Modele i typy transformacji

Aby właściwie zrozumieć proces transformacji systemowej koniecznym jest wskazanie rodzajów tranzycji. Autorem przełomowej pracy w dziedzinie tranzyto-logii, która prezentuje najbardziej znaną typologię procesów demokratyzacji, jest S. P. Huntington. Jego ustalenia na długie lata wyznaczyły w tranzytologii sposób rozumienia istoty, struktury i konsekwencji procesu przekształceń systemowych i zastępowanie jednego reżimu politycznego (autorytarnego) drugim, całkowicie odmiennym (demokracja). Swoją uwagę skupił na stopniu zaangażowania po-szczególnych aktorów politycznych w proces zmiany systemu, a przede wszystkim na wskazaniu inicjatora procesu przemian. Według niego najważniejszy na tym etapie jest układ sił pomiędzy rządzącą elitą i opozycją oraz wewnętrzne zróżni-cowanie tych grup. Istotne jest tutaj wyodrębnienie relacji między reformatora-mi a tzw. „twardogłowyreformatora-mi” w grupie rządzącej oraz ureformatora-miarkowanyreformatora-mi działaczareformatora-mi a radykałami w opozycji. To implikuje wg niego określony przebieg pierwszego etapu przemiany systemowej64.

Biorąc pod uwagę wzajemne relacje między obozem władzy a opozycją, Hun-tington wyróżnił trzy typy przemian: transformację, zastąpienie i przemieszcze-nie. Pierwszym jest transformacja, w której dominującą rolę w procesie przemian odgrywają elity władzy, a szczególnie grupa reformatorów wewnątrz tego obozu. Przemiana następuje z inicjatywy grupy rządzącej. Ludzie, którzy znajdowali się u  władzy w  reżimie autorytarnym, przejmują przywództwo i  odgrywają decy-dującą rolę w usunięciu tego reżimu i jego przemianie w system demokratyczny. Przypadek transformacji wymaga, aby rząd był silniejszy od opozycji, dlatego

62 J. Staniszkis, Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2001, s. 109.

63 J. Staniszkis, Postkomunistyczne państwo: w poszukiwaniu tożsamości, Warszawa 2000, s. 5-6.

stępowały one najczęściej w ustabilizowanych reżimach wojskowych, w których rząd jednoznacznie kontrolował środki przymusu. Ponadto zachodzi ona także wśród tych systemów autorytarnych, które odniosły choćby częściowy sukces eko-nomiczny i w zasadzie ma charakter pokojowy, względnie ewolucyjny. Zdaniem Huntingtona transformacja miała miejsce w szesnastu spośród trzydziesty pięciu przypadków przemian systemowych trzeciej fali, które wydarzyły się lub rozpo-częły w latach 80. XX wieku. Modelowymi przykładami transformacji były pod tym względem Hiszpania, Brazylia oraz Węgry i ZSRR65.

Drugim typem jest zastąpienie. Występuje ono wówczas, gdy przemiany są ini-cjowane przez opozycję, która przewodzi demokratyzacji, odgrywa w niej decydu-jącą rolę. Wśród elit reformatorzy są bardzo słabi lub nie ma ich wcale. Dominują konserwatyści zdecydowanie przeciwni zmianom, propagujący bezwzględną wal-kę z przejawami jakiejkolwiek demokratyzacji. Zastąpienie obejmuje trzy wyraźne fazy: walkę o doprowadzenie do upadku systemu, upadek i walkę o władzę po upadku. Następuje odsunięcie dotychczasowych elit a reżim autorytarny upada lub zostaje obalony, często w wyniku rewolucji. Charakter zmian jest gwałtowny, często siłowy i czasem niespodziewany. Elity tkwią w wyimaginowanym poczuciu własnej popularności i autorytetu, gdy tymczasem wystarczy kilka dni aby w wy-niku masowej mobilizacji oburzonych obywateli dokonać zasadniczego zwrotu. Dobitnym przykładem może być były przywódca Rumunii, Nicolae Ceausescu, który w trakcie wiecu poparcia musiał uciekać, a złapany po kilku godzinach zo-stał w  trybie doraźnym skazany na śmierć i  rozstrzelany. Podobny, choć mniej drastyczny przypadek miał miejsce z  przywódcą Niemieckiej Republiki Demo-kratycznej. Erich Honecker również do końca wierzył w socjalizm i po niespo-dziewanym upadku muru berlińskiego 9 października 1989 roku musiał uciekać, najpierw do Rosji a potem do Chile, gdzie znalazł schronienie.

