Etniczna historia Dawnej Ukrainy – marryzm ery Wiktora Juszczenkimarryzm ery Wiktora Juszczenki

W 2007 roku ukazała się książka Serhija Naływajki Etniczna istorija Dawnioji Ukrajiny, rekomendowana przez Instytut Ukrainoznawstwa Ministerstwa Oświaty i Nauki Ukrainy jako „pierwsza w nowoczesnej nauce historycznej próba komplek-sowego popularnonaukowego ujęcia ojczystej historii etnicznej”²⁹. Nie bazuje

jed-23 Tamże, s. 142, 156–173.

24 Tamże, s. 180–181. Chodzi o kniazia Swiatosława Igorewicza (zob. rozdział 3.4).

25 Tamże, s. 223. Kanyhin myli założoną przez Hyksosów XV dynastię faraonów (XVII–XVI w.

p.n.e.) z XXII dynastią tzw. libijską, panującą w wiekach X–VIII p.n.e., której kilku przedstawicieli no-siło imię Szeszonk, w hebrajskim Starym Testamencie zapisane jako Sziszak. Hyksosi (termin ozna-czał w języku egipskim „władców zagranicy”) byli konglomeratem plemion z Bliskiego Wschodu, przypuszczalnie indoeuropejskich, hurro-urartyjskich i/lub semickich.

26 Tamże, s. 238–246. Por. rozdział 3.1 (zagadnienie powieści Iwana Biłyka Mecz Areja).

27 Tamże, s. 264–275. Legenda „aryjskiego Chrystusa” czy „nieżydowskiego Chrystusa” była jednym z głównych wątków nowoczesnego antysemityzmu europejskiego XIX i XX w., rozwiniętym przez propagandę nazistowską. Zob. R. Sala Rose, dz. cyt., sv. Jezus Chrystus.

28 Tamże, s. 225–226. Eneida Iwana Kotlarewskiego – trawestacja eposu Wergiliusza opowiada-jącego o założeniu Rzymu przez Eneasza, uciekiniera z Troi; napisana ukraińskim językiem ludowym w latach 1798–1809, jest uznawana za pierwsze dzieło nowoczesnej literatury ukraińskiej.

29 S. Nalyvajko, Etnična istorija Davn’oï Ukraïny, Kyı̈v 2007.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 90

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 90 2016-11-08 17:49:172016-11-08 17:49:17

91 nak na żadnych teoriach naukowych (nie zamieszczono w niej nawet bibliogra ii), choć we wstępie autor nakreśla coś w rodzaju zarysu obszarów i metod badań ar-cheologii oraz językoznawstwa porównawczego. Interpretacje opierają się jednak na bezkrytycznym zestawianiu toponimów i etnonimów, legend eponimicznych, przekazów autorów starożytnych, XIX-wiecznych romantycznych przekazów typu Wienielina i Wieltmana³⁰ oraz selektywnie wybranych tez nauki nowoczesnej, zwłaszcza religioznawstwa porównawczego i językoznawstwa porównawczego.

Przy dokładniejszej analizie okazuje się jednak, że zasadniczą podstawą warstwy interpretacyjnej jest marryzm pozbawiony jedynie aspektu klasowego³¹.

Kategoria Słowian i języków słowiańskich okazuje się dla Naływajki poję-ciem bardzo umownym i oznacza tylko pewien etap rozwojowy ludów i języków Srodkowej i Wschodniej Europy, które wcześniej znane były pod innymi nazwami i są autochtoniczne w Stre ie Wokółczarnomorskiej (Cyrkumpontijśka zona) co najmniej od eneolitu. Kultura trypolska jest nazywana cywilizacją trypolską, a co więcej, autor przyjmuje, że toponim Trypole był używany przez samych nosicieli kultury trypolskiej³². Sugeruje też, że istnieją genetyczne koneksje między nazwa-mi Trypole, Troja, Trypolis (libijski i libański), indyjskim stanem Tripura oraz…

