Krytyka teorii transformacji

Ukształtowane na przełomie lat 70/80 XX wieku teorie transformacji, które w nauce służyły do analizy procesu przekształceń systemowych w państwach Eu-ropy Południowej i Ameryki Łacińskiej, w miarę upływu czasu znajdowały się pod coraz większą krytyką. Kwestionowano głównie fakt, iż w badaniach nad politycz-nymi przemianami cechą charakterystyczną było odrzucenie wyjaśnień ekono-micznych, socjologicznych oraz kulturowych i skupienie się na interakcjach i dzia-łaniach aktorów politycznych. Zwracano uwagę, że funkcjonujące teorie, mimo że w sposób niezwykle użyteczny wyjaśniają proces przemiany, to w zdecydowanie mniejszym stopniu przyczyniają się do zrozumienia złożoności dalszej transfor-macji oraz konsolidacji, szczególnie w państwach poradzieckich.

Upadek komunizmu i ZSRR na przełomie lat 80/90 XX wieku znacznie rozsze-rzył pole badawcze dla kształtowania nowych ujęć teoretycznych. Na fali gwałtow-nej demokratyzacji, która dokonywała się na terenie dotychczas określanym w ka-tegoriach skonsolidowanego autorytaryzmu, pojawiały się nowe teorie dowodzące bezalternatywności liberalnej demokracji. Francis Fukuyama w  swojej książce „Koniec historii” przekonywał, że trzecia fala demokratyzacji rozpoczęta w 1974 roku w Portugalii jest potwierdzeniem zwycięstwa idei liberalizmu w wymiarze

76 G. O’Donnell, P. Schmitter, Transition from Authoritarian Rule: Tentative Conclusions about

Un-certain Democracies, Baltimore -London 1986.

77 J. Ćwiek-Karpowicz, Zastosowanie teorii transformacji w  wyjaśnieniu przemian ustrojowych

polityczno-ekonomicznym78. Jego zdaniem mamy do czynienia z ostateczną klę-ską dyktatury jednostki czy armii na rzecz demokracji. W miejsce dotychczaso-wej niepewności co do kierunku przemian, mamy wreszcie pewność, że prowadzą one do powszechnie pożądanego celu, jakim jest demokracja liberalna. Ten nazbyt optymistyczny paradygmat stał się głównym elementem krytyki.

Główni krytycy teorii transformacji zwracają uwagę, że proces przejścia od autorytaryzmu nie może być równoznaczny z jednoznacznym ukształtowaniem i konsolidacją demokracji. Podczas transformacji ustrojowej na obszarze państw poradzieckich możemy wyróżnić państwa, które w procesie przemian nie zmie-rzają bezpośrednio do demokracji, ale także nie zmiezmie-rzają automatycznie do au-torytaryzmu. W obu ujęciach teoretycznych, strukturalnym i funkcjonalnym, nie uwzględniono w  należyty sposób istotnych uwarunkowań zewnętrznych oraz zróżnicowania etniczno-religijnego.

Howard Wiadra poddając krytyce teorie transformacji uważa, iż jest ona nie-właściwie skonstruowana. Pomija ważne zmienne, które determinują moment po-czątkowy procesu przemian i jego kierunek. Nie docenia zróżnicowania kultury politycznej w każdym państwie, przekształcenia autorytarnego reżimu, podziału w gronie elit, transformację ekonomiczną a także duży wpływ otoczenia między-narodowego. To jego zdaniem jest szczególnie widoczne w regionie Europy, gdzie znaczącym impulsem do zapoczątkowania przemian było finansowanie i wspiera-nie ruchów opozycyjnych (zwłaszcza a w Polsce) główi wspiera-nie przez USA79.

Podobnego zdania jest Huntington, zwracając uwagę na prezydenturę Jimmy-ego Cartera i Ronalda Reagana, którzy przykładali dużą wagę do praw człowieka i hojnie wspierali ruchy opozycyjne, szczególnie w Polsce. W pierwszej połowie lat 80. XX wieku amerykańska administracja podejmowała aktywne działania (poli-tyczne, ekonomiczne, dyplomatyczne i militarne) na rzecz wspierania demokra-cji80. Również duże znaczenie miały działania Kościoła katolickiego i wybór pol-skiego kardynała Karola Wojtyły na papieża w 1978 roku. Z kolei Ralf Dahrendorf podnosi kwestię zmiany polityki zagranicznej i wewnętrznej w ZSRR za czasów Michaiła Gorbaczowa, odrzucenie monopolu partii komunistycznej oraz eksplo-zję tłumionych do tej pory konfliktów etniczno-terytorialnych, co przyczyniło się znacznie do upadku dotychczasowych reżimów i ukształtowaniu nowych81.

