Dacja czy Scy a. Podunawie w starożytności

W późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (współcześnie z epoką kimmeryjską na stepie) na ziemiach między Dunajem a Dniestrem funkcjonowała mołdawska grupa trackiego halsztatu, wariant wielkiej środkowoeuropejskiej kultury halszta-ckiej, której nosicielami były różne ludy – tu najprawdopodobniej ludy trackie¹⁰. Herodot w swoim opisie krain nadczarnomorskich doby scytyjskiej stwier-dza, że Ister (Dunaj) oddziela Trację od Scytii¹¹. Podunawie byłoby więc jeszcze częścią Scytii¹². W I wieku p.n.e. plemiona trackie, między innymi Daków, Getów, zamieszkujące obszar dzisiejszej Rumunii, zostały zjednoczone i uformowały silne, ekspansywne państwo pod rządami Burebisty, a potem Decebala¹³. Najaz-dy Daków Burebisty zrujnowały w połowie I wieku p.n.e. Olbię i być może także Tyras. Część ziem obecnej Ukrainy mogła się znaleźć przejściowo pod militarną kontrolą państwa dackiego. Dwudziestowieczne rumuńskie mapy historyczne ukazują północno-wschodnią granicę Dacji Decebala na linii łączącej dzisiejsze miejscowości Dubosary i Jużne, włączając więc do Dacji nie tylko całą Besarabię, ale i rejon Odessy z rozległą okolicą¹⁴.

Dacja niepodległa i Dacja rzymska są postrzegane przez rumuńską ideologię narodową jako archetyp Rumunii lub po prostu starożytna Rumunia. Rumuńska idea narodowa w pierwszej kolejności odwoływała się do identy ikacji ze sta-rożytnymi Rzymianami, co miało wydźwięk okcydentalizacyjny i antyoriental-ny, a w Siedmiogrodzie było także narzędziem w walce z węgierską hegemonią polityczno-społeczną. Później, wraz z narastającą a irmacją wiejskości, natywi-zmem i dążeniami do emancypacji społeczno-politycznej chłopstwa, mit dacki za-czął stopniowo od końca XIX wieku zajmować w świadomości Rumunów miejsce mitu łacińskiego. Szczególnego znaczenia przeszłość dacka nabrała w ideologii Socjalistycznej Republiki Rumunii pod rządami Nicolae Ceauşescu (1965–1989).

Prymordialistyczna wykładnia historii, tzw. dakologia (przez krytyków zwana dakomanią), uznawała Daków za najważniejszych przodków Rumunów. Przypi-sywała im także – ten aspekt określany jest mianem protochronizmu – szczególne

10 K.P. Bunjatjan, V. Ju. Murzin, O.V. Symonenko, Na svitanku istoriï, Kyı̈v 1998, s. 123–127; V.E. An-druščak i in., Istorija Respubliki Moldova. S drevnejšych vremen do našych dnej, Kišinev 2002, s. 12–13.

11 Herodot, Dzieje, Warszawa 2008, przeł. S. Hammer, s. 261.

12 W okresie rzymskim i później Małą Scytią nazywano ziemie nadmorskie na południe od Du-naju, tj. obecną rumuńską i bułgarską Dobrudżę.

13 Autorzy greccy i rzymscy używali niekiedy terminów Dakowie i Getowie wymiennie. Nie jest jasne, czy są to synonimy, czy nazwy dwóch różnych plemion.

14 V. Şiaicariu, D.St. Constantinescu, Atlas istorico-geogra ic al neamului Românesc, Bucu-reşti 1920, k. I. Na mapie zatytułowanej Dacja za Decebala granice państwa dackiego z I wieku n.e.

