Struktura naczelnych organów władzy państwa

W Republice Armenii podstawowe zasady ustrojowe oraz struktura naczelnych organów państwa sformułowane zostały w rozdziale pierwszym ustawy zasadniczej, przyjętej w 1995 roku w wyniku referendum i znowelizowanej 6 grudnia 2015 roku135. Art. 1 w sposób generalny określa charakter armeńskiego państwa stanowiąc, iż Re-publika Armenia jest suwerennym, demokratycznym i socjalnym państwem prawa. Wynikają z tego artykułu trzy podstawowe zasady ustroju politycznego: zasada pań-stwa demokratycznego, zasada pańpań-stwa prawnego i zasada pańpań-stwa socjalnego.

134 С. Маркедонов, Конституционная реформа в Армении: рискованное лавирование, http:// politcom.ru/18781.html (dostęp: 18.01.2017).

135 Конституция Республики Армения с изменениями, Принята 06.12.2015, http://www.par-liament.am/law_docs5/06122015.pdf (dostęp: 4.8.2016).

Zasada państwa demokratycznego sytuuje naród w  charakterze podmiotu najwyższej władzy w państwie, udziela obywatelom gwarancji prawa wyborczego i możliwość bezpośredniego wpływania przez nich na sprawowanie władzy pań-stwowej, deklaruje pluralizm polityczny i ideologiczny, kształtuje strukturę władz publicznych i relacje między nimi na demokratycznych zasadach oraz przewiduje możliwość podejmowania istotnych dla państwa rozstrzygnięć większością gło-sów. Zasada państwa prawa z kolei oznacza, iż wszystkie organy państwowe są zobowiązane do podejmowania działań wyłącznie na podstawie obowiązującego prawa, a podejmowane przez nie rozstrzygnięcia muszą być zgodne z konstytucją i ustawami. Natomiast zasada państwa socjalnego powoduje, iż organy państwowe w ramach realizacji swoich funkcji są zobowiązane uwzględniać podstawowe pra-wa socjalne jednostki oraz zapewnić ich realizacje.

Dla właściwego określenia charakteru ustroju politycznego Republiki Armenii istotne znaczenie mają kwestie fundamentalne, takie jak wskazanie w treści usta-wy zasadniczej suwerena oraz formy sprawowania najusta-wyższej władzy w państwie. Art. 2 ustawy zasadniczej jednoznacznie określa suwerena stanowiąc, że władza w Republice Armenii należy do narodu. Wynika z tego jednoznacznie, że suwere-nem jest naród, który sprawuje najwyższą władze w państwie. Przepisy konstytucji gwarantują ogółowi obywateli prawo do bezpośredniego decydowania o składzie Zgromadzenia Narodowego i  innych organów przedstawicielskich. Konstytucja jednoznacznie i definitywnie stanowi, że obywatele, przesądzając o składzie po-litycznym parlamentu, wywierają jednocześnie pośredni wpływ na skład organu wykonawczego oraz na kierunki realizowanej przez niego polityki.

Władza najwyższa jest sprawowana przez naród w formie demokracji przed-stawicielskiej za pośrednictwem deputowanych do parlamentu w drodze wybo-rów powszechnych oraz w drodze głosowania powszechnego w referendum, któ-re przeprowadza się w celu podejmowania najważniejszych decyzji o znaczeniu ogólnokrajowym. W tym względzie decydujące znaczenie ma referendum kon-stytucyjne, poprzez które obywatele mogą rozstrzygać zarówno o kształcie ustroju politycznego państwa, jak i o roli i zakresie funkcjonowania odpowiednich orga-nów państwa. Jednocześnie art. 2 stanowi, iż uzurpacja władzy przez jakąkolwiek organizację lub osobę stanowi przestępstwo. Taki zapis jeszcze bardziej podkreśla fakt, że jedynym podmiotem najwyższej władzy jest naród.

Ustawa zasadnicza określa strukturę naczelnych organów państwa Republi-ki Armenii. Jest ona oparta na zasadzie podziału i równowagi władz. Zasadę tę formułuje art. 4 konstytucji, który stanowi, iż władza państwowa sprawowana jest zgodnie z konstytucją i ustawami w oparciu o zasadę podziału oraz równo-wagi władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Do sprawowania każdej z tych władz powołane zostały określone organy państwowe. Jednak w odróżnie-niu od większości współczesnych konstytucji, w armeńskiej ustawie zasadnicznej art. 4 nie wymienia, jakie organy zostały powołane do sprawowania każdej

z wy-mienionych w jego treści władz. Aby to ustalić, konieczne jest przeprowadzenie analizy tych artykułów ustawy zasadniczej, które regulują ustrój naczelnych orga-nów państwa.