kijowską dzielnicą Trojeszczyna³³. Naływajko dokonuje swoistej deiranizacji naj-dawniejszej przeszłości Nadczarnomorza, twierdząc, że Kimmerowie, Sindowie i Meoci oraz część Scytów była ludami indoaryjskimi, a nie irańskimi. Wysuwa do-mniemanie, że Kimmerowie to egzonimiczna, kentumowa wersja etnonimu ludu, którego oryginalny satemowy autoetnonim brzmiał Siwerowie, czyli podobnie do nazwy jednego z plemion latopisowych Rusi – Siewierzan³⁴. Pojęcia Scytowie i Sarmaci (analogicznie do Słowian) są uznawane za kulturowo-polityczne, ozna-czające tylko pewne etapy organizacji politycznej ludów Nadczarnomorza, nie zaś wspólnoty etniczno-językowe. Co do Gotów, Naływajko spekuluje, że nie byli oni Germanami, lecz Słowianami, i ubolewa nad ich „wykreślaniem z historii ojczystej”

(choć pojęcie słowiańskości, jak wyżej zaznaczono, jest bardzo rozmyte)³⁵.

Króle-30 Zob. rozdziały 1.2. i 3.1.

31 Por. rozdział 1.2.

32 Autor tej książki jako uczeń szkoły podstawowej w latach 1982–1990 pamięta z autopsji bar-dzo silny przekaz dydaktyczno-propagandowy o „prapolskim Biskupinie”. Rzutowanie współczesnej nazwy stanowiska archeologicznego na historyczną osadę było tak silne, że skłaniało do zadawania pytania po pierwszej wycieczce szkolnej do Biskupina: „jak to było możliwe, że Prapolacy nazwali swoją osadę Biskupinem, choć było to jeszcze przed chrztem Polski i nie było tu biskupów?”.

33 S. Nalyvajko, dz. cyt., s. 103–104, 138–139. Tripura – stan w północno-wschodnich Indiach.

Nazwa pochodzi od ludu Tipra (Twipra, Tipperah) używającego języka z rodziny sino-tybetańskiej, nie ma więc indoeuropejskiej genezy ani nic wspólnego z liczebnikiem trzy; Tripura to indoeuropej-ski egzonim z języka hindi.

34 Tamże, s. 153–159. Języki indoeuropejskie są dzielone na grupę satem i kentum, zależnie od dokonanej lub niedokonanej palatalizacji miękkiego „k” w „s”. Do grupy satem należą języki słowiań-skie, bałtyckie, irańsłowiań-skie, indoaryjskie oraz albański i ormiański.

35 Tamże, s. 272–277.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 91

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 91 2016-11-08 17:49:172016-11-08 17:49:17

92

stwo Bosporańskie jest uznawane przez Naływajkę za wytwór autochtonicznych procesów państwowotwórczych i choć nie zaprzecza całkiem wpływom greckim, to minimalizuje ich znaczenie³⁶. Hunowie to po prostu inna nazwa, pod jaką na arenie dziejowej pojawili się Siwerowie.

Różnego rodzaju koneksje są też budowane między plemionami latopisowy-mi Rusi a najróżniejszylatopisowy-mi ludalatopisowy-mi Europy i Azji. I tak Polanie (których etnonim ma pochodzić od sanskryckiego pal, „obrońcy”) są asocjowani z Pa lagonią i Pa-lestyną („Pale-stan” – „kraj Palów”); Drewlanie – z rzeką Zerawszan (Zarafszan) w Azji Srodkowej, a do wszystkich plemion latopisowych próbuje się dopasować odpowiedniki w indyjskim eposie Mahabharata³⁷.

