dzień dzisiejszy jednej powszechnie uznawanej definicji. Jedne definicje traktu-ją system jako ogół procedur, struktur, norm i instytucji, które funkcjonutraktu-ją wspól-nie w celu rozstrzygnięcia problemów. Inne zaś traktują system jako całokształt politycznych powiązań istniejących w społeczeństwie. Jedna z klasycznych defini-cji autorstwa Jerzego Kowalskiego określa system polityczny jako aparat państwo-wy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne (formalne i nieformalne), uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół za-sad i norm regulujących ich wzajemne stosunki.

Jako jedna z  podstawowych kategorii politologicznych, system polityczny postrzegany jest zasadniczo w  trzech ujęciach: instytucjonalnym, strukturalno--funkcjonalnym oraz systemowym. W ujęciu instytucjonalnym system polityczny jest utożsamiany z ustrojem państwowym i oznacza ogół instytucji za pośrednic-twem których podejmowane są decyzje polityczne. Można go zdefiniować jako ogół osób, grup i organizacji w ich wzajemnych powiązaniach i współdziałaniu,

18 J. Szymanek, System rządów w  krajach WNP: metodologia badań ustrojowo-porównawczych, [w:] Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP. Problemy metodologii badań, Tom 1, T. Bodio (red.), Warszawa 2010, s. 239-240.

19 K. Kłysiński, Białoruski reżim zaostrza kontrolę nad opozycją i  organizacjami społecznymi,

https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2012-07-11/bialoruski-rezim-zaostrza-kontrole-nad-opozycja-i-organizacjami (dostęp: 4.05.2016).

20 A. Antoszewski, System polityczny, [w:] Leksykon politologii, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 1995, s. 398-399.

których zadaniem jest wprowadzenie w życie norm reglamentujących funkcjono-wanie społeczeństwa.

W ujęciu strukturalno-funkcjonalnym system polityczny określa się jako pro-ces polityczny zachodzący w obrębie poszczególnych wspólnot (państwo, partia polityczna, grupa nieformalna). Elementy strukturalne systemu politycznego to działania, role, relacje, zachowania jednostek i innych podmiotów.

Z kolei w ujęciu systemowym system polityczny postrzegany jest przez pry-zmat relacji między systemem a  jego otoczeniem. Sprowadza się je do trzech etapów: wejścia, przetworzenia i wyjścia. Wejścia i wyjścia są relacjami między systemem a otoczeniem, przetworzenie zaś jest wewnętrznym procesem systemu. Z zewnątrz wchodzą do systemu poparcie i żądania, ulegają wewnątrzsystemowe-mu przetworzeniu, wpływają na decyzje i programy, które podejwewnątrzsystemowe-muje system i do-starczają zasobów umożliwiających realizację decyzji i programów. Wejście może pochodzić z trzech źródeł: społeczeństwa, elit politycznych i otoczenia międzyna-rodowego. Wyjście występuje w postaci ekstrakcji, regulacji, dystrybucji i symboli, które mogą wywoływać zmiany w otoczeniu, które wpływają na system polityczny. Określa się je jako sprzężenia zwrotne21.

Funkcja systemu politycznego to każde działanie, które przyczynia się do za-chowania systemu w długotrwałym okresie, zmierzające zarówno do podtrzyma-nia istniejącego stanu, jak i do dalszego jego rozwoju. Tym samym wyróżpodtrzyma-niamy kilka następujących funkcji systemu politycznego.

Funkcja regulacyjna oznacza sterowanie procesami według reguł przyjętych w danym systemie politycznym. Z kolei funkcja mediacyjna polega na rozwiązy-waniu konfliktów i mediacji w przypadkach sprzecznych interesów grupowych. Działania przejawiające się m. in. w  usprawnianiu funkcjonowania instytucji i w poszerzaniu bazy funkcjonowania systemu to funkcja adaptacyjna. Funkcja innowacyjna polega zaś na wprowadzaniu do otoczenia reguł i  mechanizmów działania.

Istnienie i funkcjonowanie systemu politycznego jest określane wzajemnym oddziaływaniem ściśle powiązanych ze sobą różnorodnych systemów funkcjonu-jących w otoczeniu systemu, które obejmuje sferę wewnętrzną i zewnętrzną. Sfe-ra wewnętrzna to ekonomiczne, społeczne i kulturowe przejawy funkcjonowania społeczeństwa. Otoczenie danego państwa, czyli sfera zewnętrzna określane jest charakterem stosunków międzynarodowych, a w szczególności wzajemnymi rela-cjami danego systemu politycznego z innymi systemami politycznymi.

