Antowie nad „zakrętem Morza Pontyjskiego”

Etnogeneza Słowian i historia ich rozsiedlenia w Europie pozostaje jednym z naj-bardziej kontrowersyjnych problemów w historii Europy Srodkowej i Wschodniej.

Pierwszym bezdyskusyjnym świadectwem pisanym o Słowianach są zapisy Jor-danesa z połowy VI stulecia, gdzie używany wcześniej już etnonim Wenetowie ma po raz pierwszy treść na pewno słowiańską i gdzie pojawia się etnonim Antowie, lokalizowany nad Morzem Czarnym:

[...] od źródeł rzeki Vistuli na niezmierzonych przestrzeniach usadowiło się ludne plemię Wenetów, którzy chociaż teraz przybierają różne miana od rodów i miejsc, w zasadzie są nazywanią Sklawenami i Antami. Sklawenowie siedzą na obszarze od grodu Nowioduńskie-go i jeziora określaneNowioduńskie-go jako Mursiańskie, po rzekę Danaster, a na północ po Visclę, mając błota i lasy zamiast grodów. Ziemie Antów zaś, którzy są najdzielniejszymi przedstawicie-lami plemienia, ciągną się nad zakrętem Morza Pontyjskiego od Danastru po Danaper, rzek oddalonych jedna od drugiej na wiele staj¹⁵⁹.

Tożsamość Antów i ich zasięg geogra iczny jest złożoną kwestią. Nazwa ta jest najprawdopodobniej niesłowiańskim egzonimem, najczęściej domniemywa się irańskiej etymologii. Była używana w VI i VII wieku jako określenie wielkiego związku plemiennego stykającego się z Cesarstwem Bizantyjskim. Dyskusyjne jest też, czy związek ten był od początku wyłącznie słowiański. W nauce rozpatrywane były możliwości, że był to twór powstały przez podporządkowanie Słowian Ala-nom, mniej lub bardziej równoprawna federacja słowiańsko-irańska, względnie grupa zeslawizowanych plemion irańskich. Sporną kwestią jest także identy ikacja Antów z kulturami archeologicznymi. Wreszcie: czy Antowie to związek obejmu-jący całą Słowiańszczyznę Wschodnią, czy tylko południową część

Słowiańszczy-156 O. Pricak, Pochodžennja Rusi. Starodavni skandynavs’ki džerela (krim islands’kych sag), T. I, Kyı̈v 1997, s. 96–99.

157 Zob. dalej.

158 W. Duczko, dz. cyt., s. 28–35. Por. krytykę tej koncepcji: O.P. Toločko, P.P. Toločko, dz. cyt., s. 54–55.

159 Jordanes, dz. cyt., s. 96.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 143

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 143 2016-11-08 17:49:212016-11-08 17:49:21

144

zny Wschodniej – a więc pierwowzór Ukraińców, czy też w ogóle nie ma żadnego przełożenia na późniejsze podziały językowe i tożsamościowe Słowian?¹⁶⁰

Piśmiennictwo bizantyjskie, począwszy od VII wieku, zmniejsza zainteresowanie wschodnią Słowiańszczyzną, a z kolei opis geogra ii etnicznej w latopisach ruskich, począwszy od X stulecia, jest fragmentaryczny i daje podstawę do różnych inter-pretacji. Procesy rozpadu związku antyjskiego (jeżeli takowy istniał), uformowania się plemion (związków plemiennych) znanych z latopisów oraz ekspansji Słowian w kierunku Morza Czarnego pozostaje więc zasadniczo przedmiotem hipotez, albo po prostu tematem pomijanym. Z Nadczarnomorzem wiązane są dwa plemiona la-topisowe, znane także ze źródeł bizantyjskich i niemieckich: Tywercy i Ulicze. Ich precyzyjna lokalizacja jednak jest niejasna, a ich dzieje mało znane¹⁶¹. Najstarsza redakcja Powieści minionych lat w passusie o wojnie Igora z Uliczami mówi, że I byša sědjašče Uglicě po Dněpru v”niz, i posem” priidoša meži B”g” i Dněstr”, i sědoša tamo.

