Krytyka teorii reżimów hybrydowych

W badaniach nad teorią reżimów hybrydowych należy zwrócić także uwagę na poglądy, które negują tą teorię. Jednym z przedstawicieli tego nurtu jest Roman Backer, który swoje rozważania buduje na poziomie teoretycznym poprzez norma-tywne postrzeganie demokracji i autorytaryzmu przez pryzmat suwerenów w tych reżimach. Zdecydowanie neguje on istnienie reżimów hybrydowych uważając, że w jednym państwie nie może istnieć dwóch suwerenów (np. narodu politycz-nego i wyodrębnionej z niego lub obok niego grupy społecznej). Podejmowanie ostatecznych decyzji od których nie ma odwołania jest przywilejem tylko jednego podmiotu. Ujmuje on demokrację jako stan suwerenności narodu posiadającego prawo dokonywania alternacji władzy. Wówczas suwerenem będzie naród. Z kolei w przypadku reżimu autorytarnego kwestia alternacji władzy znajdzie się w rę-kach innego suwerena – struktur siłowych (armii) lub biurokracji. Jeżeli uznamy, że istnieją reżimy hybrydowe, to powstaje pytanie, czy możliwy jest stan pośredni dotyczący suwerena? Zdaniem Romana Backera istnieją nieskonsolidowane syste-my polityczne posiadające zarówno cechy demokracji jak i autorytaryzmu, ale nie istnieją reżimy polityczne posiadające jednocześnie dwóch suwerenów. Sytuacje takie nazywa dwuwładzą i zazwyczaj trwają one bardzo krótko.

Zwraca uwagę, że w literaturze przedmiotu systemy autorytarne, w których struktury siłowe lub biurokracja są w coraz mniejszym stopniu suwerenami, są

134 R. Czachor, Główne tendencje w procesach kształtowania się systemów politycznych państw

traktowane jako reżimy hybrydowe. Jego zdaniem jest to nieuprawnione, gdyż nie jest spełniony istotny warunek istnienia demokracji. Mimo tego istnieje możliwość wystąpienie przypadku swoistego zawieszenia sił pomiędzy dwoma równoważny-mi siłarównoważny-mi politycznyrównoważny-mi w celu utrzymania za wszelką cenę systemu politycznego. Jednak taka sytuacja trwa krótko, jest zjawiskiem rzadkim czasowo i geograficz-nie, a jego występowanie jest połączone najczęściej z głębokim kryzysem państwa. Tym samym między typem idealnej demokracji a reżimami niedemokratyczny-mi mamy do czynienia z silnyniedemokratyczny-mi demokracjaniedemokratyczny-mi, demokracjaniedemokratyczny-mi coraz słabszyniedemokratyczny-mi, przejściowymi reżimami hybrydowymi, ułomnymi systemami autorytarnymi, mieszanymi systemami autorytarno-totalitarnymi i systemami totalitarnymi135.

Z ta argumentacją nie zgadza się Maryanna Prokop, która zwraca uwagę, że Roman Backer buduje swoje rozważania na poziomie teoretycznym, przez nor-matywne postrzeganie demokracji i autorytaryzmu. Jej zdaniem w tym przypadku konieczne jest wypracowania modelu teoretycznego, którego wiarygodność należy sprawdzić w badaniach empirycznych. Ze swojej strony definiuje ona reżimy hybry-dalne jako państwa posiadające cechy zarówno demokracji i autorytaryzmu, w taki sposób, że żaden z typów idealnych nie jest w tym przypadku dominujący. Proces ewolucji jest długotrwały i nie doprowadza do przekształcenia się w jeden z reżimów politycznych. Ponadto żaden z aktorów biorących udział w życiu polityczny nie dąży też do zmiany systemu drogą rewolucyjnych zmian136. Jako wzorcowy model teore-tyczny proponuje ona model ukraińskiego naukowca Gienadija Shipunowa, który proponuje badać reżimy hybrydowe za pomocą dziesięciu wskaźników, tzw. cech istotnościowych reżimu hybrydowego137, które dają możliwość odniesienia czy ten lub inny przykład można określić mianem hybrydy poprzez ustalenie, czy dominują w nim cechy demokracji czy autorytaryzmu. Zwraca on uwagę, że wyniki transfor-macji reżimów autorytarnych można interpretować za pomocą trwania demokracji i autorytaryzmu. Autorytaryzm w tym przypadku oznacza regres do starego reżi-mu a demokracja końcowy etap przejścia między typami idealnymi. Pomiędzy nimi z kolei znajdują się wszelkiego rodzaju reżimy hybrydowe138.

Zwolennikami negacji teorii reżimów hybrydowych są Jan Holzer i Stanislav Balik, którzy w swojej publikacji Postkomunistyczne reżimy niedemokratyczne.