Funkcjonowanie powiązań między otoczeniem a systemem politycznym po-lega na tym, że otoczenie zasila system polityczny, ale też pozostaje pod jego od-działywaniem. Na linii system-otoczenie może dochodzić do konfliktów

21 M. Żmigrodzki, M. Podolak, System polityczny i jego klasyfikacje, [w:] Współczesne systemy

ności. Dlatego system polityczny zmuszony jest do nieustannego poszukiwania nowych rozwiązań, które mogą doprowadzić do integracji z otoczeniem i do zapo-biegania niebezpieczeństwu powstania destabilizacji22.

Reasumując system polityczny można zdefiniować jako ogół organów pań-stwowych, partii politycznych oraz organizacji i  grup społecznych (formalnych i nieformalnych) uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i  norm, regulujących wzajemne stosunki między nimi. Warto zaznaczyć, iż system polityczny jest strukturą złożoną, która spełnia wiele funkcji. Obejmuje wszystkie zachowania i role związane z władzą. Jego składnikami są instytucje polityczne oraz specyficzne zachowania ośrodków władzy publicznej związane z podejmowaniem przez nie wiążących decyzji oraz egzekwowaniem odpowiedzialności rządzących.

Zdecydowanie odmienną kategorią od reżimu i systemu politycznego jest sys-tem rządów. Ma zupełnie inny i mniejszy zakres znaczeniowy. W naukach poli-tycznych termin ten ma bardzo konkretny i jasno zdefiniowany sens, którym jest charakterystyka wzajemnych relacji władzy ustawodawczej z władzą wykonawczą. Choć często rozumie się go jako zespół organizacyjnych i funkcjonalnych zasad kształtujących wzajemne stosunki między centralnymi organami państwa, to w rzeczywistości dotyczy to jedynie relacji występujących na linii egzekutywa-le-gislatywa23. Wyznacza on układ współzależności jaki ma miejsce pomiędzy władzą wykonawczą i władzą ustawodawczą. Jako pojęcie służące do opisu mechanizmu funkcjonowania państwa nie ma nieograniczonego zasięgu i nie można za jego pomocą zdiagnozować ogółu relacji między wszystkimi organami państwa czy też sposobu organizacji aparatu państwowego. Przedmiot jego zainteresowania jest ściśle zawężony do organów władzy ustawodawczej i wykonawczej, gdyż to one w największym stopniu określają specyfikę mechanizmów decyzyjnych. Tym sa-mym z jednej strony różnicują poszczególne systemu względem siebie, a z drugiej strony doszukują się wspólnych punktów między nimi.

System rządów określa się także jako diagnozę stanu wzajemnych powiązań wszelkich związków egzekutywy i legislatywy. Kształt rządów determinowany jest formalnymi (prawnie uregulowanymi) jak i  faktycznymi, rzeczywiście i  realnie istniejącymi powiązaniami. To powoduje, że system rządów jest jednocześnie nor-matywnym jak i rzeczywistym układem powiązań i współzależności występują-cych między władzą wykonawczą i ustawodawczą.

W badaniach naukowych podstawowym zadaniem systemu rządów jest anali-za anali-założonych relacji między organami władzy ustawodawczej i wykonawczej, ale także konfrontacja tych współzależności z realnym ich funkcjonowaniem

22 Ibidem.

23 J. Szymanek, Modele systemu rządów (wstęp do analizy porównawczej), „Studia Prawnicze”, 2005, nr 3, s. 5.

czywistości. Identyfikacja systemu rządów na podstawie norm prawnych i konsty-tucyjnych byłby jedynie modelem teoretycznym, nieprzystającym do realiów życia politycznego. Warunkiem koniecznym do przeprowadzenia prawidłowej analizy systemu rządów jest rzetelna ocena mechanizmów jego funkcjonowania w prak-tyce. W każdej analizie systemu rządów chodzi o odpowiedź na pytanie, jaki jest realny kształt systemu. Wynikiem każdej analizy systemu rządów powinno być wskazanie, czy i jak, lub na ile ten konkretny system w swoim praktycznym funk-cjonowaniu zgodny jest z  uprzednio założonymi rozwiązaniami teoretycznymi, gdyż to właśnie stanowi cel analiz dotyczących systemów rządów24.