Marrystowskiej dekonstrukcji Naływajko poddaje także koncepcję tureckiej (turkijskiej) rodziny językowej: uznaje ją za sztuczny twór ilologów. Według autora pierwotni Turańczycy byli krewnymi ludów irańskich, a języki turkijskie to zmody-ikowane języki irańskie³⁸. Konsekwentnie więc wszystkie ludy Nadczarnomorza uznawane w nauce akademickiej za tureckie (włącznie z Pieczyngami i Połowcami) okazują się też bliskimi do pozostałych mieszkańców ziem ukraińskich. General-nie stosunek Naływajki do dawnych ludów Nadczarnomorza jest zdecydowaGeneral-nie pozytywny. Autor nawołuje do włączenia ich do „historii ojczystej”, minimalizuje antagonizm koczowników z rolnikami, nie demonizuje Chazarii, odrzuca też tezę o „mongolskim jarzmie”, nawołuje do wyważonego spojrzenia na Złotą Ordę³⁹.

Naczelnym wątkiem u Naływajki jest doszukiwanie się śladów totemicznego kultu byka w dziejach Ukrainy w ciągu tysiącleci⁴⁰. Kluczowym argumentem jest hipoteza, że etnonim Taurowie to grecki przekład oznaczający wyznawców kul-tu byka⁴¹. Ponadto od greckiego tauros pochodzi też Doros – jedna z nazw miasta Mangup (Teodoro) na Krymie, Bosfor/Bospor to „byczy bród” (jest to etymologia ludowa od greckiego Bosporos tłumaczonego jako bous poros – krowie przejście), Pontos Euksinos to według Naływajki zniekształcona przez Greków sanskrycka nazwa Pantha Ukshan – Szlak Byka, Kimmerowie to Siwerowie, czyli w sanskrycie Shiava-Vara: Czarne Byki, metaforycznie Potężni Wojownicy⁴². Scytowie-rolnicy (herodotowi Skuthai-georgioi) to błędnie zrozumiane gauvarga – czciciele byka⁴³. Borystenes (Dniepr) to Vrish-danu, Rzeka Byka, a Borystenes jako miasto Olbia to

36 Tamże, s. 223–235.

37 Tamże, s. 350–367.

38 Tamże, s. 320–334. Naływajko używa ukraińskiego terminu ilologicznego tiurkśkyj, którego odpowiednikiem jest używany przez część ilologów polskich termin turkijski, w celu odróżnienia przymiotnika odnoszącego się do rodziny językowej od przymiotnika odnoszącego się do współczes-nej Turcji, jej mieszkańców i języka.

39 Tamże, s. 432–463.

40 Tamże, wszędzie. Zob. zwłaszcza s. 527–540.

41 Tamże, s. 188.

42 Tamże, s. 158–159.

43 Tamże. Por. rozdział 1.2. Jest to zniekształcona hipoteza Wasilija Abajewa, iż Herodot zapisał irańskie gauvarga (hodowcy bydła) jako greckie georgoi – rolnicy.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 92

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 92 2016-11-08 17:49:172016-11-08 17:49:17

93 Vrish-stan, Miejsce Byka; Eksampej to Ukshan-peya, Bycze Wody lub Byczy

Wo-dopój; Kubań to indoirańskie gau-van’ – Woda Byka; Tmutorokań to „Czarnotu-rów”, Miasto Czarnego Tura (tmu – czarny, tor – tur, kan’ – miasto), a Czernihów to jego bliźniacze miasto o identycznej etymologii (ih lub inh – byk, zatem „Czar-no-byk-ów”)⁴⁴. Tur lub byk miał być totemicznym i eponimicznym zwierzęciem Gotów (gud – byk), Turanu i Turków, Etrusków (po grecku Tyrrhenoi), Bułgarów (bala-gur – Potężne Byki). Małoruś to „Czarnoturia” od irańskiego mal – czarny i vrish – byk, Moskwa zaś to „Wielkoturia” (maha, masa – wielki, gava – byk). Jako wyjaśnienie czytamy o archetypie byka jako uosobienia męskiej siły, o roli hodowli bydła u ludów indoaryjskich, o (uznawanej przez autora za autentyczną) Księdze Welesa, czyli „księdze boga bydła⁴⁵, o kulcie byka w kulturach bliskowschodnich i śródziemnomorskich oraz o astrologicznej epoce Byka⁴⁶.