Cechą charakterystyczną zastąpienia jest chęć odcięcia się od przeszłości. Osoby, idee, instytucje i procedury związane z poprzednim systemem są przezna-czone do zapomnienia, postrzegane jako splamione i ciążące nowym władzom66. Odczuwa się brak potrzeby zachowania ciągłości instytucjonalnej i legitymizacji przeszłości. Nowe elity opierają swoją władzę na „legitymizmie” przyszłości oraz podkreślaniu, że nie mają żadnych powiązań z poprzednią elitą.

Ostatnim typem jest przemieszczenie, którego cechą charakterystyczną jest równowaga sił władzy i opozycji, a reformy są dziełem wspólnym. Elementem cha-rakterystycznym tego typu przemian są negocjacje między obozem władzy i opo-zycji. W ramach władz istniejąca równowaga pomiędzy konserwatystami a zwo-lennikami zmian umożliwia podjęcie negocjacji dotyczących zmian. Natomiast wśród opozycji istnieje grupa umiarkowanych demokratów, którzy przeważają

65 S. P. Huntington, Trzecia fala..., op. cit., s. 121, 133.

nad antydemokratycznymi radykałami, ale są za słabi, aby obalić rząd. Dlatego w negocjacjach z władzą dostrzegają swoją szansę. Warunkiem przemieszczenia była gotowość obu stron do podjęcia ryzyka negocjacji oraz akceptacja faktu, iż żadna ze stron nie jest w stanie jednostronnie określić charakteru przyszłego syste-mu politycznego. Przemieszczenie wymagało także ogólnej równowagi pomiędzy rządem a opozycją, jak też niepewności co do możliwego zwycięzcy w przypadku wystąpienia próby sił. Przy takim stanie rzeczy ryzyko związane z negocjacjami i kompromisem po obu stronach wydawało się mniejsze od ryzyka konfrontacji67. Typowym przykładem udanego przemieszczenia jest Polska oraz była Czechosło-wacja, gdzie charakter zmian miał przebieg zdecydowanie pokojowy i ewolucyjny. Należy jednak zaznaczyć, że część naukowców, nie podważając istoty tej koncepcji, ma pewne zastrzeżenia co do zasadności takiego a nie innego zakwalifikowania typów przejścia w poszczególnych państwach.

W badaniach S. P.  Huntingtona nad sposobem zrozumienia istoty i  konse-kwencji przemian ustrojowych, określanych w literaturze jako paradygmat tran-zycji i konsolidacji, należy zwrócić uwagę na kilka istotnych założeń, na których opiera się jego koncepcja. Pierwsze zakłada, że procesy transformacji systemowej nie mają miejsca w odosobnieniu, dokonują się one w zasadzie w grupie państw mniej więcej w podobnej przestrzeni czasowej, chociaż ich przyczyny mogą być różne. Po drugie, proces przemian demokratycznych obejmuje trzy fazy: upadek niedemokratycznego reżimu, ukształtowanie nowego demokratycznego reżimu i  konsolidację. Najważniejszym elementem powodzenia procesu przemian jest sposób przejścia od autorytaryzmu do demokracji. Ponadto w momencie przejścia powinny ulec rozwiązaniu charakterystyczne dla dotychczasowego systemu pro-blemy (jak np. demontaż instytucji stanowiących podporę autorytarnego reżimu, odsunięcie przeciwników demokratyzacji, rozliczenie z przeszłością).

Jednym z  ważniejszych twierdzeń S. P.  Huntingtona jest to, że przejście od autorytaryzmu (lub obalenie niedemokratycznego reżimu) wcale nie gwarantuje automatycznego sukcesu i ustanowienia demokracji. Zawsze istnieje możliwość ukształtowania autorytarnego reżimu nowego typu68. Podobnie jak demokratyza-cja, tak i możliwy od niej odwrót może nastąpić w ramach fali, obejmującej nie jedno, a  grupę państw. Ponadto czynniki warunkujące upadek autorytaryzmu i kształtowanie nowych rządów demokratycznych oraz odwrotu są różne w sto-sunku do tych, które charakteryzowały poprzednie fale69 demokratyzacji.