W badaniach nad systemami rządów państw przestrzeni poradzieckiej cechą charakterystyczną jest pewnego rodzaju nieprzystawalność tych systemów do trady-cyjnych i ugruntowanych schematów. Mamy do czynienia z pewnymi odstępstwa-mi i występowaniem rozwiązań właściwych danemu obszarowi. Nie zawsze syste-my rządów państw byłego ZSRR da się odnieść do klasycznych modeli. Niektóre państwa poradzieckie są dalekie od nawiązywania czy też kopiowania klasycznych wzorców jeśli chodzi o systemy rządów25. Dochodzi do paradoksów, gdyż elity po-szczególnych państw (głównie Azji Środkowej i Kaukazu Południowego) na arenie międzynarodowej deklarują budowę demokratycznego państwa prawa i gospodarki rynkowej, zapisując w konstytucjach wszelkie możliwe prawa człowieka i obywatela, a w sferze realnej wyraźnie realizują wariant zdecydowanie bliższy autorytaryzmo-wi26. Pod tym względem mamy do czynienia z działaniem czysto pragmatycznym lub grą pozorów na użytek zewnętrzny. Często przyczyną jest presja społeczności międzynarodowej i chęć zaprezentowania gotowości do ewentualnych zmian w celu osiągnięcia krótkoterminowych politycznych profitów.

Jednymi z najczęściej używanych pojęć w politologii do opisu zmian ustrojo-wych i systemoustrojo-wych są tranzycja i transformacja. Pojęcie transformacja (łac. trans-formatio – przekształcenie) oraz tranzycja (łac. transitio – przejście) przez część badaczy i naukowców w Polsce i w regionie poradzieckim traktowane są jako sy-nonimy. W dużej mierze wynika to z faktu, iż w języku polskim nie ma dosta-tecznie silnego rozróżnienia terminologicznego jak w języku angielskim, w któ-rym tranzycja oznacza przejście, zaś transformacja przekształcenie/przeobrażenie. Ogólnie należy podkreślić, iż pojęcie te budzą terminologiczne spory, są na ogół wieloznaczne i zachodzą na siebie wzajemnie, a czasem się uzupełniają. Ich cechą charakterystyczną jest to, iż żaden z nich nie doczekał się sprecyzowania, przez co trudno jest do dziś określić sztywne ramy formułowanych zdarzeń. Poszczególni

24 J. Szymanek, System rządów w krajach WNP..., op. cit., s. 242-243.

25 T. Bodio, Z problematyki badawczej nad teorią i metodologią transformacji elit politycznych i ich

liderów w WNP, [w:] Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP. Problemy metodologii badań, Tom 1, T. Bodio (red.), Warszawa 2010, s. 17-20.

26 K. Fedorowicz, Uwarunkowania wewnętrzne państw Azji Centralnej, [w:]  Nowa Wielka Gra

naukowcy dla celów badawczych konstruują różne definicje tych pojęć, co zdeter-minowane jest głównie konceptualizacją własnych badań.

W badaniach nad opisem przekształceń ustrojowych naukowcy z Europy Za-chodniej oraz państw anglojęzycznych używają terminu tranzycja (transition)27. W ich opinii tranzycja to pewien etap procesu zmian systemowych, krótki okres przejściowy pomiędzy poprzedzającym a następującym po nim systemem politycz-nym, który kończy się z chwilą ustanowienia nowych reguł sprawowania władzy.

Przekształcenia systemowe umiejscowione są w konkretnej przestrzeni czaso-wej i geograficznej. To czas pomiędzy punktem, w którym następuje uruchomie-nie procesu dekompozycji systemu autorytarnego, a punktem w którym następuje ukształtowanie systemu politycznego zawierającego w sobie elementy demokra-cji. Okres ten charakteryzuje się dużą niepewnością, zaburzeniami i brakiem jed-noznacznych gwarancji, że celem będzie demokracja28. Słowo tranzycja sugeruje ruch lub przemieszczenie z jednego stanu w drugi. Warto przy tym pamiętać, że etymologia tego terminu ma swoje korzenie w okresie wcześniejszym.

Początkowo termin ten powstał dla określenia drogi, jaką przeszły od systemu autorytarnego do demokratycznego państwa Europy Południowej takie jak Hisz-pania, Portugalia czy Grecja oraz Ameryki Południowej jak Brazylia. W latach 70. i 80. XX wieku, gdy zaczynano się tym terminem posługiwać, przemiany ustrojowe w tych państwach przebiegały dość gwałtowanie i szybko. Zgodnie z koncepcją fal demokratyzacji Samuela Huntingtona była to tzw. „trzecia fala” demokratyzacji, rozpoczęta w 1974 roku po upadku dyktatury w Portugalii. W jej wyniku w dość krótkim i określonym czasie w około trzydziesty krajach Europy, Azji i Amery-ki Łacińsi Amery-kiej systemy demokratyczne zastąpiły systemy autorytarne, a w szeregu państwach nastąpiła znaczna liberalizacji systemów politycznych29. Proces ten jest jednak pojmowany dość szeroko.