Narracja Naływajki jest w istocie desperacką próba uznania absolutnie wszyst-kich ludów żyjących w dzisiejszych granicach Ukrainy za Ukraińców. Następuje w niej minimalizacja roli migracji w historii Eurazji – autor przyznaje, że były róż-ne migracje, ale napływające ludy irańskie, tureckie itd. były blisko spokrewnioróż-ne z autochtonicznymi mieszkańcami Ukrainy. W warstwie aksjologicznej i tożsa-mościowej Etniczną historię Naływajki można by uznać za przykład inkluzywne-go poglądu na dzieje narodowe i odchodzenia od dychotomii swoi–obcy (rolnicy kontra koczownicy, Słowianie kontra nie-Słowianie)⁴⁷.

44 Tamże, s. 289–290. W wielu przypadkach Naływajko nie wyjaśnia, z jakiego języka pochodzi etymologia, sugerując, że chodzi o praindoeuropejski lub sanskryt, i nie podając żadnych odwołań do literatury językoznawczej.

45 Na temat Księgi Welesa zob. dalej. Weles był jednym z bogów panteonu słowiańskiego, w za-pisie Powieści minionych lat został określony jako skotij bog – bóg bydła. Por. A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 2006, s. 137–142.

46 Epoki (ery) astrologiczne – kategoria z dyskursów paranaukowych, zwł. astrologicznego, po-lega na koncepcji, że wielki rok platoński składa się z 12 epok po 2150 lat i w każdej inny znak zodia-ku wywiera wpływ na Ziemię (kolejność znaków jest odwrotna niż w zwykłym rozodia-ku zodiakalnym).

W XIX wieku w kulturze europejskiej na styku literatury i paranauki pojawiła się teza, że epoki as-trologiczne są odzwierciedlone w dziejach religii. Pozostałością Ery Bliźniąt (ok. 6450–4300 r. p.n.e.) mają być kulty płodnościowe bóstw bliźniaczych, Era Byka (ok. 4300–2150 p.n.e.) przejawiła się kul-tem byka (Apis, Złoty Cielec, Minotaur, Zeus porywający Europę itp.), Era Barana (2150–1 r. p.n.e.) oznaczała nadejście monoteizmu (baranek paschalny), Era Ryb (1–2150 r.) to era chrześcijańska (ryba – ichtys jako symbol Jezusa Chrystusa). Ruch kulturowy New Age opiera się na oczekiwaniu na nadchodzącą Erę Wodnika.

47 Naływajko postuluje np. poszerzenie o icjalnego szkolnego kanonu nauczania historii poza schemat Ruś – kozacy – współczesna Ukraina także o ludy starożytne i niesłowiańskie ludy stepowe:

„Czemu ukraiński uczeń ma znać dokładny schemat dynastii Rurykowiczów i Romanowów, lecz nie znać królów scytyjskich i bosporańskich, sarmackich, gockich, huńskich, bułgarskich, którzy w isto-cie tworzyli dawną ukraińską historię? [...] I połowieccy kniaziowie i tatarscy chanowie z dynastii Girejów powinni stać się takimi samymi bohaterami narodowymi jak kniaziowie ruscy i hetmani kozaccy” – S. Nalyvajko, dz. cyt., s. 612. W pewnym sensie odpowiada to terytorialno-państwowemu paradygmatowi historii Ukrainy sformułowanemu w l. 1980–1990 przez Omeljana Pricaka (zob. roz-dział 6.2), choć praca Naływajki nie spełnia kryteriów tekstu naukowego.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 93

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 93 2016-11-08 17:49:182016-11-08 17:49:18

94