67 Ibidem, s. 156-159.

68 A. Antoszewski, Demokratyzacja w Polsce w świetle współczesnej tranzytologii, „Working Paper”, 2011, nr 1, Wrocław 2011, s. 3.

69 Zdaniem S. P. Huntingtona dotychczasowe procesu demokratyzacji przebiegały falami. Grupa przemian systemów politycznych z autorytarnych w demokratyczne, wystąpiła w określonym przedziale czasowym i była liczniejsza od przemian antydemokratycznych. Wg niego pierwsza fala demokratyzacji miała miejsce w latach 1828-1926, druga fala wystąpiła w latach 1943-1962

Na podobnych do S.P. Huntingtona założeniach bazuje koncepcja P. C. Schmit-tera. Pierwszy to pakt, w którym mamy do czynienia z dominującą rolą elit, które zawierają porozumienie (kompromis). W jego wyniku następuje pokojowe przej-ście. Drugi to reforma wymuszona przez społeczne protesty. Jest ona warunkiem pokojowego charakteru przemian. Trzecim kryterium jest przewrót (zamach sta-nu, pucz), kiedy to zmiany wiążą się z użyciem siły i są inicjowane przez część elit politycznych. Ostatnim jest rewolucja, kiedy to zmiany są poprzedzone burzliwy-mi protestaburzliwy-mi, mają charakter gwałtowny i wiążą się z użyciem siły.

Interesującą koncepcję procesu transformacji ustrojowej przedstawia Marzena Cichosz. Jej zdaniem mamy do czynienia z kilkoma charakterystycznymi typa-mi przetypa-mian. Pierwszym typem jest negocjowane przejście (pakt), które polega na porozumieniu/kompromisie zawartym między elitami a opozycją. Mamy tutaj nawiązanie do koncepcji przemieszczenia S. P. Huntingtona. Ten typ przemiany jest charakterystyczny dla polskich i węgierskich doświadczeń, gdyż w obu przy-padkach proces zmian, tempo i zakres, został ustalony w trakcie negocjacji przed-stawicieli dotychczasowego reżimu i opozycji. Zakłada on przewagę strategii kon-cyliacyjnych, gdyż strony rozmów nie są w stanie samodzielnie doprowadzić do przeprowadzenia zmian systemowych.

Innym typem przemiany, polegającym na przekazaniu władzy przez elity do-tychczasowego systemu grupom opozycyjnym lub innemu państwu (przypadek NRD) jest implozja. Zdaniem autorki miała ona miejsce w NRD i Czechosłowa-cji. Przedstawiciele starego reżimu zostali całkowicie odsunięci od władzy w sto-sunkowo krótkim czasie. W obu tych państwach, co charakterystycznie, nie było wcześniej próby liberalizacji systemu, co spowodowało, że przemiany były głębsze i szybsze niż np. w Polsce i na Węgrzech, gdzie mieliśmy do czynienia z próbami „zmiękczania” reżimu.

Trzecim typem jest reforma, gdzie zakłada się iż zmiany są autorstwa elit rzą-dzących, a dokładniej ich reformatorskich frakcji. Konieczność przeprowadzenia

a trzecia fala demokratyzacji symbolicznie rozpoczęła się 25 kwietnia 1974 roku w Portugalii w wyniku tzw. „rewolucji goździków” i trwa do dzisiaj. Jednak część naukowców nie zgadza się z tym, że trzecia fala trwa nadal. Np. niemiecki badacz Claus Offe uważa, że przekształcenia sys-temowe w państwach Europy Środkowo-Wschodniej są zdecydowanie odmienne od tych jakie miały miejsce w Portugalii czy Hiszpanii. Obejmują swoim zasięgiem oprócz poziomu instytu-cjonalnego, także poziom społeczny i przede wszystkim ekonomiczny, a pewnych przypadkach także budowę państw narodowych, co pozwala nazwać te procesy czwartą falą demokratyzacji. Z kolei inny niemiecki badach Klaus vom Beyme uważa, że czwarta fala demokratyzacji rozpo-częła się w wyniku krachu socjalizmu w Europie Środkowo-Wschodniej a zasadniczą różnicą od pozostałych był fakt, iż równocześnie z budową demokracji trzeba było wprowadzić zasadę wolnego rynku i od podstaw ukształtować kwestie ekonomiczne. Patrz: S. P. Huntington, Trzecia

