W drugiej połowie XIV i pierwszej połowie XV wieku ziemie obecnej południowej Ukrainy zaczęły być zajmowane przez Wielkie Księstwo Litewskie. Szesnasto-wieczne lokalne legendy głosiły, że już Giedymin najechał Kaffę, Perekop i północ-ny Kaukaz, skąd sprowadził nad Dniepr „czerkasów” – Czerkiesów, protoplastów mieszkańców miasta Czerkasy. Przekazy te jednak nie miały wartości historycznej, były w najlepszym razie wyolbrzymioną i zarchaizowaną informacją o później-szych wyprawach Witolda35.
Według dawniejszych hipotez fragment Nadczarnomorza, ewentualnie nawet włącznie z wybrzeżem między ujściem Dniestru a ujściem Dniepru, został zdobyty przez Wielkie Księstwo Litewskie już za panowania Olgierda, w następstwie bitwy nad Sinymi Wodami w 1362 lub 1363 roku. Mykoła Arkas pisał:
Państwo jego [Olgierda] sięgało od Morza Bałtyckiego do Czarnego w jedną stronę, i od rzeki Oki do Bugu w drugą36.
Bitwa ta jest jednak jednym z bardziej problematycznych wydarzeń w dziejach Europy Wschodniej – przedmiotem dyskusji w historiogra ii jest jej data, miejsce, aktorzy i konsekwencje37. Zródła wczesnonowożytne przekazywały, że wielki
ksią-33 M. Lukinjuk, dz. cyt., s. 51–52.
34 Jacenjuk porivnjav rosijan iz monholo-tataramy i rozpopiv pro zadum Putina, „Ukraı̈ns’ka Prav-da” www.pravda.com.ua [dostęp: 22.08.2014].
35 O.V. Rusyna, dz. cyt., s. 53–54.
36 M. Arkas, Istorija Ukraïny-Rusi, Krakiv 1912, s. 111.
37 Na temat dyskusji w historiogra ii polskiej, ukraińskiej i rosyjskiej do I połowy XX w. włącznie, zob. S.M. Kuczyński, Sine Wody, w: tenże, Studia z dziejów Europy Wschodniej X–XVIII w., Warszawa 1965. Sam Stefan M. Kuczyński uważał, że bitwa rozegrała się w 1362 roku pod grodem Sina Woda u zbiegu rzek Siniucha i Wyś, na granicy obecnego obwodu czerkaskiego i kirowohradzkiego, była jednak niewiele znaczącym epizodem, który nie przyczynił się do poważniejszych zmian terytorial-nych, tj. „nie mogła być przyczyną wyzwolenia ziem czarmomorskich”; co więcej, we wczesnonowo-żytnych źródłach rusko-litewskich skontaminowano ową incydentalną wyprawę Olgierda z późniejszą wyprawą Witolda w 1397, a imiona trzech „carzyków” dotyczą właśnie roku 1397. Por. F.M. Sabul’do,
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 195
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 195 2016-11-08 17:49:252016-11-08 17:49:25
196
żę litewski Olgierd pokonał w lokalizacji zwanej Siną Wodą lub Sinymi Wodami trzech „carzyków” tatarskich – ich imiona są różnie podawane, prawdopodobnie brzmiały: Hadżi-bej (Ḥāğği Beg), Kutłubuga (Qutluġ Boġa) i Dymitr38. Są one jed-nocześnie wskazówką co do ówczesnej geogra ii politycznej Naddczarnomorza.
Hadżi-bej vel Kaczybej mógł być wodzem Ordy Perekopskiej, zajmującej ziemie nadczarnomorskie między Dniestrem a Dnieprem. Nazwa grodu Kaczybej, póź-niej Hadżibej (obecna Odessa) oraz limanu Hadżibej wyraźnie asocjuje się z tym imieniem39. Kutłubuga vel Kutług-Timur-bek to najprawdopodobniej emir Ordy Krymskiej. Dymitr – o zastanawiającym chrześcijańskim imieniu – to domniema-ny wódz Ordy Dżambołuckiej, która w początkach XIV wieku zajmowała między-rzecze Prutu, Dniestru i Dunaju, ale potem została stamtąd wypchnięta nad Boh wskutek ekspansji Mołdawii40.