(podobnie jak na innych mapach obszary wszystkich kolejnych tworów politycznych uznawanych za rumuńskie lub protorumuńskie) bardzo przypominają granice Wielkiej Rumunii z 1920 roku, nad Morzem Czarnym jednak wykraczają dalej na wschód. Zob. też M. Eliade, Rumuni. Zarys Historii, przeł. A. Kaźmierczak, Bydgoszcz 1997, s. 22.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 167

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 167 2016-11-08 17:49:232016-11-08 17:49:23

168

osiągnięcia cywilizacyjne w skali światowej, np. stworzenie pierwszego alfabetu, państwa narodowego czy religii monoteistycznej¹⁵.

Według założeń dakomanii, Dacja była potężnym imperium oraz kolebką cywi-lizacji śródziemnomorskich i bliskowschodnich. Na portalu Dacia Revival Interna-tional Society¹⁶ można znaleźć mapy imperium Dako-Tracji Zalmoksiańskiej w od 2000 roku p.n.e. do VI wieku p.n.e. rozciągającego się od Bałtyku i Łaby po Morze Kaspijskie i Anatolię! W legendach map państwo to jest opisywane jako centrum cywilizacji światowej, w którym zapoczątkowano epokę brązu i epokę żelaza oraz powołano do życia pierwszą w świecie religię monoteistyczną (zalmoksianizm)¹⁷. Imperium dako-trackie obejmuje także większość ziem ukraińskich: prawobrzeżna Ukraina jest prowincją Tirasgetią, lewobrzeżna Masagetią, zaś Krym Tauro-Tracją.

Scytia, nie zaliczona do Dako-Tracji, jest odsunięta aż nad górny Don i środkową Wołgę, a Morze Czarne jest po prostu Morzem Getyckim (Marea Getica)¹⁸.

Rumuńskie środowiska naukowe już w II połowie XIX wieku wypracowały syntezę łacińskiej i dackiej teorii etnogenezy Rumunów. Niemal nieprzerwanie do dziś pozostaje ona paradygmatem akademickim i edukacyjnym: Rumuni są potomkami zarówno Decebala, jak i cesarza Trajana¹⁹. Teoria dacko-łacińskiego pochodzenia jest narzędziem w konfrontacji rumuńskiej idei narodowej z nacjo-nalizmami innych narodów, zwłaszcza węgierskim, ale i ukraińskim, w sporze sporu o ciągłość zamieszkania w regionie dunajsko-karpackim. Etniczne dzieje ziem rumuńskich w okresie wędrówek ludów i średniowiecza są jednym z naj-bardziej kontrowersyjnych tematów w historii Europy. Historiogra ia rumuńska stoi zasadniczo na stanowisku koncepcji północnej (autochtonistycznej). Przyj-muje ona ciągłość etnogenezy Rumunów na terytorium Rumunii: po ewakuacji

15 L. Boia, dz. cyt., s. 103–104, 127–132. Zob. też: M. Kula, Między przeszłością a przyszłością.

O pamięci, zapominaniu i przewidywaniu, Poznań 2004, s. 48–49.

16 Dacia Revival International Society, www.dacia.org [dostęp: 13.08.2014]. Liderem DRIS jest Napo-leon Săvescu, były współpracownik czołowego głosiciela dakomanii i protochronizmu w II poł. XX wieku, Iosefa Constantina Drăgana (1917–2006). Członkiem zarządu DRIS jest Tudor Panţı̂ru – ur. w 1951 roku w Mołdawskiej SRR, w latach 1990–1994 poseł Parlamentu Mołdawii, 1992–1996 ambasador Mołdawii w ONZ, 1996–2001 sędzia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, od 2001 roku obywa-tel Rumunii, w latach 2008–2012 poseł Parlamentu Rumunii z ramienia Partii Socjal-Demokratycznej, od 2002 roku sędzia międzynarodowy Sądu Konstytucyjnego Bośni i Hercegowiny. Doradcą zarządu DRIS jest generał Nicolae Spiroiu – ur. w 1936 roku, minister obrony Rumunii w latach 1991–1994, zasłużony w procesie reformowania armii, jej odpolitycznienia i zbliżenia Rumunii do NATO (sic!).