Władza ustawodawcza została powierzona w całości jednoizbowemu parla-mentowi (Zgromadzenie Narodowe), władza wykonawcza znalazła się w  gestii rządu a zadania z zakresu władzy sądowniczej przypadły w udziale sądom i Sądo-wi Konstytucyjnemu.

Konstytucja Republiki Armenii w sposób jednoznaczny wskazuje organ po-wołany do sprawowania władzy ustawodawczej. Art. 88 stanowi, iż Zgromadzenie Narodowe sprawuje władzę ustawodawczą. Ten sam artykuł w dalszej części głosi, iż Zgromadzenie Narodowe sprawuje kontrole nad władzą wykonawczą, przyjmu-je budżet i wykonuprzyjmu-je inne funkcprzyjmu-je określane przez konstytucję. Ponadto parlament musi działać zgodnie z uchwalonym regulaminem. Art. 89 stanowi z kolei, iż Zgro-madzenie Narodowe składa się z nie mniej niż 101 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych według metody proporcjonalnej. Ponadto parlament w sposób określony w kodeksie wyborczym wydziela 4 miejsca dla przedstawi-cieli największych mniejszości narodowych w Armenii. Art. 90 ustala czas pełno-mocnictw dla Zgromadzenia Narodowego na 5 lat. W ramach funkcji kontrolnej, parlament posiada uprawnienia do sprawowania parlamentarnej kontroli działań podejmowanych przez egzekutywę. Ponadto Zgromadzenie Narodowe wykonuje funkcję ustrojodawczą oraz posiada uprawnienia w zakresie obsady personalnej najważniejszych konstytucyjnych organów państwa.

W sposób jednoznaczny ustawa zasadnicza wskazuje także organ powołany do sprawowania władzy wykonawczej. Artykuł 146 stanowi, iż rząd jest najwyższym organem władzy wykonawczej. Rząd na podstawie programu opracowuje i wdraża politykę wewnętrzną i zagraniczną. Do kompetencji rządu należą wszystkie kwe-stie odnoszące się do władzy wykonawczej, które nie są zastrzeżone dla innych organów administracji państwowej lub samorządu terytorialnego. Rząd składa się z premiera, wicepremiera i ministrów. Zgodnie z art. 149 prezydent ma obowiązek powołania na premiera kandydata wyłonionego przez parlamentarną większość. Dla efektywnego rządzenia i realizacji funkcji organu władzy wykonawczej rząd musi posiadać poparcie ze strony większości parlamentarnej. Premier przedstawia parlamentowi program działania rządu, który podlega głosowaniu. Jeżeli Zgro-madzenie Narodowe nie zatwierdzi program rządu i wyboru nowego premiera, zostaje rozwiązane z mocy prawa. Zgodnie z art. 156 rząd co roku przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu sprawozdanie z działalności.

Istotna zmianą, jaka zaszła w związku z nowelizacją konstytucji w 2015 roku, jest kwestia kontroli nad siłami zbrojnymi. Zgodnie z art. 155 od 2018 roku siły zbrojne Republiki Armenii będą podporządkowane rządowi. Premier będzie naj-wyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych i będzie posiadał kompetencje do obsadza-nia stanowisk w Sztabie Generalnym. Będzie także przewodniczącym Rady

Bez-pieczeństwa i będzie ustalał jej skład zgodnie z odpowiednimi ustawami. W czasie wojny premier będzie także naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Premier i członko-wie rządu ponoszą odpoi członko-wiedzialność wyłącznie przed Zgromadzeniem Narodo-wym co oznacza, że mogą być odwołani w wyniku uchwalenia wotum nieufności.

W znowelizowanej konstytucji dość mocno osłabiona została pozycja prezy-denta, wcześniej dominującego w systemie politycznym Armenii. Zmiany te wej-dą w życie po zakończeniu kadencji obecnego prezydenta w 2018 roku. Znowe-lizowana konstytucja nie zalicza prezydenta expressis verbis do organów władzy wykonawczej. Zgodnie z art. 123 prezydent jest głową państwa i od 2018 roku spełniać będzie funkcję symboliczno-reprezentacyjną w  systemie politycznym. Będzie wybierany przez parlament na 7 letnią kadencją, bez możliwości reelek-cji. Prezydentem będzie mogła zostać osoba w wieku powyżej 40 lat, posiadająca obywatelstwo Armenii od 6 lat, stałe mieszkająca w Armenii od 6 lat i biegle wła-dająca językiem ormiańskim. Większość jego dotychczasowych uprawnień w ra-mach władzy wykonawczej zostało przejęte przez premiera i rząd. Należy zwrócić uwagę, że do momentu nowelizacji konstytucji w 2005 roku, prezydent zajmo-wał nadrzędną pozycję nad innymi organami państwa, w tym nad parlamentem. Gwarantował przestrzeganie konstytucji, zapewniał prawidłowe funkcjonowanie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Był też gwarantem niepodle-głości, terytorialnej niepodzielności i bezpieczeństwa państwa. Zgodnie z ówcze-snymi unormowaniami, prezydent nie został zaliczony do organów władzy wyko-nawczej lecz jako instytucja nadrzędna, dysponująca wobec nich daleko idącymi uprawnieniami, szczególnie wobec władzy sądowniczej, co ewidentnie naruszało zasadą trójpodziału władz.