Hruszewski uważał, że bitwa rozegrała się w 1363 roku nad rzeką Sniwodą (obecnie obwód winnicki) – a więc dość daleko od Morza Czarnego – i że praw-dopodobnie przyczyniła się do przejścia Podola i Kijowszczyzny spod „tatarskie-go zwierzchnictwa” pod „litewską okupację”41. W okresie radzieckim znaczenie bitwy było marginalizowane42. Przełom w publikacjach na terenie Ukraińskiej SRR nastąpił w końcu lat osiemdziesiątych XX wieku: Feliks Szabuldo opubliko-wał tezy, w myśl których bitwa w 1362 roku nad Sinymi Wodami (utożsamianymi z rzeką Siniuchą) była decydującym wydarzeniem w procesie wyzwalania ziem południoworuskich przez Litwę i bojarstwo południoworuskie; w konsekwencji nie tylko włączono Kijów i Podole do Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale także zadano trzem zachodnim ordom tatarskim cios, który uniemożliwił im dalsze przeciwstawianie się ekspansji litewskiej; Tatarzy zostali zepchnięci do samej strefy przybrzeżnej nad Morzem Czarnym, a w dorzeczu Dniepru – za porohy;
władza Litwy została rozszerzona niemal do ujść Dniestru i Bohu43. Konsekwen-cje bitwy i cały proces przejmowania kontroli nad ziemiami ukraińskimi przez Giedyminowiczów pozostają przedmiotem dyskusji w historiogra ii ukraińskiej44. Wersja o wyzwoleniu Nadczarnomorza wskutek zwycięstwa nad Sinymi Wodami
Syn’ovods’ka problema: možlyvyj sposob ïï rozv’jazannja, Kyı̈v 1998. Zob. też B. Spuler, dz. cyt., s. 116–117.
38 S.M. Kuczyński, dz. cyt., s. 162–163; B. Spuler, dz. cyt., s. 117.
39 B. Spuler, dz. cyt., s. 117; F.M. Sabul’do, Zemli Jugo-Zapadnoj Rusi v sostave Velikogo Knjažestva Litovskogo, Kiev 1987, s. 71. O problemie Kaczybeju – Kaciubijewa – Hadżibeju zob. niżej.
40 Tamże, s. 71–72.
41 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., t. IV, s. 79–82.
42 Ukraïns’ka Radjans’ka Encyklopedija [dalej: URE], red. M.P. Bažan, T. 10, Kyı̈v 1962, sv. Ol’herd.
43 F.M. Sabul’do, dz. cyt., s. 66–73; zob. też F. Szabuldo, Czy istniał jarłyk Mamaja na ziemie ukraińskie?, przeł. K. Pietkiewicz, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica”, T. IX, 2003;
F.M. Sabul’do,Kondominantnyj status ukrainskich zemel’ v XIV v.: ot pervych territorial’nych priobre-tenij Polš’i i Litvy vo vladenijach Zolotoj Ordy do jarlyka Mamaja, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” T. XIV, 2007.
44 Zob. V.O. Rusyna, dz. cyt., s. 55–64; N. Jakovenko, dz. cyt., s. 91
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 196
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 196 2016-11-08 17:49:252016-11-08 17:49:25
197 w 1362 roku weszła jednak po 1991 roku była chętnie przytaczana, także w pra-cach popularnonaukowych45. Co więcej, stała się ukraińską przeciwwagą dla ro-syjskiego nacjonalistycznego mitu bitwy na Kulikowym Polu46. Mychajło Łukiniuk, ukraiński publicysta polemizujący z rosyjsko-sowiecko-imperialnym dyskursem, uważa, że minimalizowanie znaczenia bitwy nad Sinymi Wodami w historiogra ii doby radzieckiej było celowym zabiegiem propagandowym, mającym umniejszać historyczną rolę Ukrainy, a wyolbrzymiać militarne i polityczne dokonania Moskwy, w tym właśnie zwycięstwo Dymitra Dońskiego na Kulikowym Polu47.