W późniejszych redakcjach Ulicze są natomiast wzmiankowani wraz z Tywercami:

„siedzieli nad Dniestrem, sąsiadując z Dunajem”¹⁶². W różnych wariantach zapisu występują też jako Uglicze, Ułucze, Ułutycze. Ci badacze, którzy uznawali nazwę Uglicze za właściwą, wiązali ją z „ugołem”, czyli „kątem”, który można utożsamić z Podunawiem¹⁶³. Głównym grodem Uliczów był Peresiczeń, którego lokalizacja nie jest znana. Dopatrywano się jej na terenie współczesnej Republiki Mołdawii, ale i w granicach obecnego Dniepropietrowska oraz w pobliżu Kijowa. Nie jest wyjaś-niona też przyczyna przesiedlenia się Uliczów na południe, ani ich losy po X wieku¹⁶⁴. Identy ikacja Uliczów i Tywerców z Ukraińcami postrzeganymi jako odręb-ny naród i nawiązanie do bytności tych plemion nad Morzem Czarodręb-nym jako ar-gumentu na rzecz ukraińskości Nadczarnomorza zostały wprowadzone do dys-kursu przez pierwszego twórcę nowoczesnych wyobrażeń o terytorium Ukrainy, Mychajłę Drahomanowa:

Bez północnych brzegów Morza Czarnego Ukraina nie może być krajem kulturalnym. Te brzegi należały do nas w czasach Ugliczów, Tywerców i Rusi Tmutorakańskiej¹⁶⁵.

160 S. Roman, Antowie, w: SSS, T. 1; Z. Hilczer-Kurnatowska, Antowie*, tamże, T. 8. Zob. też I.M. Ha-pusenko, dz. cyt., s. 33–34, 44–45. Autor ten wyraził sprzeciw wobec interpretacji doby stalinowskiej (m.in. Rybakowa), uznających Antów za etap rozwoju całej Słowiańszczyzny, a nawet poddał w wąt-pliwość, czy związek Antów można uważać za prototyp Rusi – stawiając tezę, że po rozbiciu związku antyjskiego część Antów włączyła się do migracji Słowian na Bałkany.

161 Na temat Tywerców obszerniej zob. rozdział 4.3.

162 Powieść minionych lat, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, przeł. i opr. F. Sielicki, s. 10.

163 O. Bačyns’ka, Ukraïns’ke naselennja Prydunajs’kych zemel’ XVIII – počatok XX st. (zaselennja j ekonomične osvojennja), Odesa 2002, s. 7. W źródłach bizantyjskich Podunawie było nazywane Oglos, co mogło pochodzić od słowiańskiego ągŭł – węgieł, kąt, Turecka nazwa tego regionu – Budziak – ma taką właśnie etymologię. Zob. E. Tryjarski, dz. cyt., s. 274.

164 Z. Hilczer-Kuratowska, Ulicze, SSS, T. 6, s. 260–261.

165 M. Drahomanov, dz. cyt., s. 167. Zob. też H. Turčenko, Pivdennoukraïns’kyj rehion u konteksti formuvannja modernoï ukrans’koï naciï (XIX – perša čvert’ XX st.), Zaporižžja 2008, s. 35.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 144

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 144 2016-11-08 17:49:212016-11-08 17:49:21

145 Hruszewski uznawał, że migracja Słowian na południe rozpoczęła się już w pierwszej połowie V wieku po odejściu na zachód Hunów. W VI stuleciu Sło-wianie już zajmowali stepy nadczarnomorskie od Dunaju do Donu, co musiało być efektem długotrwałych procesów osiedleńczych. Antowie to południowa część wschodniej gałęzi Słowian, „etnogra iczna całość, którą nazywamy dziś ukraińską”¹⁶⁶. W okresie od drugiej połowy VII do połowy IX wieku step nadczar-nomorski dzięki Chazarom był osłonięty od napływu nowych ord koczowniczych – umożliwiło to osiągnięcie przez słowiańską kolonizację maksymalnego zasięgu.