Nowa sytuacja w  wyniku zmian ustrojowych na obszarze poradzieckim i znacznie odbiegające od wcześniejszych przykładów uwarunkowania tego pro-cesu doprowadziły do próby ukształtowania nowego paradygmatu transformacji.

78 F. Fukuyama, Koniec... op. cit., s. 5.

79 H. Wiarda, Southern Europe, Eastern Europe and Comparative Politics: „Transitology” and the

Need for New Theory, „Eastern European Politics and Societes”, 2001, vol. 15 (3), s. 496-498.

80 S. P. Huntington, Trzecia fala..., op. cit., s. 101-103.

Taka próbę w 2002 roku podjął Thomas Carothers, który również poddał krytyce dotychczasowe odgórne założenie tranzytologów, iż upadek systemu niedemokra-tycznego prowadzi do demokratycznej transformacji.

Tzw. „demokratyczne otwarcie” niekoniecznie prowadzi do ustanowienia i konsolidacji demokracji. Dowodził, że około 80% państw przechodzących pro-ces transformacji nie osiąga zakładanego sukpro-cesu. Często cofają się z wyznaczo-nego kierunku lub przechodzą długotrwałe stany stagnacji/hibernacji, swoistego zawieszenia, co nie pozwala ich zaklasyfikować jednoznacznie ani do demokracji ani do autorytaryzmów. Zakwestionował także fakt, iż odbycie rywalizacyjnych wyborów jest równoznaczne z  ustanowieniem demokracji i  jej legitymizacją82. W niektórych państwach wolne i demokratyczne wybory paradoksalnie ułatwiają dojście do władzy ugrupowań, które wprost odrzucają wartości leżące u podłoża koncepcji demokracji liberalnej.

Podobnego zdania są Lucan A.  Way i  Steven Levitsky, którzy dowodzą, że cechą charakterystyczną tzw. „trzeciej fali” jest to, że odrzucenie autorytaryzmu w wersji klasycznej prowadzi często do ustanowienia nowego typu autorytaryzmu wyborczego (rywalizacyjnego). Przeprowadzenie w danym państwie rywalizacyj-nych wyborów – co jest uznawane za podstawowy wymóg zaliczenia go do grupy państw demokratycznych, nie oznacza automatycznie porzucenia metod autory-tarnych w systemie. Szczególnie przejawia się to na obszarze byłego ZSRR, gdzie powstaje sporo tzw. reżimów hybrydowych, jednocześnie spełniających część wy-mogów systemu demokratycznego jak i autorytarnego83.

Carothers uważał także, że proces przemian nie musi obejmować swoim za-sięgiem wszystkich trzech stadiów przewidzianych przez Huntingtona. Ponadto postulował powrót do funkcjonalnego paradygmatu w badaniach nad procesem tranzycji, gdyż decydujące znaczenie dla sukcesu w  tym procesie mają poziom rozwoju ekonomicznego, dziedzictwo instytucjonalne, struktura narodowościo-wo-religijna oraz tradycja. Zupełnie nowym założeniem było to, że procesy prze-miany nie zachodzą tylko i wyłącznie w państwach o ustabilizowanych granicach, ale że proces przejścia w  regionie szczególnie poradzieckim może być tożsamy z koniecznością budowy nowego państwa84. A to może znów wiązać się z wystę-powanie konfliktów, politycznych lub zbrojnych, co będzie wpływało w sposób negatywny na treść przemiany.

Inny krytyk teorii transformacji, Valerie Bunce, zwróciła uwagę na zbyt wiel-kie różnice w  czasie, kontekście i  efektach procesów demokratyzacyjnych za-chodzących w różnych regionach po 1974 roku. Zwracała ona uwagę, że procesy

82 T. Carothers, The End..., op. cit., s. 6-20.

83 S. Levitsky, L. A. Way, The Rise of Competitive Authoritarianism, „Journal of Democracy”, 2002, vol. 13, nr 2, s. 51-52.