Najprawdopodobniej wybrzeże czarnomorskie zostało opanowane dopiero przez Witolda. Litwa stała się nominalnie państwem pomostowym „od morza do morza”. Założono wtedy warownie: Kaczybej vel Kociubijewo na miejscu póź-niejszej Odessy, Czarne Miasto nad Limanem Dniestru, Oczaków (Daszew) oraz Tawań nad dolnym Dnieprem – inaczej Witoldową Banię, być może wspólną pla-cówkę celną litewsko-tatarską48. Niektórzy autorzy ukraińscy konstruowali obraz wielkiej potęgi Wielkiego Księstwa nad Morzem Czarnym – potężnych forty ikacji i morskiego handlu zbożem z Bizancjum49. Nie ma jednak zbyt wielu argumentów na poparcie tej tezy. Litwa nie miała potencjału ekonomicznego, militarnego i de-mogra icznego pozwalającego na trwałe utrzymanie i związanie ze sobą wybrze-ża czarnomorskiego. Warownie nadmorskie były ziemno-drewnianymi zamka-mi strażniczyzamka-mi na dalekich peryferiach, w które nie zainwestowano większych sił i środków. Pomostowość Litwy – od Połągi do Kaczybeju – jest raczej faktem geogra icznym niż polityczno-ekonomicznym. Z dwóch podmiotów unii polsko--litewskiej w XV wieku to raczej Królestwo Polskie było silniej związane ekono-micznie i bardziej zainteresowane politycznie Morzem Czarnym, zwłaszcza por-tami Podunawia. Według Natalii Jakowenko ekspansję Witolda można określić tylko jako niezrealizowane dążenia do zdobycia kontroli nad Nadczarnomorzem, a ziemie uważane wtedy przez Wielkie Księstwo za własne terytorium (i dziś tak często oznaczane w atlasach historycznych) pozostawały strefą buforową50. Mimo
45 O. Olijnykiv, Čornomorščyna čy Novorosija? Odesa 2007, s. 63.
46 Bitwa na Kulikowym Polu w 1380 roku była pierwszym zwycięstwem wojsk moskiewskich nad Tatarami, choć nie przyniosła politycznego uniezależnienia się Moskwy od Złotej Ordy. Nowo-czesna hiperbolizacja tej bitwy ma korzenie w stalinowskiej propagandzie podczas II wojny świato-wej – Stalin odwołał się do tego wydarzenia i postaci zwycięzcy Dymitra Dońskiego jako przykładu tradycji walk narodowowyzwoleńczych narodu rosyjskiego. W latach siedemdziesiątych bitwa stała się ulubionym tematem w dyskursie tzw. Russkiej Partii – neostalinowskiej frakcji rosyjskich nacjo-nalistów wewnątrz KPZR, a obchody 600-lecia bitwy w 1980 roku stały się manifestacją rosyjskiego nacjonalizmu. Znamienne, że prorosyjskie siły w Odessie w 2014 roku swoje namiotowe miastecz-ko założyły właśnie na placu o nazwie Kulimiastecz-kowe Pole, który jest zresztą dawnym forum o icjalnych manifestacji w czasach ZSRR.
47 M. Lukinjuk, dz. cyt., s. 43–50.
48 V.O. Pirko, dz. cyt., s. 8. Por. K. Pietkiewicz, dz. cyt., s. 200.
49 N. Polons’ka-Vasylenko, dz. cyt., t. I, s. 317.
50 N. Jakovenko, dz. cyt., s. 108–109.
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 197
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 197 2016-11-08 17:49:252016-11-08 17:49:25
198
wszystko jednak zdobycie przez Litwę dostępu do Morza Czarnego – nawet jeśli krótkotrwałe – pozostaje znaczącym wydarzeniem w dziejach południa Ukrainy i stosunków Pola ze Stepem. Ten ostatni nie zawsze był w ofensywie51.