Ulicze zajęli wtedy ziemie nad prawym brzegu dolnego Dniepru aż po wybrzeże Morza Czarnego w rejonie ujść Dniepru i Bohu (obecny obwód mikołajowski).

W X wieku pod naporem Pieczyngów Ulicze zostali jednak zmuszeni do wycofa-nia się na północ¹⁶⁷. Jakaś słowiańska, „ukraińska” ludność zajmowała też ziemie nad Morzem na prawym brzegu Dniepru (obecny obwód chersoński). Tywercy zaś zasiedlali Podunawie. Ukraińska kolonizacja Nadczarnomorza zaznała strat wskutek pochodu Węgrów w IX wieku, a potem została unicestwiona wskutek in-wazji Pieczyngów. Pod koniec X wieku od Dunaju do Donu nad Morzem Czarnym już rozciągała się Ziemia Pieczyńska, a ludność „ukraińska” w swej masie cofnę-ła się w głąb lasostepu, częściowo nawet w góry, zasilając „ukraińską: koloniza-cję Karpat. Jakąś historyczną winę za to być może ponosili kniaziowie kijowscy, o których „nie wiemy”, czy podjęli obronę Nadczarnomorza¹⁶⁸. Pewne niedobit-ki Słowian tam jednak zachowały się długo „po wszystniedobit-kich stepowych burzach”.

Jeszcze w XI wieku istniały słowiańskie porty: „nadmorski port Kijowa” Olesza przy ujściu Dniepru¹⁶⁹, Tmutorokań – „wyspa za połowieckim morzem”, oraz być może jeszcze inne¹⁷⁰.

Związek Uliczów i Tywerców z Morzem Czarnym, a przez to ze światem śród-ziemnomorskim, mocno podkreślała międzywojenna synteza lwowska:

Mieli oni znaczenie i przez to, że najbliżsi byli greckim koloniom na wybrzeżu Morza Czar-nego i mogli być pośrednikami w szerzeniu helleńskiej kultury wśród Słowian. Przez nich docierały do dalszych plemion greckie wyroby, ceramika, przedmioty z metalu, odzież, ozdoby. Jak dawniej wśród Scytów i Sarmatów, tak i teraz między nimi tra iał się zapewne typ „pół Greków”, albo zhellenizowanych „barbarzyńców”, którzy szerzyli wyższą cywili-zację wśród prymitywnej ludności¹⁷¹.

166 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., T. I, s. 176.

167 Tamże, s. 201–205.

168 Tamże, s. 239–242.

169 Olesza (ukr.: Ołeszje, Ołeszszja), miejscowość wzmiankowana w źródłach ruskich od dru-giej połowy XI do XIII w. Według Hruszewskiego mogła to być pierwotnie kolonia bizantyjska, za-jęta następnie przez Ruś. Byłaby trzecią eksklawą Rusi po Tmutorokaniu i Białej Wieży (Sarkelu).

Zob. tamże, T. II, Kyı̈v 1992, s. 517–519.

170 Tamże, T. I., s. 242–243; tamże, T. II., s. 519.

171 Velyka istorija Ukraïny…, s. 54.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 145

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 145 2016-11-08 17:49:212016-11-08 17:49:21

146

Antowie, Ulicze i Tywercy byli też głównym argumentem narodowej terytoria-lizacji Nadczarnomorza w ukraińskim poststalinowskim dyskursie radzieckim¹⁷². Niejednokrotnie jednak posługiwano się tymi etnonimami bardzo emblematycznie, wymieniając Uliczów i Tywerców w parze i bez precyzyjnej lokalizacji. Na przy-kład w książce Ukrajino nasza Radianśka wydanej w 1970 roku pod nazwiskiem Petra Szełesta obecność tych plemion na Nadczarnomorzu jest jednym z nielicz-nych wymienionielicz-nych faktów historii regionu przed XVIII wiekiem:

Z dawien dawna ziemie Odeszczyzny wchodziły w skład Rusi Kijowskiej. Tu żyły wschod-niosłowiańskie plemiona Uliczów i Tywerców¹⁷³.