polityczne zachodzące w regionie państw poradzieckich, w odróżnieniu od Ame-ryki Łacińskiej i Europy Południowej, nie mogą być określone wspólnym mianem demokratyzacji, z uwagi na duże zróżnicowanie kierunku rozwoju politycznego i niejednakowych efektów85. Podkreślała nieprzystawalność uwarunkowań państw byłego ZSRR do przebiegu procesu przemiany, jaki miał miejsce w  państwach Ameryki Łacińskiej. Dowodziła, że demokratyzacja tego regionu charakteryzuje się odmienną specyfiką. Mamy do czynienia z odmienną naturą systemów autory-tarnych w państwach komunistycznych, mobilizacją społeczeństwa i perspektywą uniezależnienia się od ZSRR. Do tego dochodzi kwestia całościowej zmiany w sys-temie ekonomicznym86. Tym samym proces przekształceń w tym regionie coraz częściej analizowano jako upadek instytucjonalny, rozpad państwa, obumieranie państwa, zwijanie się państwa czy też dekolonizację.

Krytyka teorii transformacji dotyczy także postrzegania jej jako procesu line-arnego, który polega na przejściu z jednego znanego punktu do drugiego, również znanego. Tak uważa brytyjski politolog Richard Sakwa, według którego tranzycja jest logiczną i niezbędną fazą rozwoju społeczeństwa. Odmiennego zdania są Mi-chael Burawoy i Katharine Verdery, którzy krytykują teorie transformacji za jej teleologiczny schemat, wg którego uniwersalnym i nieuchronnym celem każdej transformacji jest demokracja liberalna. Uważają oni, że tzw. teleologizm transfor-macyjny oznacza uznanie wyższości demokracji liberalnej nad autorytaryzmem i konieczność przyjęcia założenia, że każde państwo musi osiągnąć prędzej czy później to stadium rozwoju87. W odniesieniu do państw postsocjalistycznych taki rodzaj postrzegania nie zdaje egzaminu, ponieważ pomija cechy charakterystycz-ne każdego państwa, które mają duży wpływ na etapie przejścia.

Krytyka linearnego modelu przejścia dotyczy schematu przejścia od państwa autorytarnego do demokratycznego, która najczęściej przybiera następującą trajek-torię: erozja i rozpad systemu autorytarnego, liberalizacja, demokratyzacja instytu-cji, demokracja nieskonsolidowana oraz demokracja skonsolidowana. Przy czym ostatni element, konsolidacja sprawia obecnie coraz większy kłopot z powodu braku jasnych i jednoznacznych kryteriów określenia momentu rozpoczęcia i końca kon-solidacji. To z kolei powoduje kolejny problem stopniowalności demokracji.

W konstruowanych modelach przejścia dość powszechnie przypisywano szczególną role elitom politycznym, zwłaszcza grupom reformatorskim we wła-dzach i umiarkowanym opozycjonistom, który dochodzili do kompromisu i bez-krwawego przejścia. Michael McFall zdecydowanie zaprzecza temu, a szczególnie tezie, że porozumienie elit jest wynikiem równowagi między siłami konserwatyw-nymi i reformatorskimi. Dowodzi, że o tempie i charakterze zmian decyduje nie

85 A. Antoszewski, Demokratyzacja... op. cit., s. 6.

86 Za: J. Ćwiek-Karpowicz, Zastosowanie teorii... op. cit., s. 116-117.

równowaga, a przewaga określonej grupy w elicie i to jeszcze przed rozpoczęciem procesu transformacji. Szansa na ukształtowanie skonsolidowanej demokracji istnieje w momencie, gdy siły reformatorskie wywodzące się z dotychczasowych władz mają przewagę i cieszą się dużym poparciem mas. Jego zdaniem taka sy-tuacja miała miejsce w  Polsce, Czechach, na Węgrzech, w  Słowacji, Słowenii, Chorwacji oraz republikach bałtyckich. Jeśli mamy do czynienia z równowagą, to proces przemian najczęściej kończy się ukształtowaniem systemu częściowo de-mokratycznego, tak jak w Macedonii, Albanii, na Ukrainie i w Mołdawii. Z kolei dominacja sił konserwatywnych powoduje ukształtowanie tzw. niepełnej demo-kracji lub rządów autorytarnych (Białoruś, Kazachstan, Uzbekistan)88.

W odniesieniu do państw poradzieckich McFall jest zdania, iż możemy mó-wić o dwóch falach demokratycznej transformacji na tym obszarze, przyjmując rok 2000 za cezurę. Jego zdaniem moment upadku systemów autorytarnych i de-mokracji częściowych w Serbii w 2000 roku, w Gruzji w 2003 roku i na Ukrainie w  2004 roku jest właśnie początkiem drugiej fali demokratyzacji w  państwach postkomunistycznych89.