17 Nie były to zresztą poglądy nowe, a przywołanie myśli XIX-wiecznych historyków Bogdana Haşdeu (1838–1907) i Nicolae Densuşianu (1846–1911) oraz XX-wiecznego intelektualisty Mircei Eliadego (1907–1986, zob. M. Eliade, dz. cyt.). Por. L. Boia, dz. cyt., s. 127–132.

18 Daco-Thracia (2000–560 î.H.), www.dacia.org/maps.pdf [dostęp: 13.08.2014].

19 Wyjątkiem był okres stalinowski, kiedy to nauce rumuńskiej narzucono tezę o kluczowej roli wpływów Rusi Kijowskiej na proces historyczny na ziemiach rumuńskich. W czasie rządów Ceauşescu nauka akademicka zasadniczo stała na stanowisku syntezy dacko-łacińskiej, natomiast dakomania była uprawiana z ogromnym rozmachem przez tzw. naukę partyjną, literatów i państwowo-partyjny aparat propagandowy.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 168

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 168 2016-11-08 17:49:232016-11-08 17:49:23

169 legionów z Dacji w 270 roku zromanizowana ludność dacka pozostała w kraju i zamieszkiwała go przez wszystkie wieki ciemne aż do odbudowania własnej państwowości w postaci hospodarstw Mołdawii i Wołoszczyzny w XIII–XIV wie-kach²⁰. W myśl koncepcji południowej (migracyjnej) przodkami Rumunów jest zromanizowana ludność Bałkanów, która dopiero w średniowieczu przybyła na tereny obecnej Rumunii zza Dunaju, z ziem obecnej Serbii, Bułgarii lub Macedonii.

Jeżeli przyjąć tę koncepcję, to nie ma ciągłości między starożytną Dacją a nowo-czesną Rumunią. Co więcej, otwiera to drogę do tezy, że na będących przedmiotem XX-wiecznych kon liktów ziemiach Siedmiogrodu, Banatu, Bukowiny i Besarabii to Węgrzy i Słowianie są starszą warstwą ludności niż Rumuni, a sami Rumuni są w znacznej części zromanizowanymi Słowianami²¹.

W historiogra ii ukraińskiej poświęcano sporo miejsca plemionom tracko-da-ckim, ale w aspekcie zasiedlania przez nie w starożytności Zakarpacia i ewentual-nie także ziem na północ od Karpat (Galicja, Pokucie). Natomiast państwo Bure-bisty i Decebala oraz jego panowanie nad stepową częścią ziem ukraińskich jest wspominane marginalnie lub wcale. W monumentalnej Encyklopedii Kubijowycza w wersji ukraińskojęzycznej hasło Dakowie jest bardzo lakoniczne²². W wersji an-glojęzycznej nie ma nawet takowego²³. Krótkie hasło o Getach zawiera zaś wzmian-kę, że są oni uważani za substrat Słowian Wschodnich²⁴. Ukraińska Encyklopedia Radziecka traktowała Daków i Getów dość marginalnie, stwierdzając jednak, że zamieszkiwali także na lewym brzegu Dniestru²⁵. W tomie syntezy kijowskiej wzmiankuje się, że państwo Burebisty rozciągało się po Dniestr²⁶.

20 Wykładnią teorii autochtonizmu i ciągłości (uwzględniającą jednak też pewien wkład ludności romańskiej zza Dunaju) jest synteza jednego z czołowych luminarzy rumuńskiej historiogra ii mię-dzywojennej, Gheorghe’a I. Brătianu (G.I. Brătianu, dz. cyt.), wydana w po raz pierwszy w 1937 roku po francusku jako narzędzie w polemice z historiogra iami zagranicznymi, zwłaszcza węgierską i ro-syjską. Autor (żyjący w latach 1897–1953) sam był czynnym politykiem, przywódcą odłamu Partii Narodowo-Liberalnej. W historiogra ii reprezentował „nową szkołę” postulującą dystans wobec po-lityki i narodowych namiętności, podążającą za ówczesnymi standardami nauki zachodniej. W mo-mencie zagrożenia integralności terytorialnej Rumunii na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XX wieku uważał jednak za konieczne bronienie rumuńskiej racji stanu na gruncie historiogra ii, stąd publikacje o utylitarnym charakterze.

