Tmutorokań i Artanija – Ruś Czarnomorska?

Odrębnym problemem jest fenomen Tmutorokania oraz historiogra iczna konstrukcja Rusi Czarnomorskiej vel Artaniji. Miasto na Półwyspie Tamań-skim¹⁸⁹, założone w starożytności jako grecka kolonia Hermonasa, znajdowało się w składzie Królestwa Bosporańskiego. Dalsza jego historia nie jest jasna.

Nie jest pewne, kiedy było pod władzą Bizancjum, a kiedy pod panowaniem ludów stepowych, w tym od kiedy było w składzie Kaganatu Chazarskiego¹⁹⁰. Pod rządami turkuckimi lub chazarskimi otrzymało nazwę Tamatarcha, potem zeslawizowaną na Tmutorokań¹⁹¹. W X wieku znalazło się pod władzą Rusi – najprawdopodobniej po wyprawie Swiatosława na Chazarię w 965–966 roku¹⁹². W roku 988 Mścisław Włodzimierzowicz otrzymał je jako udzielne władztwo – odtąd funkcjonowało Księstwo Tmutorokańskie, eksklawa Rusi Kijowskiej, od-dzielona przez stepy nadazowskie i Morze Azowskie¹⁹³. Mimo odległego poło-żenia odgrywało istotną rolę we wczesnym okresie Rusi Kijowskiej jako baza wypadowa do najazdów na region kaspijski, port, ośrodek rzemiosła i węzeł szlaków handlowych. Księstwo obejmowało najprawdopodobniej oba brzegi Cieśniny Kerczeńskiej, a więc Półwysep Kerczeński i Tamański oraz przyległe do tego ostatniego tereny nadkubańskie¹⁹⁴. Było zamieszkałe przez ludność tu-recką (Chazarów, Bułgarów i innych), irańską (Alanów), czerkieską (Kasogów i Zichów), Zydów, Ormian i Greków, być może też przez resztki Gotów. Dysku-syjną kwestią jest, czy byli tam Słowianie, nie licząc tych z załogi wojskowej¹⁹⁵. W 1023 roku Mścisław na czele wojsk chazarsko-czerkieskich wystąpił przeciw władającemu w Kijowie Jarosławowi Mądremu, po czym w 1026 roku zawarł kompromisowy pokój, obejmując Księstwo Czernihowskie, jedną z trzech stolic rdzeniowej Ziemi Ruskiej. Tmutorokań był odtąd związany z linią czernihowską, panowali w nim synowie kniazia czernihowskiego Swiatosława: Gleb (ok. 1060–

–1064 i 1066–1069), Roman (1070–1079) i Oleg–Michał (1083–1094). W dobie

189 Obecnie grodzisko Tamanskaja w Kraju Krasnodarskim Federacji Rosyjskiej.

190 W. Swoboda, Tmutorokań, w: SSS, T. 6, s. 92.

191 Najprawdopodobniej pochodzi od tureckich słów tumyn (jednostka wojska licząca 10 tysięcy) i tarchan (wódz), czyli oznaczała siedzibę dziesięciotysięcznika. Według innej hipotezy to nazwa gre-cka pochodząca od tagmatarchos – dowódca tagmy, oddziału gwardii cesarskiej w Bizancjum VIII–X w. Zob. M.I. Artamonov, dz. cyt., s. 431. Por. M. Hruševs’kyj, dz. cyt., T. II, s. 506–507.

192 W. Swoboda, dz. cyt., s. 93.

193 Zob. I.M. Hapusenko, dz. cyt., s. 122–125.

194 W dawniejszej literaturze często rozszerzano zasięg Księstwa na rozlegle terytoria Kaukazu.

Jedyną pewną wskazówką co do obszaru jest jednak tytuł Olega-Michała Swiatosławowicza znany z pieczęci: „archont Matrachy, Zichii i Chazarii”. Matracha to Tmutorokań, Zichia – jakaś część ziemi Czerkiesów, Chazarię należy tu rozumieć jako fragment Krymu – Półwysep Kerczeński (W. Swobo-da, dz. cyt.).

195 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., T. II, s. 508–509. Por. I.M. Hapusenko, dz. cyt. s. 126; P. Lavriv, Istorija Pivdenno-Schidn’oï Ukraïny, Kyı̈v 1996, s. 26–29.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 148

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 148 2016-11-08 17:49:212016-11-08 17:49:21

149 narastającego rozdrobnienia i walk wewnątrzdynastycznych próbowali także zająć tmutorokański tron wygnańcy z innych udziałów: Rościsław Włodzimie-rzowicz (1064–1066) i Dawid Igorowicz (1082). Brak wzmianek kronikarskich o Tmutorokaniu po 1094 roku sprawia, że data i okoliczności upadku jego nie są znane. Prawdopodobnie przeszedł pod władzę Bizancjum, choć wysuwano i przypuszczenia, że księstwo z dynastią ruską lub czerkieską funkcjonowało aż do XIII wieku¹⁹⁶.