Podobnego zdania jest chorwacka badaczka Vesna Pusić, która także jest zwo-lenniczką dwustopniowej transformacji. Jej zdaniem na obszarze Europy począw-szy od lat 90. XX wieku doszło do dwóch fal transformacji. Pierwsza z nich miała miejsce do połowy lat 90. i charakteryzowała się nieudaną próbą konsolidacji no-wych systemów w miejsce dotychczasono-wych autorytaryzmów. Druga fala demo-kratyzacji rozpoczęła się pod koniec lat 90. XX wieku i stanowiła odrębną odsłonę tego procesu, prowadząc od konsolidacji liberalnych demokracji. Chociaż te zało-żenia głównie dotyczą regionu byłej Jugosławii a szczególnie Chorwacji i Serbii, to analogicznie jak na obszarze poradzieckim, proces przemian zachodzących w ra-mach transformacji nie przebiegał tak szybko i bezproblemowo, jak przyjmowa-li teoretycy90. Tym samym chorwacka badacz także kwestionuje linearny model przemian.

Na bazie krytyki teleologicznego modelu transformacji, szczególnie wśród naukowców pochodzących z regionu poradzieckiego, pojawiły się propozycje no-wego modelu tzw. transformacji otwartej. Przyjmuje ona założenie, iż dane pań-stwo może porzucić dotychczasowy system socjalistyczny/autorytarny, ale nie musi bezwarunkowo dążyć do demokracji liberalnej i wolnego rynku. Zwolennicy tego podejścia są zdania, że w badaniach nad procesem transformacji ustrojowej w państwach postkomunistycznych należy większą uwagę przykładać do charakte-rystycznych cech momentu odejścia od dotychczasowego systemu oraz w sposób

88 Ibidem, s. 116.

89 M. Mc Fall, Transition from Postcommunism, „Journal of Democracy”, 2005, vol. 16, nr 3, s. 7-8.

90 Za: D. Mikucka-Wójtowicz, Demokratyczna transformacja w Serbii i Chorwacji w latach

szczególny uwzględniać etap kształtowania się w tych państwach systemu postko-munistycznego.

Jednym z przedstawicieli tego nowego podejścia jest litewski politolog Zenonas Norkus. Zaprzecza on dominującemu dotychczas w  trazytologii przekonaniu, że transformacja ustrojowa oznacza przejście od modelu autorytarnego do liberalnej demokracji. W wydanej w 2012 roku swojej książce „On Baltic Slovenia and Ad-riatic Lithuania. A Qualitative Comparative Analysis of Patterns in Post-Communist Transformation” przedstawia zupełnie nowe, środkowoeuropejskie podejście do tej kwestii. Opowiada się za nieteleologiczną koncepcją transformacji ustrojowej, trak-tując ją jako proces wyjścia/opuszczenia dotychczasowego autorytarnego systemu. Co ważne, owo wyjście może dokonać się różnymi sposobami, a efekty tego dzia-łania nie zawsze mają swój koniec w tym samym punkcie. Proces przejścia w po-szczególnych państwach ma odmienny przebieg, na co składa się szereg zmiennych, takich jak wpływ katolicyzmu na społeczeństwo w transformujących się państwach, protestancki duch kapitalizmu a także czynnik „nordycki” w państwach bałtyckich.

W swojej publikacji autor dokonuje charakterystyki momentu wyjścia, pod-kreślając cechy charakterystyczne systemu komunistycznego, takie jak utrzymy-wanie dominującej pozycji ideologicznej, monopol władzy partii komunistycznej oraz kontrola środków produkcji. Wyróżnia kilka potencjalnych modeli, z których opisuje trzy jakie miały miejsce w praktyce.

Pierwszy model zakłada, iż władze zachowują dotychczasowy monopol poli-tyczny i dominującą ideologię, ale rezygnują lub porzucają mechanizmy kontroli gospodarki. W tej grupie można wyróżnić Chiny i Wietnam.

W drugiej grupie znajdują się państwa, w których władze porzuciły dominacje ideologiczną oraz centralne sterowanie gospodarką, ale utrzymały monopol poli-tyczny. Jest to charakterystyczne dla większości państw poradzieckich takich jak Armenia, Azerbejdżan, Kirgistan, Gruzja czy państwa Azji Centralnej.