Złożony i interesujący był natomiast pogląd Hapusenki na kwestię pojawie-nia się Słowian nad Morzem Czarnym. Przyjmował on, że Słowianie przybyli na wybrzeża nadczarnomorskie w dwóch falach: jako Antowie byli obecni tu już w pierwszych wiekach n.e., ale potem część Antów wzięła udział w wielkiej migra-cji Słowian na Bałkany, a nad Nadczarnomorze w VII wieku przybyły nowe plemio-na z północy¹⁷⁴. Hapusenko zwracał też uwagę, że włączenie Tywerców i Uliczów do państwa kijowskiego było procesem długotrwałym, słabo oświetlonym przez źródła pisane, niewątpliwie też odbyło się niedobrowolnie¹⁷⁵. Jednocześnie au-tor ten wydłużał okres bezpośrednich związków Słowian Wschodnich z Morzem Czarnym w średniowieczu: osadnictwo słowiańskie na wybrzeżu miało istnieć jeszcze długo po pojawieniu się Pieczyngów na Nadczarnomorzu, miejscami do XIII wieku, a nawet dłużej. Księstwa ruskie miały stracić kontrolę zad wybrzeżem na lewobrzeżu Dniepru dopiero w drugiej połowie XII wieku, zaś na prawobrzeżu Księstwo Halicko-Wołyńskie zachować ją aż do XIII stulecia¹⁷⁶.

Brajczewski twierdził natomiast, że Ulicze zamieszkiwali nie Nadczarnomo-rze, ale środkowe Naddnieprze (obecny obwód czerkaski i kirowohradzki) i odpo-wiada im środkowodnieprzański wariant kultury czerniachowskiej¹⁷⁷. Badacz ten w ogóle powątpiewał w trwałą słowiańską obecność w średniowieczu nad Morzem Czarnym¹⁷⁸. Encyklopedia Kubijowycza stwierdza, że w wiekach VI–IX Ulicze za-mieszkiwali dolne dorzecze Dniepru od Rosi do Morza Czarnego, na południe od

172 URE, T. 1, Kyı̈v 1959. sv. Anty; tamże, T. 14, sv. Tyverci; tamże, T. 15, sv. Ulyči; tamże, T. 17, s. 71–73. Istorija Ukrainskoj SSR, T. I, s. 26–37. Wcześniej, w dobie marryzmu (zob. rozdział 1) etno-nimy „Antowie” i „Ruś” uważano za „jafetyckie” (Sovetskaja istoriogra ija…, s. 15).

173 P. Ju. Selest, Ukraïno naša Radians’ka, Kyı̈v 1970, s. 191 (obszerniej na temat tej publikacji zob. rozdział 3.1). Podobnie w URE: zbitka „Tywercy i Ulicze” występuje jako określenie dawnych słowiańskich mieszkańców zarówno Mołdawii, jak i Odeszczyzny, oraz całego Południa Ukrainy: URE t. 2, Kyı̈v 1960, sv. Bilhorod-Dnistrovs’kyj; tamże, T. 9, Kyı̈v 1962, sv. Moldavs’ka Socjalistyčna Radjans’ka Respublika, tamże, T. 10, Kyı̈v 1962, sv. Novorosija, tamże, sv. Odesa.

174 I.M. Hapusenko, dz. cyt., s. 45.

175 Tamże, s. 56–57.

176 Tamże, s. 100–104. Zob. też rozdział 4.4.

177 M. Ju. Brajčevs’kyj, op. cit, s. 137.

178 Tamże, s. 153.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 146

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 146 2016-11-08 17:49:212016-11-08 17:49:21

147 Polan. W X stuleciu pchnięci na zachód przez Pieczyngów, osiedlili się nad Bohem i Dniestrem. W połowie X wieku podbici przez Igora i wraz z Tywercami włączeni do Rusi Kijowskiej, „ostatecznie stali się Ukraińcami”¹⁷⁹.