21 Według narodowej historiogra ii rumuńskiej stojącej na gruncie koncepcji autochtoniczności i ciągłości, wpływy słowiańskie na dzieje Rumunów i Rumunii były krótkotrwałe i powierzchowne, choć nie negowano ich całkiem. Inaczej wygląda to w ujęciu narodowych historiogra ii nierumuń-skich. Hruszewski twierdził, że Siedmiogród i Mołdawia zostały w V–VII wiekach zasiedlone przez Rusinów-Ukraińców (ukraińska kolonizacja) i zachowywały słowiański charakter etniczny aż do XIII–XIV wieku. Zob.: M. Hruševs’kyj, Istorija Ukraïny-Rusy, t. I, Kyı̈v 1994, s. 221–225.

22 Encyklopedija ukraïnoznavstva, red. V. Kubijovyč, t. 2, L’viv 1993, sv. Daky.

23 Encyclopedia of Ukraine, t. II, red. V. Kubijovyč, Toronto-Buffalo-London 1988, sv. Getae.

24 Encyklopedija ukraïnoznavstva, t. 2, sv. Gety.

25 Ukraïns’ka Radjans’ka Encyklopedija [dalej: URE], red. M.P. Bažan, t. 3, Kyı̈v 1960, sv. Hety;

tamże, sv. Daky.

26 K.P. Bunjatjan, V. Ju. Murzin, O.V. Symonenko, Na svitanku istoriï, Kyı̈v 1998, s. 232–233.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 169

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 169 2016-11-08 17:49:232016-11-08 17:49:23

170

W latach 101–106 państwo Daków zostało podbite przez Rzym, a na terenie obecnej środkowej i południowo-zachodniej Rumunii utworzono prowincję Dacja.

W opisach Strabona i Ptolemeusza, odzwierciedlających rzymską wiedzę wywia-dowczo-geogra iczną z I–II wieku, Podunawie jawi się jako obszar zamieszkały przez mozaikę ludów trackich, celtyckich oraz irańskich. W Geogra ii Strabona na lewym brzegu dolnego Dunaju mieszkają traccy Tirageci, Getowie i Bastarnowie, w tym w samej delcie Dunaju odłam Bastarnów zwany Peukinami oraz odłamy Celtów (Galatów). Wybrzeże od Dunaju po Dniepr zamieszkują ludy sarmackie (Jazygowie, Urgowie i Sarmaci Królewscy)²⁷. Tirageci, Bastarnowie i Peukinowie występują także jako mieszkańcy ziem przy ujściu Dunaju i Dniestru w Geogra ii Ptolemeusza²⁸. Etniczno-językowa tożsamość Bastarnów nie jest jasna. Lud ten pojawiał się w różnych miejscach starożytnej Europy, autorzy grecko-rzymscy nie byli pewni, czy należy on do Germanii, czy do Sarmacji. Mógł być ludem po-chodzenia germańskiego, celtyckiego lub trackiego, albo grupą synkretyczną²⁹.

Najprawdopodobniej rzymska prowincja Dacja objęła tylko obecną środko-wą i południowo-zachodnią Rumunię (Siedmiogród, Banat, Oltenia), dzisiejsza Dobrudża wchodziła w skład Mezji Dolnej, zaś tereny na wschód od łuku Kar-pat i na północ od Dunaju znajdowały się tylko pod luźnym zwierzchnictwem Rzymu, który faktycznie kontrolował jedynie miasta Olbia, Tyras i Chersonez³⁰. W 1923 roku twórca nowoczesnej rumuńskiej archeologii, Vasile Pârvan, opub-likował monogra ię, w której całą Rumunię w granicach z 1920 roku uznawał za obszar administracji rzymskiej³¹.