fala..., op. cit., s. 24-33; A. Wolff-Powęska, Oswojona rewolucja..., op. cit., s. 15-16; C. Offe, Drogi transformacji..., op. cit., s. 36-38; K. von Beyme, Współczesne teorie polityczne, Warszawa 2007,

zmian może być wymuszona przez masowe protesty lub przez otoczenie międzyna-rodowe (np. efekt domina w państwach danego regionu). Cechą charakterystyczną jest tutaj brak lub duża słabość sił opozycyjnych w pierwszej fazie oraz potwier-dzenie dominującej pozycji elit związanych ze poprzednią władzą w pierwszych rywalizacyjnych wyborach. Przykładem takich zmian są Albania i Bułgaria70.

Kolejnym typem jest przewrót/pucz polegający na obaleniu dyktatora, często przez osoby z jego najbliższego otoczenia. Brak jest sił opozycyjnych i dominuje bardzo gwałtowny i burzliwy charakter przemian, często tragiczny dla dotychcza-sowych elit. Z takim rodzajem przemian mieliśmy do czynienia w Rumunii.

Z kolei bardzo charakterystycznym typem przemian na obszarze byłego ZSRR jest demontaż systemu wiążący się z rozpadem federacyjnych struktur państwa. W wyniku rozpadu powstają nowe państwa, a ich narodowe elity, często wywodzą-ce się z poprzedniego systemu, rozpoczynają budowę własnej tożsamości i pań-stwa łącząc to z demokratyzacją.

Podobnym typem przemian jest także transformacja w wyniku wojny kiedy proces demokratyzacji i powstawania nowych państw poprzedza wojna domowa lub inny konflikt zbrojny71. Dotyczy to w zasadzie państw powstałych po rozpadzie byłej Jugosławii, ale w tej grupie mieszczą się także niektóre państwa poradzieckie, w których demontaż systemu w wyniku rozpadu ZSRR miał miejsce równocześnie z konfliktem zbrojnym (woja domowa w Gruzji w latach 1991-1994 i Tadżykista-nie w latach 1992-1997, konflikt o Górski Karabach między Armenią i Azerbejdża-nem w latach 1992-1994).

Podobny typ przemian zaproponował niemiecki naukowiec Wolfgang Merkel, dzieląc państwa przechodzące proces przemiany systemowej na pięć grup. Pierw-szą są państwa w  których mieliśmy do czynienia z  transformacją negocjowaną (Polska i Węgry). Kolejną grupą są państwa w których proces przemian został za-początkowany przez dotychczasowe elity (Albania, Rumunia i Bułgaria). W trze-ciej grupie państw takich jak Portugalia proces przemian został zapoczątkowany przez siły opozycji, zaś w grupie czwartej demokratyzacja była wynikiem krachu starego systemu (np. Grecja). Interesującym jest fakt, iż państwa powstałe w wyni-ku rozpadu federacji, czyli ZSRR, Czechosłowacji i Jugosławii zalicza do osobnego grona nowo utworzonych państw72.

Innym przykładem jest koncepcja przejścia od autorytaryzmu do demokra-cji autorstwa Jerzego Wiatra, który na podstawie dotychczasowych doświadczeń wynikających z upadku bloku wschodniego i ZSRR wnioskuje, iż zmiany te do-konywały się według pięciu różnych modeli: negocjowana reforma systemu,

70 M. Cichosz, Transformacja demokratyczna..., op. cit., s. 45-49.

71 Ibidem, s. 51-53.

72 W. Merkel, System transformation. Eine Einfuhrung in die Theorie und Empirie der

tulacja i oddanie władzy, rewolucja, reforma bez negocjacji oraz rozpad państwa federalnego73.