Wyprawa wojenna księcia nowogrodzko-siewierskiego Igora Swiatosławowi-cza przeciw Połowcom w 1185 roku, opisana w eposie Słowo o wyprawie Igora, miała doprowadzić do odzyskania Tmutorokania, choć w ówczesnych realiach geo-politycznych miało to taki sam sens jak rojenia późnośredniowiecznych zakonów rycerskich o odzyskaniu Jerozolimy. Jeżeli jednak Słowo jest falsy ikatem z końca XVIII wieku, to wyrażona w tym utworze „obsesja” na punkcie Tmutorokania (jak również kilkakrotne wzmianki o Dunaju) jest odzwierciedleniem nowoczesnej idei ekspansji Imperium Rosyjskiego w regionie czarnomorskim¹⁹⁷.

Istnienie Księstwa Tmutorokańskiego było punktem wyjścia do kilku hipo-tez wiążących początki państwowości ruskiej z Morzem Czarnym i rozszerzają-cych zakres obecności ruskiej (choć niekoniecznie słowiańskiej) nad tym akwe-nem. Zródła arabskie z X wieku wymieniały trzy grupy Rusów z trzema grodami:

mieszkańców grodu Kukijana lub Kujaba, Salawija z grodem Slaw oraz Arsanija lub Artanija z grodem Ars vel Artha. Pierwsze dwa były głównie identy ikowane w XX-wiecznych pracach naukowych z Kijowem i Nowogrodem Wielkim (gród Słowienów Ilmeńskich), natomiast w Artaniji dopatrywano się między innymi ja-kiegoś ośrodka nadczarnomorskiego lub nadazowskiego. Do przekonania o jego istnieniu przyczyniała się też interpretacja korespondencji chazarsko-żydowskiej, przyjmująca, że wymieniony w niej Hlgu był inną osobą niż kniaź kijowski Oleg zmarły w 912 roku¹⁹⁸. Teza o tmutorokańskich korzeniach państwowości ruskiej została postawiona po raz pierwszy na początku XX wieku przez rosyjsko-ukra-ińską uczoną Aleksandrę Je imienko¹⁹⁹. W czasach stalinowskich nauka radziecka próbowała wykazać obecność Słowian na Krymie i Tamaniu już w pierwszych

wie-196 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., T. II, s. 512–514; M.I. Artamonov, dz. cyt., s. 439–445; M. Zdan, Tmutorokans’ke knjazivstvo, w: Encyklopedija ukraïnoznavstva, T. 9, L’viv 2000, s. 3223; L. Vojtovyč, dz. cyt., s. 131–136. Por. O. Holovko, Ščo nam vidomo pro davn’orus’ke Tmutarakans’ke knjazivstvo?

w: Krym: šljach kriź viky. Istorija u zapytannjach i vidpovidjach, red. V. Smolij, Kyı̈v 2014, s. 106.

197 E. Kinan, Rosijs’ki istoryčni mity, Kyı̈v 2003, s. 258–259. W 1792 roku podczas prac forty ika-cyjnych na terenie stanicy Tamańskiej znaleziono tzw. Kamień Tmutorokański z inskrypcją w języ-ku ruskim „W rojęzy-ku 6576 [1068] indykcji 6 kniaź Hleb mierzył morze po lodzie od Tmutorokania do Korczewa 10 tys. i 4 tys. sążni” (K. Pietkiewicz, Paleogra ia ruska, Warszawa 2015, s. 30). Wcześniej lokalizacja Tmutorokania była tylko domniemywana (I.M. Hapusenko, dz. cyt., s. 117–120).