Współczesna synteza lwowska powtarza tezę Hruszewskiego o Antach jako o związku protoukraińskim, którego południowymi granicami były Dunaj, Morze Czarne i Morze Azowskie. Mowa jest tam o „tworze państwowym – carstwie an-tyjskim”, które było najważniejszą siłą polityczną w Europie Wschodniej w IV–V wiekach¹⁸⁰. Wołodymyr Baran, autor trzeciego tomu syntezy kijowskiej, utożsamia Antów z kulturą pieńkowską, która funkcjonowała w wiekach V–VII na terenie współ-czesnej Ukrainy środkowej (Podole, środkowe Naddnieprze) i na terenie współczes-nej Republiki Mołdawii, nie sięgała jednak morza. Uważa, że „na łuku morza” mogły się znajdować plemiona irańskie wchodzące czasowo w skład związku antyjskiego, lecz nie Słowianie, gdyż nie ma żadnych słowiańskich zabytków archeologicznych z tego czasu i miejsca¹⁸¹. Magocsi, uznając charakterystykę etniczną i zasięg Antów za kwestię dyskusyjną, uważa za prawdopodobne, że pierwsi Antowie to alański związek na stepie, a potem stopniowo nazwa ta przeszła na związek o przewadze elementu słowiańskiego¹⁸². Stwierdza też, że w dobie Pax Chazarica plemiona sło-wiańskie ekspandowały na południe aż do Morza Czarnego, Tywercy zasiedlili wtedy międzyrzecze Prutu i Dniestru (Besarabię), a Ulicze początkowo lewy, potem prawy brzeg Bohu¹⁸³. Ukształtowane już państwo kijowskie jednak nie sięgało do Morza, z wyjątkiem eksklawy tmutorokańskiej¹⁸⁴. W niektórych współczesnych syntezach kwestia nadczarnomorskich Słowian Wschodnich jest zagadnieniem wyraźnie peryferyjnym. Jakowenko zaznacza, że identy ikacja Antów ze Słowianami może być tylko częściowa, zaś o Uliczach i Tywercach tylko lakonicznie wzmiankuje¹⁸⁵. Marginalnie jest także potraktowana kwestia Uliczów (jak i wszystkich plemion latopisowych) w czwartym tomie syntezy kijowskiej autorstwa Ołeksija i Petra To-łoczków, co związane jest z podkreślaniem przez tych autorów jedności etniczno--kulturowej Rusi (narodowości „staroruskiej”)¹⁸⁶. Mapy zamieszczone w tym tomie ukazują Ruś między X a XIII wiekiem, bardzo oddaloną od Morza Czarnego¹⁸⁷. Po-gląd, że Ruś Kijowska przez długi czas miała dostęp do morza na terenie obecnego obwodu chersońskiego, mikołajowskiego i odeskiego, jest natomiast propagowany przez współczesnego pisarza-regionalistę Ołeha Olijnykowa¹⁸⁸.

179 Encyklopedija ukraïnoznavstva, T. 9, L’viv 2000, sv. Ulyči; Zob. też V. Kubijovyč, I. Teslja, Čorne more, tamże, T. 10, L’viv 2000, s. 3762–3764.

180 Istorija Ukraïny, red. Ju. Zajcev, s. 52–53.

181 V.D. Baran, dz. cyt., s. 46–65.

182 P.R. Magočij, dz. cyt., s. 51.

183 Tamże, s. 55

184 Tamże, s. 67, 79.

185 N. Jakovenko, Narys istoriï…, s. 23–24.

186 O.P. Toločko, P.P. Toločko, dz. cyt., s. 295–308.

187 Tamże, ryc. 6, 15, 24, 30, 33, 36.

188 O. Olijnykiv, Čornomorščyna čy Novorosija?, Odesa 2007, s. 14; tenże, Stežky ridnoho…, s. 47.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 147

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 147 2016-11-08 17:49:212016-11-08 17:49:21

148