Według Huntingtona można wyróżnić co najmniej cztery etapy na drodze do demokratyzacji: rozpad rządów autorytarnych, tranzycja, konsolidacja i dojrzewa-nie demokratycznego porządku politycznego. Tranzycja jest tym etapem, który jest obarczony sporym ryzykiem niepewności, gdyż na całym jego etapie istnieje zagrożenie powrotu do starego systemu. Ukształtowany po rozpadzie rządów au-torytarnych system polityczny ma przeważnie charakter hybrydoidalny, gdzie in-stytucje starego porządku współdziałają z nowymi, tzn. stare elity polityczne dzielą się władzą z nowymi na zasadzie układu lub w drodze konfliktu30.

27 Np. T.  Carothers, The End of the Transition Paradigm, „Journal of Democracy”, 2002, nr  1; G. O`Donnell, P. C. Schmitter, Transitions from Authoritarian Rule. Tentative Conclusions about

Uncertain Democracies, Balitmore and London 1993.

28 G. O`Donnell, P. C. Schmitter, Transitions... op. cit., s. 6.

29 S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 2009, s. 31.

Jednak po upadku systemu komunistycznego w Europie i rozpadzie ZSRR oka-zało się, że proces kształtowania się nowego systemu politycznego, tworzenie no-wego ustroju społeczno-gospodarczego oraz budowanie nowych powiązań mię-dzynarodowych wymagają znacznie dłuższej perspektywy czasowej niż dotychczas. Zmiany systemowe w tym regionie miały o wiele szerszy zasięg niż w państwach Europy Południowej i Ameryki Łacińskiej na przełomie lat 80/90 XX wieku.

Po okresie około 25 lat przemian ustrojowych możemy wyróżnić kilka grup państw. Pierwszą grupę stanowią państw udanej transformacji (np. Polska, Czechy, Słowenia, Słowacja), drugą państwa opóźnionej transformacji (np. Chorwacja, Serbia, Bułgaria, Rumunia). Trzecią grupę stanowią zaś państwa tzw. zahamowa-nej transformacji, znajdujące się w stanie destabilizacji (np. Bośnia i Hercegowina, Mołdawia, Ukraina, Armenia, Azerbejdżan, państwa Azji Centralnej)31. W ostat-nim przypadku mamy do czynienia z przedłużającym się okresem przejściowym, swoistym stanem zawieszenia, który trwa wiele lat i dla niektórych państw staje się wręcz stanem permanentnym.

Tym samym proces głębokich przemian ustrojowych w  tym regionie jest znacznie trudniejszy i  bardziej skomplikowany, a  pojęcie tranzycji okazuje się w tym konkretnym przypadku zbyt wąskie do właściwego określenia charakteru tych przemian. Ponadto można zauważyć, iż przeniesienie pojęcia tranzycja na po-trzeby analizy procesów mających miejsce w regionie byłego ZSRR nie jest do koń-ca trafne, ponieważ ukształtowało się ono na gruncie teoretycznej analizy znacznie odmiennej rzeczywistości społecznej. Zdaniem niemieckiego badacza Clausa Offe jest to tym bardziej uzasadnione, gdyż unikalny i bezprecedensowy charakter pro-cesu transformacji w regionie poradzieckim dotyczy funkcjonowania trzech hie-rarchicznych szczebli poziomów decyzyjnych. Poziom pierwszy obejmuje szczebel tożsamości, jak i terytorialnych, społecznych i kulturalnych granic państwa na-rodowego. Drugi poziom obejmuje zasady, procedury i prawa, które składają się na instytucjonalne ramy ustrojowe. Z kolei poziom trzeci dotyczy zaś podziału władzy politycznej i korzyści ekonomicznych32.

Z tego powodu w pracach polskich naukowców i badaczy z regionu byłego ZSRR częściej stosuje się termin transformacja dla oznaczenia zarówno procesu przemian ustrojowych jak i całego okresu przygotowania i konsolidacji nowego systemu. Ich zdaniem słowo transformacja zdecydowanie lepiej opisuje całokształt przekształceń ustrojowych w  omawianym regionie. Jak pisze węgierski badacz Andras Bozoki, postkomunistyczna transformacja jest nową nieznaną politycz-ną zmiapolitycz-ną historii, gdzie nie tylko dyktatorski system polityczny jest zastępowany przez liberalny i demokratyczny, ale równocześnie skolektywizowana