Już za panowania Swidrygiełły wpływy Litwy na Nadczarnomorzu osłabły.
Do końca XV wieku Tatarzy Krymscy opanowali ziemie kontynentalne do Limanu Dniepru na zachodzie, Końskiej Wody na północy i Berdy na wschodzie. W kon-sekwencji na przełomie XV i XVI wieku granica południowa Wielkiego Księstwa Litewskiego przebiegała następująco: rzeką Murachwą, Dniestrem do Morza Czar-nego, dalej jego brzegiem do Limanu Dniepru, ale bez Oczakowa, w górę Dniepru do wyspy Tawań, dalej Końską Wodą do Wyżyny Nadazowskiej i następnie na wschód i północ do granicy z Moskwą52. Jeszcze w 1442 roku Kaczybej był wy-mieniany jako należący do starostwa podolskiego53.
Tereny przy tej granicy zasiedlała, choć najprawdopodobniej bardzo rzadko, ludność wschodniosłowiańska pochodząca z Podola, Wołynia, Kijowszczyzny i Siewierszczyzny. W połowie XVI wieku realna kontrola Litwy sięgała już tylko do umocnień na szerokości geogra icznej Kaniowa i Czerkasów, rzek Tiaśmin, Wielka Wyś i Siniucha (jak granica województw bracławskiego, podolskiego i kijowskiego – za rzekę graniczną od 1542 roku uznawana była Kodyma), a na Lewobrzeżu do Suły. Granica wróciła więc do stanu granicy rusko-połowieckiej z przełomu XII i XIII wieku54.
W nieradzieckim dyskursie ukraińskim Wielkie Księstwo Litewskie jest dość mocno zintegrowane z historią Ukrainy55. Mykoła Arkas pisał, że „kniaziowie li-tewscy tylko pozornie byli lili-tewscy, a w rzeczywistości czuli się Rusinami, żyli przede wszystkim wśród ukraińskiego narodu”56. Hruszewski pisał, że Wielkie Księstwo zbierało ziemie ruskie i zachowało tradycję Rusi Kijowskiej bardziej niż Moskwa57. Oceniał też wysoko politykę czarnomorską Witolda:
Wynosząc swoich protegowanych na chański tron, planował on utrzymanie Ordy w zależ-ności, i rzeczywiście umiał osiągnąć to, że na wybrzeżu czarnomorskim jego wola była pra-wem dla tutejszych Tatarów. Szlaki rzeczne Dniepru, Bohu i Dniestru, ich ujścia do morza, chce on mieć w swoich rękach i stawia tu szereg zamków. Ożywają dawne, przez wieki po-grzebane idee urządzenia eksportowych portów na czarnomorskim pobrzeżu, urządzenia
51 W. Zajączkowski, dz. cyt., s. 26–27.
52 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., t. VII, Kyı̈v 1995, s. 9–10; L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, t. I, Warszawa 1930, s. 337, 353.
53 G. Błaszczyk, Współdziałanie wojsk Polski i Litwy w obronie kresów południowo-wschodnich obu państw (do 1569 r.), w: Poznań – Wilnu. Studia historyków w roku tysiąclecia Państwa Litewskiego, red. Z. Wojtkowiak, Poznań 2010, s. 16–17.
54 V.O. Pirko, dz. cyt., s. 11–13; G. Błaszczyk, dz. cyt., s. 16–17.
55 Odrębne stanowisko zajął Omeljan Pricak, wysuwając tezę, iż to właśnie Litwa (nie zaś Mon-gołowie) przerwała proces rozwoju państwowości ukraińskiej (O. Pritsak, Kievan Rus’…, s. 15–16).
56 M. Arkas, dz. cyt., s. 112.
57 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., t. IV, s. 94–97.
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 198
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 198 2016-11-08 17:49:252016-11-08 17:49:25
199 komór celnych na stepowych szlakach. Dla ich ochrony buduje się zamki, a według planów ma ich być jeszcze więcej58.