Z kolei w trzeciej grupie znajdują się państwa w których odrzucono wszystkie trzy elementy systemu komunistycznego (Polska, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Rumunia, Węgry, Słowacja, Serbia, Ukraina). Autor wymienia jeszcze jeden mo-del, który w praktyce nie wystąpił. To przypadek, w którym następuje rezygnacja z monopolu politycznego i ideologicznego, przy zachowaniu jedynie społecznej własności środków produkcji91.

Sam proces wyjścia z systemu komunistycznego Norkus opiera na czterech czynnikach: orientacji, metodzie przeprowadzenia zmian gospodarczych oraz me-todzie zmian politycznych.

Orientacja, czyli postawa wobec dotychczasowego systemu i przeprowadza-nych zmian może przyjąć formę kontynuacji, czyli pozytywnego nastawienia

91 Z. Norkus, On Baltic Slovenia and Adriatic Lithuania. A Qualitative Comparative Analysis of

szości społeczeństwa wobec pozytywnych aspektów funkcjonowania w systemie socjalistycznym i konieczności ich zachowania w nowej sytuacji (Białoruś). Może mieć miejsce postawa restytucyjna, czyli próba odtworzenia systemu istniejące-go przed epoką komunizmu. W postawie imitacyjnej dąży się do ukształtowania systemu demokratycznego z wolnorynkową gospodarką. Pojawić się może także postawa innowacyjna w postaci poszukiwania stanu pośredniego między dotych-czasowym systemem a liberalną demokracją.

Ważnym czynnikiem, od którego uzależnione są efekty przemiany, jest meto-da przeprowadzenia zmian w gospometo-darce. Mamy tutaj do czynienia z tzw. terapią szokową, czyli gwałtownymi i dynamicznymi przemianami, działaniami stopniowy-mi/częściowymi czyli dokonywanymi w wybranych sektorach gospodarki. Ostatnią metoda są działania na poziomie minimalnym, charakteryzujące się niewielkim za-kresem reform, najczęściej polegającą na umożliwieniu społeczeństwu prowadzenia działalności gospodarczej z równoczesną państwową kontrolą gospodarki.

W kwestii metody zmian politycznych Norkus wyróżnia trzy sposoby. Pierw-szym jest odgórna demokratyzacja, której korzenie tkwią w reformatorskiej gru-pie będącej u władzy. Kolejną jest oddolna rewolucja zapoczątkowana przez siły opozycyjne. Wyróżnia też rewolucje negocjowaną, czyli tzw. pakt elit i opozycji (przykład Polski) oraz brak zmiany politycznej i  kontynuowanie autorytarnego systemu.

W badaniach nad procesami transformacji ustrojowej podejście Zenonasa Nor-kusa jest próbą zwrócenia uwagi na specyfikę dotychczasowego systemu w  pań-stwach Europy i obszaru poradzieckiego. Mimo, iż autor koncentruje się głównie na porównaniu procesów transformacji Słowenii i  państw bałtyckich co zawęża w pewnym stopniu jego badania, to jego poglądy w tej kwestii należy rozpatrywać w kontekście poszukiwania nowego paradygmatu procesu przejścia, w którym coraz większą rolę będą odgrywać naukowcy z państw przechodzących transformację.

Próbą kontynuacji poglądów Zenonasa Norkusa jest propozycja rosyjskich politologów, Vladimira Gelmana i  Andrieja Melvila, przyjęcia modelu otwartej transformacji zamiast teleologicznego. Uważają oni, iż upadek komunizmu czy też systemu autorytarnego wcale nie musi oznaczać przejścia do demokratycznego kapitalizmu a samo wyjście może przybierać różne formy.

Vlamidir Gelman zwraca uwagę, że proces transformacji jest przejściem od jednego skonsolidowanego modelu do drugiego. Jest niczym innym jak narusze-niem wewnętrznej stabilizacji/balansu, który wcześniej czy później doprowadzi do zamiany jednego systemu w drugi92. W tym procesie najważniejszym elementem jest etap przejściowy, związany z  brakiem konsolidacji reżimu politycznego, co w sposób szczególny wyróżnia go spośród innych zmian.

92 И.В. Чайко, Проблемы исследования режимных трансформаций или неопатримониальная

W swoim modelu otwartego przejścia wyróżnia on moment osłabienia do-tychczasowego reżimu, jego rozpad, niezdecydowanie, wyjście z niezdecydowania będące zarazem ukształtowaniem nowego systemu i  konsolidację nowego reżi-mu93. Teoria transformacji jego zdaniem nie przystaje do poradzieckiej specyfiki, gdyż przemiany ustrojowe na tym obszarze nie zakończyły się ukształtowaniem skonsolidowanej demokracji.