Od III do V wieku, w okresie wędrówek ludów przez Podunawie przemieszczały się różne grupy ludów germańskich – Gotów, Herulów, Gepidów, a także nieger-mańskich – Alanów i Hunów. Od około 670 roku do 679 Podunawie było czasowym miejscem pobytu ordy Bułgarów Asparucha – stąd rozpoczęli kampanię, która do-prowadziła do utworzenia państwa bułgarskiego na terenie Dolnej Mezji i Dobru-dży³². Samo Podunawie w granicach Bułgarii znalazło się na początku IX wieku, kiedy Pierwsze Carstwo Bułgarskie było najsilniejsze. Według niektórych przypuszczeń

27 L. Vojtovyč, Formuvannja kryms’kotatars’koho narodu. Vstup do etnohenezu, Bila Cerkva 2009, s. 24. Urgowie (Urgoi) to prawdopodobnie nie prawdziwy etnonim, lecz zniekształcony wyraz grecki georgioi – rolnicy, a zatem być może anachroniczne powtórzenie Scytów rolników. Zob. też K.P. Bun-jatjan, V. Ju. Murzin, O.V. Symonenko, dz. cyt., s. 257.

28 L. Vojtovyč, dz. cyt., s. 34–35.

29 T. Zawadzki, Bastarnowie, w: Słownik starożytności słowiańskich [dalej: SSS], t. 1. red. W. Kowa-lenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków 1961. Na temat dawniejszej dys-kusji zob. P.J. Szafarzyk, Słowiańskie starożytności, Poznań 2003, przeł. H.N. Bońkowski, s. 251–252;

M. Hruševs’kyj, dz. cyt., t. I, s. 136–140. Na temat prób identy ikowania niektórych ludów Ptolemeu-sza ze Słowianami przez naukę radziecką zob. I.M. Hapusenko, Borot’ba schidnych slov’jan za vychid do Čornoho mor’ja, Kyı̈v 1966, s. 16–17.

30 Zob. rozdział 1.2.

31 L. Boia, dz. cyt., s. 153–154.

32 E. Tryjarski, Protobułgarzy, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław 1975, s. 274–275. Orda Asparucha

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 170

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 170 2016-11-08 17:49:232016-11-08 17:49:23

171 panowanie Bułgarii wtedy obejmowało nawet tereny dalej na północny wschód, aż po Dniepr³³. Panowanie bułgarskie nad Podunawiem skończyło się w latach 968–971 wskutek kampanii Swiatosława Igorowicza, którego z kolei zwyciężyli Bizantyjczycy.

Potem kontrolowali ten region Pieczyngowie, a następnie Połowcy³⁴. Bułgaria, już całkowicie słowiańska, zajęła jeszcze raz na krótko Podunawie (po Złotej Ordzie) w czasie Drugiego Carstwa Bułgarskiego około 1310 roku³⁵.

Historyczna obecność Protobułgarów i państwa bułgarskiego na Podunawiu nie jest zagadnieniem całkowicie neutralnym politycznie. W ramach kolonizacji Besara-bii po 1812 roku Bułgarzy, wraz z blisko z nimi związanymi kulturowo Gagauzami, byli jedną z głównych grup osadników. Obecnie rejon bołhradzki zamieszkuje około 43 tysiące Bułgarów stanowiących tam bezwzględną większość ludności. W całym ob-wodzie odeskim żyje około 150 tysięcy Bułgarów, a na całej Ukrainie łącznie 204 ty-siące (według danych z 2001 roku)³⁶. Rejon bołhradzki jest postrzegany jako „okręg bułgarski”, na posła do Rady Najwyższej z okręgu większościowego zwykle wybie-rany jest tam etniczny Bułgar³⁷. Granica Mołdawii i Ukrainy wytyczona w 1940 roku arbitralnie przecięła zwarty obszar osadnictwa bułgarsko-gagauskiego. Po mołdaw-skiej stronie granicy znajduje się Autonomiczna Jednostka Terytorialna Gagauzja oraz rejon taraklijski, w którym Bułgarzy stanowią około jednej trzeciej ludności³⁸.