W dotychczasowych badaniach tranzytolodzy prawie zgodnie stwierdzili, że jednym z  najbardziej korzystnych wariantów przemiany systemowej jest nego-cjowana tranzycja/pakt elit. Jest ona warunkiem wstępnym wystąpienia tego typu przemian, sprzyja zdecydowanie ukształtowaniu się równowagi sił i minimalizuje ryzyko użycia sił i ofiar. To założenie jest tożsame z przekonaniem o dominującej roli w procesie przemian dotychczasowej elity oraz nowo-powstałej elity demo-kratycznej.

Dominującą rolę elit w tym procesie zdecydowanie preferują Juan Linz i Al-fred Stepan. Dowodzą, że ukształtowanie i konsolidacja demokracji może mieć miejsce jedynie przy ograniczeniu roli elit i ustanowieniu nad nimi kontroli spo-łecznej. Warunkiem niezbędnym dla udanej demokratyzacji państwa jest wystą-pienie trzech sytuacji: braku w sferze publicznej wpływowej grupy kwestionującej ustrój demokratyczny, postrzeganie przez społeczeństwo demokratycznych proce-dur jako najkorzystniejszych mechanizmów regulowania życia społecznego oraz zgoda co do tego, że wszystkie konflikty będą rozwiązywane w zgodzie w obo-wiązującym prawem, procedurami i instytucjami, sankcjonowanymi przez proces demokratyczny74. Linz zwraca uwagę na to, iż dla państw, w których przemiana ustrojowa dokonała się niedawno, odpowiednim systemem rządów jest parla-mentaryzm, a nie prezydencjalizm. Dowodzi on, iż historycznie rzecz biorąc de-mokracje parlamentarne na przestrzeni dziejów lepiej się sprawdziły niż system prezydencki. Parlamentaryzm bardziej sprzyja stabilności demokracji szczególnie w przypadku państw i narodów, w których mamy do czynienia z głębokimi po-działami politycznymi i  funkcjonowaniem licznych partii politycznych. Z  kolei system prezydencki może powodować problemy, szczególnie w  pierwszej fazie konsolidacji demokracji, gdyż działa według zasady „zwycięzca bierze wszystko”, co sprawia, że polityka zaczyna kojarzyć się z grą o sumie zerowej z właściwym jej potencjałem wywoływania konfliktów75.

W procesie odchodzenia od systemu autorytarnego istotną rolę odgrywa po-stawa elity rządzącej. To od jej dyspozycji, kalkulacji i zawieranych porozumień tak naprawdę uzależniony jest moment odejścia od dotychczasowego systemu i impuls do zmian. O tym, że to elity muszą rozpocząć proces stopniowego otwie-rania się systemu na demokratyzacyjne treści, przekonani są Gullermo O’Donnell i Philipp Schmitter, którzy w swojej publikacji „Transition from Authoritarian Rule: Tentative Conclusions about Uncertain Democracies” zdecydowanie przekonują, że

73 J. Wiatr, Socjologia wielkiej przemiany, Warszawa 1999, s. 49.

74 J. Linz, A. Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation, Balimore 1996.

75 J. Linz, Wady systemu prezydenckiego, [w:] Przyszłość demokracji. Wybór tekstów, P. Śpiewak (red.), Warszawa 2005, s. 192-197.

dla społeczeństwa najlepszym rozwiązaniem jest osiągnięcie porozumienia mię-dzy reformatorskim skrzydłem dotychczasowej włamię-dzy a  umiarkowaną frakcją opozycji76.

Podobnego zdania jest także John Higley, który uważa, że czynnikiem deter-minującym proces zmian i jego powodzenie jest zachowanie elit. Nowy system ma szansę skonsolidować się trwale, jeżeli zostanie zawarte porozumienie elit do-tyczące kwestii podstawowych zasad uczestnictwa w życiu politycznym. Również Wolfgang Merkel widział ideę porozumienia elit jako akt założycielski demokra-cji. Dla niego, oprócz ustalenia warunków udziału elit w politycznej rywalizacji i konsensusu określającego zakres wspólnych wartości, kwestią najpilniejszą jest porozumienie programowe dotyczące przeprowadzenia najważniejszych reform systemu. Fiasko tego porozumienia może przyczynić się do niebezpieczeństwa ukształtowania autorytarnych form rządu lub uformowania niedookreślonego re-żimu hybrydowego77.