198 Zob. wyżej.

199 S.A. Makarčuk, Etnična istrorija Ukraïny: Navčalnyj posibnyk, Kyı̈v 2008, s. 54–55. Na temat stanowiska Aleksandry Je imienko (Ołeksandry Jefymenko) w kwestii procesu historycznego na Rusi zob. też S. Plochij, Velikyj peredi. Nezvyčajna istorija Mychajla Hruševs’koho, Kyı̈v 2011, s. 116–118.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 149

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 149 2016-11-08 17:49:222016-11-08 17:49:22

150

kach naszej ery²⁰⁰. W latach sześćdziesiątych Iwan Hapusenko domniemywał, że w VIII wieku Artanija była słowiańskim organizmem państwowym nad Morzem Azowskim lub Czarnym i zalążkiem późniejszego księstwa tmutorokańskiego²⁰¹. Powstanie księstwa było więc według tego autora skutkiem długotrwałej, się-gającej VI wieku n.e. słowiańskiej kolonizacji Krymu i Tamania²⁰². Emigracyjny uczony rosyjski Gieorgij Wiernadski uważał, że Artanija to zniekształcona nazwa Tmutorokań i że tenże był stolicą Kaganatu Ruskiego, a tym samym centralnym ośrodkiem Rusów²⁰³. Jeszcze dalej poszedł Omeljan Pricak, twierdząc, że Tmuto-rokań jako bezpośrednia kontynuacja Królestwa Bosporańskiego był ostatnim ośrodkiem cywilizacji hellenistycznej i wraz z Czernihowem tworzył alternatyw-ną wobec Kijowa oś polityczalternatyw-ną Rusi, opartą o starsze, hellenistyczne czyli grecko--żydowskie wzorce cywilizacyjne²⁰⁴.

Współcześnie konstrukcje związane z Artaniją są zasadniczo odrzucane w na-uce²⁰⁵. Artha w przekazach arabskich była przedstawiana jako gród sakralny, do którego nie mają wstępu cudzoziemcy – są zabijani, jeśli tam przybędą. Zupełnie nie przystaje to do charakterystyki Tmutorokania – wieloetnicznego miasta por-towego. Ołeksij i Petro Tołoczko uważają, że wymienienie trzech centrów Rusi to zwykła konwencja literacka, każąca posługiwać się liczbą trzy w opisach rzeczy-wistości²⁰⁶. Władysław Duczko stwierdza, że dotychczasowe próby wyjaśnienia, czym ewentualnie była Artanija, nie przyniosły żadnych efektów i dalsze roz-ważanie tej kwestii jest bezcelowe²⁰⁷. Artanija jednak funkcjonuje w ukraińskim dyskursie pseudonaukowym, tym bardziej że przypomina brzmieniowo rzekomą starożytną nazwę Ukrainy „Aratta”²⁰⁸.

Jakby przeciwwagą dla hiperbolizacji historycznej roli Tmutorokania jest zna-czenie nazwy „Tmutorokań” we współczesnej frazeologii rosyjskiej i ukraińskiej:

oznacza jakieś miejsce bardzo odległe, zapadły kąt na najdalszej głuchej prowincji²⁰⁹.

200 Ewidentnie na zapotrzebowanie polityczne (legitymizacja wysiedlenia Tatarów), wykazywa-no, że liczne stanowiska archeologiczne na Krymie, począwszy od III w. n.e., mają słowiański charak-ter obrządku pogrzebowego i ceramiki, a także, że Tmutorokań był słowiański już przed X wiekiem.

Zob. A.P. Smirnov, K voprosu o slavjanach v Krymu, „Vestnik Drevnoj Istorii” 1953, nr 3 (45), s. 33–45.

Pogląd ten funkcjonował, w ostrożniejszej wersji, także w okresie poststalinowskim – zob. I.M. Ha-pusenko, dz. cyt., s. 131–143.

201 I.M. Hapusenko, dz. cyt., s. 45–46.

202 Tamże, s. 131–143.

203 G. Vernadsky, The Origins of Russia, Oxford 1959, s. 193–198. Utożsamienie Artaniji z Tmu-torokaniem zob. też Narysy istoriï…, s. 387; O. Olijnykiv, Stežky…, s. 48. Por. wcześniej tezy W. Par-chomenki – inspiracja Wernadskiego Parchomenką pozostaje kwestią dyskusyjną (A. Portnov, Istoriï istorykiv… s. 72).

204 O. Pricak, Pochodžennja Rusi…, T. I, s. 124–139, 277–300.

205 W. Swoboda, op. cit, s. 92–93. Zob. też. M.I. Artamonov, dz. cyt., s. 404–405.

206 O.P. Toločko, P.P. Toločko, dz. cyt., s. 43–44.

207 W. Duczko, dz. cyt., s. 105.

208 Zob. rozdział 2.

209 O. Holovko, dz. cyt., s. 104.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 150

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 150 2016-11-08 17:49:222016-11-08 17:49:22

151 Był natomiast pewien okres w dziejach wczesnej państwowości ruskiej, kiedy na pewno polityczny środek ciężkości Rusi przesunął się z Kijowa w kie-runku Morza Czarnego, Azowskiego i Dunaju: lata 962–972, czyli panowanie Swiatosława Igorewicza – pierwszego Rurykowicza noszącego słowiańskie imię i zarazem „ostatniego wikinga”. Władca ten nie tylko rozbił Chazarię i włączył do Rusi Sarkel oraz Tmutorokań, ale także prowadził wyprawy wojenne na Bułgarię bałkańską, i zamierzał przenieść stolicę do Perejasławca nad dolnym Dunajem.