Do 2005 roku zgodnie z konstytucją prezydent był gwarantem niezawisłości organów sądowniczych i  pełnił funkcję przewodniczącego Rady Sądownictwa Armenii, której skład sam wyznaczał. Przysługiwało mu prawo odwoływania sę-dziów, wyrażania zgody na ich aresztowanie i pociąganie do odpowiedzialności. Wyłączną prerogatywą prezydenta było powoływanie prezesów i  sędziów Sądu Kasacyjnego, prezesów i sędziów Sądu Apelacyjnego, sądów pierwszej instancji i sadów specjalnych. Ponadto prezydent mianował połowę składu Sądu Konstytu-cyjnego oraz Prokuratora Generalnego. Nadmierne pełnomocnictwa prezydenta wobec wymiaru sprawiedliwości i egzekutywy naruszały fundamentalną zasadę podziału władzy i stawiały pod znakiem zapytania efektywność wypełniania przez głowę państwa obowiązków zapewnienia właściwego funkcjonowania władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

Kwestia zapewnienia właściwej równowagi między władzą wykonawczą, usta-wodawczą a zwłaszcza sądowniczą została uregulowana w dopiero kolejnych no-welizacjach konstytucji w 2005 i 2015 roku. Obecnie zgodnie z art. 162 wymiar sprawiedliwości sprawują tylko sądy zgodnie z konstytucją i ustawami. Artykuł 163 wymienia z kolei wszystkie rodzaje sądów w Armenii. Należą do nich: Sąd

Konstytucyjny, Sąd Kasacyjny, sądy apelacyjne, sądy pierwszej instancji oraz Sąd Administracyjny. W przypadkach przewidzianych przez prawo mogą być tworzo-ne sądy wyspecjalizowatworzo-ne. Zakazatworzo-ne jest tworzenie sądów nadzwyczajnych.

Zgodnie z art. 166 Sąd Konstytucyjny składa się z 9 sędziów wybieranych na 12 letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe większością 3/5 głosów. Po trzech kandydatów przedstawiają prezydent, rząd i zgromadzenie sędziów. Z kolei sędziów Sądu Kasacyjnego powołuje na 6 lat prezydent na wniosek Zgromadzenia Narodowego. Parlament dokonuje wyboru kandydatów na sędziów Sądu Kasacyj-nego na podstawie propozycji Rady Sądownictwa. Na wniosek Rady Sądownictwa, prezydent powołuje także sędziów sądów pierwszej instancji oraz sądów admini-stracyjnych na okres 3 lat. Istotnym organem jest także Rada Sądownictwa. Zgod-nie z art. 173 Rada Sądownictwa jest samodzielnym i Zgod-niezależnym organem, który gwarantuje niezależność sądów i niezawisłość sędziów. Składa się z 10 członków wybieranych na 10-letnią kadencję. Połowę składu wybiera zgromadzenie ogólne sądów, a drugą część Zgromadzenie Narodowe.

Niezależnie od sądów, jako dopełnienie sądowej ochrony praw człowieka wy-mienić należy urząd Obrońcy Praw Człowieka, powołany w 2004 roku na mocy specjalnej ustawy. Obecnie instytucja Obrońcy Praw Człowieka znalazła swoje umocowanie w konstytucji w rozdziale 10, który określa tryb powołania i zadania armeńskiego ombudsmana. Tym samym nowelizacje konstytucji z 2005 i 2015 roku sprawiły, iż w strukturze naczelnych organów państwa Armenii zachowany został właściwy podział i  równowaga między trzema zasadniczymi sferami aktywności państwa, a mianowicie władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

2.7. Podsumowanie

Kwestia stanowienia ustroju konstytucyjnego na przykładzie Armenii dowo-dzi, iż mimo funkcjonowania we współczesnym świecie wielu istniejących i spraw-dzonych wzorców, nie jest to zadanie łatwe i bezproblemowe. W tej najmniejszej republice byłego ZSRR kształtowanie właściwych rozwiązań konstytucyjnych, czy-li fundamentu państwa, do dnia dzisiejszego charakteryzuje się dużą zmiennością i niestabilnością.