Na obszarze poradzieckim główną przeszkodą ukształtowania skonsolido-wanego systemu jest brak wyższości prawa nad nieformalnymi regułami i uregu-lowaniami, które dominują w systemie politycznym. Ponadto istnieje sporo nie-formalnych instytucji, które funkcjonując równolegle do oficjalnych, które mają realny wpływ na sytuację polityczną. Swoista fasadowość państwowych instytucji powoduje niemożność ukształtowania realnie działającego systemu i jego konsoli-dacji. W niektórych państwach elitom na początku lat 90. udało się skoncentrować w swoich rękach wystarczającą ilość zasobów, aby do dziś minimalizować w sku-teczny sposób możliwość utraty władzy ze strony konkurencyjnych grup94. Tym samym szanse na przejście państw poradzieckich do demokracji zależą od tego, czy jak i kiedy nastąpi wystarczająco dostateczna przewaga/dominacja formalnych instytucji i prymatu prawa.

Są możliwie trzy warianty przemian. Pierwsze to stopniowe przyjmowanie in-stytucji formalnych jako efekty ubocznego rozwoju konkurencyjności (zwłaszcza kwestii wyborczych). Drugi wariant to przejście do niekonkurencyjnego reżimu politycznego, a  następnie instalacja instytucji formalnych poprzez centralizację i monopolizację władzy w efekcie reformy państwa. Trzeci zakłada wystąpienie przeciwko reżimowi od wewnątrz w wyniku eskalacji konfliktów, co jednak może się wiązać z  alternatywą dalszego utrzymywania sytuacji status quo95. Gelman zwraca uwagę na brak konsolidacji systemu politycznego państw poradzieckich, co w zasadzie przesądza o ich funkcjonalności. Państwo w takim stanie zawiesze-nia może funkcjonować przez nieokreślony czas, nie mogąc lub nie chcąc dokonać przełomu.

Z kolei inny rosyjski politolog, Andriej Melvil uważa, że w świetle poradziec-kich doświadczeń w transformacji ustrojowej można powiedzieć, że tzw. „zachodni model” transformacji jest nieadekwatny do analizy obszaru poradzieckiego. Próba opisu i analizy procesu przemian systemowych, dokonywana przez naukowców w schemacie linearnym na tym obszarze nie sprawdza się. Dla oceny poradzieckiej rzeczywistości teoria transformacji jest zbyt powierzchowna i prosta. I nie może

93 В. Гельман, Трансформация в России: политический режим и демократическая оппозиция, Москва 1999.

94 В. Гельман Постсоветские политические трансформации: наброски к теории, „Обще-ственные науки и современность”, 2001, nr 1, s. 63-64.

być oparta o prosty schemat transformacja – konsolidacja. Postsowiecki świat jest zdominowany przez procesy instytucjonalizacji i stabilizacji politycznej władzy, koncentruje się na dobrym zarządzaniu, stabilizacji systemu oraz ustanowieniu mechanizmów wsparcia i legitymizacji władzy. Panujące reżimy polityczne nie pa-sują do logiki modelu liniowego96. Co innego jest warunkiem niezbędnym demo-kracji w Europie i na obszarze poradzieckim.

Zamiast społeczeństwa obywatelskiego, podstawy demokracji zachodniej, naj-ważniejszą rolę odgrywa zdolność państwa do jego przetrwania/istnienia i zapew-nienia suwerenności. Pierwsza faza procesu przemian była nie tylko liberalizacją polityczną i gospodarczą, ale wręcz budową struktur nowego państwa. Ważnym elementem i warunkiem ukształtowania demokracji jest istnienie samego państwa i poczucie tożsamości narodowej. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym demo-kracji jest korzystny wpływ środowiska międzynarodowego (albo niekorzystny). Kluczem do demokracji jest ukształtowanie instytucji publicznych i zgoda wszyst-kich podmiotów politycznych do funkcjonowania według przyjętych i zaakcepto-wanych ram demokratycznych.

Wszelkie analizy zmian politycznych w krajach byłego Związku Radzieckiego powinny zwracać szczególną uwagę na następujące problemy: analizę struktury rządu (upadek starych i kształtowanie nowych, zasada ciągłości – kontynuacji), role aparatu administracyjno-biurokratycznego jako niezależnego podmiotu w systemie oraz zachowanie i taktykę aktorów politycznych podejmujących de-cyzje. Natomiast jako element zewnętrzny należy brać pod uwagę rolę otoczenia