Historia armeńskiego konstytucjonalizmu

Historia armeńskiego konstytucjonalizmu w  dużej mierze związana jest z funkcjonowaniem w ramach ZSRR, jednak jej źródeł można się doszukać już w połowie XIX wieku. Część armeńskich i polskich historyków57 zwraca uwagę,

55 Ibidem, s. 26.

56 G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 170-171.

57 А. Э. Хачикян, История Армении, Ереван 2009, s. 121; M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia

iż pierwszym oraz jednym z najistotniejszych aktów o charakterze zbliżonym do konstytucji był akt prawny określany mianem „Konstytucji Ormian”, który w wy-niku presji ormiańskiej diaspory w Imperium Osmańskim w 1860 został przy-jęty przez Ormiańskie Zgromadzenie Narodowe Konstantynopola i ratyfikowany przez władze osmańskie w 1863 roku.

Nie był to akt o charakterze konstytucyjnym, a jedynie dokument/statut (raty-fikowany dokument nosił nazwę „Kodeks Narodu Ormiańskiego”)58, który określał status prawny Ormian zamieszkujących terytorium Imperium Osmańskiego. Gwa-rantował on tej społeczności pewien zakres autonomii, m. in. prawo posiadania własnego organu przedstawicielskiego. Jednak w praktyce znaczenie przyjętego do-kumentu było niewielkie, gdyż powstały organ nie miał żadnego wpływu na kwestie o charakterze ogólnopaństwowym. Mimo tego tzw. „Konstytucja Ormian” z 1863 roku odegrała znaczącą rolę w procesie kształtowania się armeńskiej świadomości politycznej i dalszym okresie czasu sprzyjała nasileniu się dążeń tej społeczności do uzyskania większej niezależności i odbudowy własnej państwowości59.

Armenia jako suwerenne państwo (Demokratyczna Republika Armenii) funk-cjonowała jedynie w latach 1918-1920. W tak krótkim czasie, w warunkach działań wojennych przeciwko Turcji i coraz bardziej realnego zagrożenia ze strony Rosji, młode państwo armeńskie nie miało odpowiednich warunków i czasu do wypra-cowania solidnych podstaw własnego modelu politycznego i uchwalenia konsty-tucji. Mimo tych niesprzyjających warunków podjęto prace nad przygotowaniem ustawy zasadniczej (której ostatecznie nie uchwalono), a ówczesny parlament cha-rakteryzował się szczególną aktywnością ustawodawczą, przyjmując w  krótkim czasie ponad 1000 ustaw i uchwał określających główne kierunki polityki państwa.

W listopadzie 1920 roku doszło do upadku Demokratycznej Republiki Armenii i przejęcia władzy przez bolszewików, którzy proklamowali powstanie Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (ASRR). Doprowadziło to do całkowitej reor-ganizacji dotychczasowego aparatu państwowego, który został oparty na zasadach obowiązujących w strukturze władz naczelnych Rosji Radzieckiej. Pierwsza konsty-tucja Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej została przyjęta 30 stycznia 1922 roku w Erywaniu podczas I Zjazdu Rad Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich Armenii. Ustawa zasadnicza z 1922 roku za najwyższy organ władzy uznała Zjazd Rad, który miał być wyłaniany na powiatowych zjazdach i zwoływa-ny raz w roku na zjazd plenari zwoływa-ny60. Do jego wyłącznej kompetencji należała funkcja

58 Национальная конституция, История армянского парламента, http://www.parliament. am/parliament.php?id=parliament&lang=rus (dostęp: 28.07.2016).