Natalia Połonska-Wasyłenko określiła Wielkie Księstwo jako państwo litew-sko-ruskie59, zorientowane zarówno na kulturę ruską, jak i na zachodnioeuropej-ską, i podkreślała, nawet z pewną emfazą, nadczarnomorską ekspansję Witolda60. W międzywojennej syntezie lwowskiej monarchię Giedyminowiczów nazwano Państwem Litewsko-Ukraińskim, a nawet – przynajmniej w odniesieniu do okresu przed 1399 rokiem – „odnowieniem ukraińskiej państwowości pod tymczasową irmą Wielkiego Księstwa Litewskiego”61. Ihor Antonowycz pisał nawet o „Litew-skiej Rusi”62. Emigracyjna Encyklopedia Kubijowycza w obszernym haśle o Morzu Czarnym informowała, że w XIV wieku Wielkie Księstwo Litewskie włączyło do swojego terytorium Południową Ukrainę i odnowiło ukraińskie wysiłki koloniza-cyjne nad Morzem Czarnym63. Jako państwo litewsko-ruskie jest także określane Wielkie Księstwo w syntezach powstających po 1991 roku64.
Na Ukrainie Radzieckiej jednak obecność Wielkiego Księstwa Litewskiego nad Morzem Czarnym zniknęła ze świadomości historycznej. Prace wydawane na tere-nie Ukraińskiej SRR, szczególtere-nie po 1945 roku, były podporządkowane odgórtere-nie narzuconym założeniom, że wszystkie ziemie wschodniosłowiańskie nienależące do państwa moskiewskiego były „okupowane” lub „zagrabione”, a wszystkie twory państwowe poza Rosją (i ewentualnie Państwem Kozackim dążącym do zjednocze-nia z Rosją) były obce. O ile więc w nieradzieckiej historiogra ii ukraińskiej tworem obcym była zasadniczo Złota Orda, o tyle w radzieckiej powojennej stało się takim tworem też Wielkie Księstwo Litewskie, opisywane zwykle z epitetem „feudalne”65. Monogra ia Iwana Hapusenki kończy się konkluzją, że „tatarsko-mongolska nawa-ła na kilka stuleci odcięnawa-ła Północne Nadczarnomorze od ziem ruskich i zamknęnawa-ła Rusi dostęp do Morza Czarnego” – ewidentnie więc nadczarnomorskie zdobycze Wielkiego Księstwa są wyłączone z narodowej terytorializacji w wariancie sowie-ckim66. Dopiero prace wydawane w końcu lat osiemdziesiątych, z publikacjami
Fe-58 Tamże, t. VII, s. 9.
59 Notabene sam termin „państwo litewsko-ruskie” został wprowadzony w o icjalnej nomenkla-turze rosyjskiej w XIX wieku, by unikać nazwy Wielkie Księstwo Litewskie.
60 N. Polons’ka-Vasylenko, dz. cyt., t. I, s. 312–317.
61 Velyka istorija…, s. 312. Klęska Witolda pod Worsklą została uznana za początek końca sa-modzielności Wielkiego Księstwa, a tym samym za początek końca procesów „odradzania państwa ukraińskiego”.
62 I. Antonovyč, Tradycija protymoskovs’kych vijn Lytovs’koï Rusy, „LCK” R. X, 1938, nr 2.
63 V. Kubijovyč, I. Teslja, Čorne more, w: Encyklopedija ukraïnoznavstva, t. 10, L’viv 2000, s. 3764.
64 P.R. Magočij, dz. cyt. s. 124. Na temat etnicznego oblicza Wielkiego Księstwa Litewskiego por.:
K. Pietkiewicz, Początki państwowości litewskiej, w: Poznań – Wilnu, dz. cyt.
65 Zob. np. URE, t. 8, Kyı̈v 1962, sv. Litovs’ke Velyke Knjazivstvo. Por. N. Jakowenko, „Ukraina mię-dzy Wschodem..., s. 395–397.
66 I.M. Hapusenko, Borot’ba schidnych slov’jan za vychid do Čornoho mor’ja, Kyı̈v 1966, s. 147.
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 199
Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 199 2016-11-08 17:49:252016-11-08 17:49:25