135 R. Backer, Reżimy hybrydalne, [w:] Studia nad współczesnymi systemami politycznymi. Podmioty

i procesy demokratyczne. Tom 1. Księga dedykowana Profesorowi Andrzejowi Antoszewskiemu,

J. Juchnowski, R. Wiszniowski (red.), Toruń 2014, s. 42-46.

136 M. Prokop, Demokratyczno-autorytarna hybryda: redefinicja kategorii teoretycznej, „Historia i Polityka”, 2015, nr 13 (20), s. 41.

137 Do zbioru tych wskaźników należą: naruszenia wyborcze, dominacja władzy wykonawczej, nieformalne instytucje, struktury siłowe, system partyjny, organizacje społeczne, ograniczenia działalności opozycji, naciski na media, ideologia i mentalność oraz kultura polityczna.

138 Г. Шипунов, Єврастичий потенціал поняття „гібридний політичний режим” в контексті

дослідження перехідних процесів на пострадянському просторі, [w:] Transformacje ustrojowe w Europie Środkowej i Wschodniej, Z. Białobłocki, A. Romanyuk (red.), Kutno 2012, s. 201-211.

dania nad przemianami teorii politycznej w okresie po transformacji ustrojowej jed-noznacznie kwestionują pojęcie reżimu hybrydowego. Zakwestionowali oni teorię reżimów hybrydalnych zwracając uwagę, że procesy transformacji w państwach poradzieckich przebiegają wprawdzie zgodnie z  teorią transformacji, ale często z wyraźnie innym stopniem dynamizmu.

W niektórych przypadkach transformacja trwała miesiące, a w innych lata. Ich zdaniem chociaż określenie momentu zakończenia przejścia i ustalenie początku procesu konsolidacji często jest trudnym zadaniem, to według nich nie ma zjawi-ska „permanentnej transformacji”. Wszystkie państwa (Albania, Azerbejdżan, Bia-łoruś, Rosja, Serbia, Turkmenistan i Uzbekistan) objęte analizą w latach 1989-2006 znalazły się w miejscu umożliwiającym zdefiniowanie nowego stabilnego modelu legitymizacji władzy politycznej. Doszło w nich do spełnienia parametrów jedne-go z typów niedemokracji. Koncentracja na metodologicznym i klasyfikacyjnym aspekcie pojęcia hybrydalności, odrzucające identyfikację nowego typu hybrydal-nego na pograniczu demokracji i autorytaryzmu, jak i jego koncentracja na wybo-rach (jako podstawowe kryterium tożsamości reżimów) doprowadziło autorów do zakwestionowania stosowalności pojęcia hybryda w stosunku do analizowanego zbioru państw.

Zwracają oni uwagę, że większość rządzących w zbiorze analizowanych państw, na początku swoich rządów nie mogła sobie pozwolić na ignorowanie demokra-tycznych mechanizmów legitymizujących ich urzędy. Ich mandaty pochodzą z wyborów, co ich zdaniem jest cechą charakterystyczną reżimów niedemokra-tycznych, wywodzących się z tzw. trzeciej fali demokratyzacji.

Inną cechą charakterystyczną tych reżimów jest tzw. fenomen mentalno-ści postideologicznej, która jest powszechnym społecznym rezultatem trwającej dziesięciolecia komunistycznej propagandy. Udało jej się zakorzenić dość moc-no w znaczących segmentach społeczeństw postkomunistycznych co powoduje, że stanowią dużą przeszkodę w  procesie transformacji systemów politycznych. Wychowane na kulcie marksizmu-leninizmu elity polityczne za swój główny cel uważają neutralizacje wpływów potencjalnych przeciwników i  uzyskanie opty-malnej przestrzeni do rządzenia. Co istotne, nie dążą one do formowania nowej rzeczywistości czy też ideologii, ale reagują na już istniejącą rzeczywistość spo-łeczno-polityczną i potrafią się do niej doskonale przystosować. Elity potrafią tak-że odpowiednio odczytywać „mentalność” swojego narodu, w  której występują elementy etatyzmu, wiary w istnienie najwyższego arbitra czy reakcji obronnych przed zgubnymi wpływami zepsutego zachodu. Widać to zwłaszcza w opozycji do demokracji i totalitaryzmu. Odrzucono komunizm, który zaprzepaścił swoją szansę, ale w ten sam sposób postąpiono z demokracją, która poprzez swój głęboki liberalizm może podzielić naród i doprowadzić do wojny. Ratunkiem okazało się państwo, które jest zmuszone odgrywać aktywną rolę, krzewić miejscowe tradycje i chronić interesy narodu. Tym samym negując istnienie reżimów hybrydowych,

proponują oni uzupełnić klasyfikację reżimów autorytarnych o nowy typ autory-taryzmu o nazwie postideologiczny reżim autorytarny. To potwierdziło by tezę, że w związku z długotrwałym istnieniem totalitaryzmu, którego wpływ zaznaczył się w  społeczeństwie, w  przypadku postkomunistycznych państw niedemokratycz-nych mamy do czynienia ze specjalnym typem niedemokracji139.