59 S. Bożyk, Zgromadzenie Narodowe. Parlament Armenii, Warszawa 2012, s. 5-6.

60 Ш.Н. Петросян, История конституционного развития советской государственности

в Армении (1917-1937 гг.): (Ист.-правовое исследование): Диссертация на соискание

уче-ной степени доктора юридических наук. (710) / АН СССР. Ин-т государства и права. – М.: 1972. – s. 35- 45.

ustrojodawcza, włącznie z możliwością wprowadzania zmian w konstytucji. Do spra-wowania władzy między zjazdami powołano Centralny Komitet Wykonawczy, któ-ry realizował dwie klasyczne funkcje parlamentu: uchwalał ustawy oraz sprawował kontrolę nad działalnością rządu (Rada Komisarzy Ludowych). Konstytucja określała główne zasady władzy radzieckiej i budownictwa socjalistycznego republiki Armenii. Uściślała, że główne osiągnięcie narodu ormiańskiego – dyktatura proletariatu, zna-lazło swój wyraz w politycznej formie republiki rad, w której cała władza należy do rad robotniczych, chłopskich i żołnierskich. Konstytucja skierowana była przeciwko „klasom wyzyskiwaczy i wrogom republiki”, których pozbawiono praw wyborczych61. W rzeczywistości przyjęty dokument był w jedynie politycznym manifestem, gdyż już momencie jego przyjęcia Armenia znajdowała się praktycznie w całości w orbicie wpływów Rosji Radzieckiej, od której zależała jej polityczna przyszłość.

Drugą konstytucję Armenii Radzieckiej przyjęto 23 marca 1937 roku podczas IX Nadzwyczajnego Zjazdu Rad Republiki Armenii. Zmiana konstytucji spowodo-wana była likwidacją w 1936 roku Federacji Zakaukaskiej (w skład której wscho-dziły Armenia, Gruzja i  Azerbejdżan) i  uchwaleniem nowej konstytucji ZSRR 5 grudnia 1936 roku. Armenia stała się wówczas odrębną republiką związkową, wchodzącą w skład ZSRR na równi z pozostałymi republikami. Nowa ustawa za-sadnicza wprowadziła istotne zmiany w strukturze i funkcjonowaniu najwyższych władz republik. Nastąpiło odejście od instytucji zjazdów rad, a najważniejszym organem władzy ustawodawczej w republice został parlament – Rada Najwyższa ASRR. Pochodził on z wyborów powszechnych, wybierany był na pięcioletnią ka-dencję i posiadał jednoizbową strukturę. Rada Najwyższa wybierała ze swojego grona Prezydium Rady Najwyższej ASRR, które zastępowało parlament między jego sesjami i pełniło funkcje kolegialnej głowy państwa. Do kompetencji Rady należało także powołanie rządu republiki, Rady Komisarzy Ludowych, który od 1946 roku w Armenii nosił nazwę Rady Ministrów ASRR62.

Trzecia konstytucja ASRR została przyjęta 14 kwietnia 1978 roku co było kon-sekwencją uchwalenia w 1977 roku nowej konstytucji ZSRR, która proklamowała wkroczenie radzieckiego państwa na wyższy etap jego rozwoju, który został na-zwany „rozwiniętym społeczeństwem socjalistycznym”. Spowodowało to koniecz-ność określenia charakteru i zadań państwa w ramach tego etapu nie tylko na po-ziomie federalnym, ale także na szczeblu poszczególnych republik.

Akt ten nie wnosił gruntownych zmian w ustroju politycznym Armenii, a je-dynie pewne kwestie regulował w sposób bardziej szczegółowy (dotyczyło to głów-nie zakresu kompetencji organów państwowych w republikach)63. Podsumowując ewolucje armeńskiego konstytucjonalizmu w okresie państwa radzieckiego należy

61 M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii..., op. cit. s. 242-243.

62 S. Bożyk, Zgromadzenie..., op. cit. s. 8-9.

zauważyć, że akty prawne tego okresu były w zasadzie pozbawione cech narodo-wych i nie sprzyjały kształtowaniu się własnych tradycji politycznych. Odzwier-ciedlały całkowitą polityczną zależność od ZSRR i musiały być zgodne z zasada-mi obowiązującej konstytucji państwa związkowego. Tym samym deklarowana w  tych aktach prawnych suwerenność Armenii jako republiki związkowej była praktycznie zupełną fikcją i nie miała pokrycia w rzeczywistości.