Sam proces kształtowania konstytucji, uchwalonej dopiero w 1995 roku, trwał zbyt długo i charakteryzował się głębokimi podziałami politycznymi dotyczącymi podstaw ustroju politycznego. Po kilku latach prac, zwyciężyła opcja ukształto-wania silnej władzy prezydenckiej w obliczu prowadzonego konfliktu zbrojnego. W imię wyższych celów i potrzebnej stabilizacji, zdecydowano się na ukształto-wanie republiki prezydencko-parlamentarnej. Przyjęte wówczas rozwiązania kon-stytucyjne wywarły nieodwracalny wpływ na kształt i  funkcjonowanie systemu politycznego Armenii przez następne 25 lat. Dominacja głowy państwa, zarówno

formalna jak i nieformalna, stała się znakiem rozpoznawczym systemu politycz-nego Armenii.

Rozwiązania ustrojowe przyjęte w  konstytucji z  1995 roku już po kilku la-tach okazały się jednak wadliwe i wymagające poprawek. W wyniku silnej pre-sji zewnętrznej podjęto nieudaną próbę rewizji konstytucji w 2003 roku. Dopiero w 2005 roku sukcesem zakończyła się podjęta ponownie próba nowelizacji konsty-tucji. Postanowiono zmniejszyć szerokie uprawnień głowy państwa i nadać syste-mowi politycznemu cechy właściwe rozwiązaniom parlamentarno-prezydenckiej formy rządów. Z  jednej strony starano się przekonać społeczność międzynaro-dową o dokonującej się demokratyzacji systemu politycznego, a z drugiej strony próbowano uprzedzić ewentualną „kolorową rewolucję” poprzez demonstracyjną gotowość do zmian. Po kolejnych dziesięciu latach postanowiono (tzw. prezydent postanowił) o kolejnej nowelizacji konstytucji i przekształceniu Armenii w repu-blikę parlamentarną.

Należy zauważyć, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat od momentu przyjęcia konstytucji w 1995 roku, miały miejsca dwie gruntowne nowelizacje ustawy zasad-niczej. W ciągu tego okresu system polityczny Armenii w kwestii rozwiązań ustro-jowych dokonał radykalnego zwrotu, od republiki prezydenckiej (1991-1995), poprzez republikę prezydencko-parlamentarną (lub semi-prezydencką w  latach 1996-2005)), parlamentarno-prezydencką (2006-2017) do klasycznej republiki parlamentarnej (od 2018 roku). Tak radykalne zmiany w stosunkowo krótkim cza-sie ewidentnie dowodzą dużej niestabilności systemu politycznego.

Pozytywną cechą charakterystyczną armeńskiej konstytucji (i jej kolejnych nowelizacji) jest fakt, iż były przyjmowane w wyniku ogólnonarodowego referen-dum. Mimo uchwalenia ich przez parlament, głos narodu był pod tym względem decydujący. Należy jednak dodać, że konstytucja z 1995 roku przyjęta została w re-ferendum minimalną ilością głosów. Próba nowelizacji w 2003 roku zakończyła się niepowodzeniem, gdyż zmiany nie zostały poparte w referendum. Także ostatnia nowelizacja w 2015 roku została przyjęta w referendum, choć nie cieszyła się du-żym poparciem, szczególnie w Erywaniu i drugim największym mieście Giumri, gdzie różnica między „za” i „przeciw” wyniosła mniej niż 10%. Świadczy to o du-żym poczuciu niepewności społeczeństwa, które w referendum ma „jedynie” do-konać aktu legitymizacji nowych rozwiązań.

Z kolei negatywnym elementem był fakt, iż każda nowelizacja konstytucji mia-ła swoje źródło w ośrodku prezydenckim. Ponadto proces nowelizowania ustawy zasadniczej odbywał się głównie w zaciszu gabinetów przy udziale wąskiej grupy ekspertów i polityków. Brakowało powszechnej informacji o przyczynach, skali i zamierzeniach nowelizacji. Nie uwzględniano (lub też nie zamierzano uwzględ-niać) zdania i opinii społeczeństwa, które praktycznie zostało wyłączone z tego procesu i w stosownym czasie było jedynie informowane o zmianach, bez możli-wości artykulacji swojego zdania. W zasadzie udział społeczeństwa w referendum

ograniczał się do aktu powszechnej legitymizacji decyzji podjętych w wąskim gro-nie w kwestii nowelizacji najważgro-niejszego aktu prawnego. Tym samym na pod-stawie dokonanej analizy stanowienia konstytucji Armenii można powiedzieć, że pod tym względem nie doszło jeszcze w tym kraju do konsolidacji ustroju konsty-tucyjnego. Proces ten charakteryzuje się dużą niestabilnością i trwa nadal.

3