W 972 roku w drodze powrotnej z wyprawy przeciw Bułgarom zimował wraz z wojownikami w lokalizacji zwanej Białobrzeżem, odcięty przez Pieczyngów od możliwości powrotu do Kijowa. Według Hruszewskiego Białobrzeże to uj-ście Dniepru²¹⁰.

Swiatosław był niewątpliwie najbarwniejszą postacią „heroicznego” okresu Rusi, jednak jego postrzeganie przez nowoczesną historiogra ię kierującą się para-dygmatem narodowym jest niejednoznaczne. Dla Hruszewskiego był archetypem kozackiego hetmana: „czysty Zaporożec na kijowskim tronie”, ale jego kampanie wojenne wielki historyk ocenił jako szkodliwe dla Rusi²¹¹. W emigracyjnej Ency-klopedii postać Swiatosława jest przedstawiona dość zwięźle, w zasadzie tylko faktogra icznie²¹². Oceny podobne do ocen Hruszewskiego były utrzymywane w części ukraińskiej historiogra ii nieradzieckiej: Swiatosławowi przypisywano motywowanie się dobrem ojczyzny i nazywano go wybitnym wodzem wojska ukraińskiego²¹³. Zwracano jednak uwagę, że nie kierował się długofalową strate-gią, zaniedbał obronę kraju przed Pieczyngami, nadmierne wojenne ambicje wy-czerpywały siły państwa, rozbicie Chazarii w dłuższej perspektywie zaszkodziło Rusi, pobicie Bułgarii dało korzyści tylko Konstantynopolowi, a wpływów Rusi nad Morzem Czarnym na trwałe nie udało się zwiększyć²¹⁴.

Podobne oceny można znaleźć w niektórych publikacjach z obszaru ukraińskiej historiogra ii radzieckiej²¹⁵. W ZSRR doby stalinowskiej jednak Swiatosław został uznany za wybitnego stratega, który wprowadził Ruś na arenę polityki europejskiej i azjatyckiej, wręcz twórcę koalicji „ludów Europy Wschodniej”, który stał na czele nie tylko elitarnej drużyny, ale i licznych wojsk²¹⁶. Koncepcja ta utrzymywała się w poststalinowskiej ukraińskiej historiogra ii radzieckiej. Pisano, że Swiatosław

210 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., T. I, s. 477.

211 Tamże, s. 470–477. Podobne wartościowanie można znaleźć w pracach rosyjskich historyków przedrewolucyjnych (zob. I.M. Hapusenko, dz. cyt., s. 76).

212 M. Zdan, Svjatoslav I Ihorevyč, w: Encyklopedija ukraïnoznavstva, T. 7, L’viv 1998, s. 2733.

213 Velyka istorija Ukraïny, s. 86–97.

214 Tamże; Istorija Ukraïny, red. Ju. Zajcev, s. 60. Relatywnie pozytywny obraz panowania Swia-tosława jako wybitnie państwotwórczego, realizującego rację stanu Rusi w regionie zob. Istorija Ukrainskoj SSR, T. I, s. 52–53.

215 Narysy starodavnoï…, s. 542–545;

216 B.D. Grekov, Bor’ba Rusi za sozdanie swego gosudarstva, Moskva–Leningrad 1945, za: I.M. Ha-pusenko, dz. cyt., s. 77. We frazach tych można dopatrzyć się konstruowania paraleli Swiatosław-Stalin.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 151

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 151 2016-11-08 17:49:222016-11-08 17:49:22

152

realizował długofalowy cel polityczny zdobycia dla Rusi dostępu do Morza Czar-nego, „rozumiał znaczenie Północnego Nadczarnomorza dla rozwoju Rusi” itp.²¹⁷

Pełną glory ikację Swiatosława można znaleźć we współczesnym ukraińskim dyskursie nacjonalistycznym, gdzie postacią tą próbuje się zastąpić Włodzimie-rza Wielkiego jako głównego bohatera wczesnej historii Ukrainy. W 2010 r. Ołeh Odnorożenko przedstawiał tego władcę jako twórcę „państwa typu imperialnego”, wielkiego geopolityka, który swoimi podbojami stworzył dla Państwa Ukraiń-skiego „geopolityczne rezerwy”, jakie zapewniły mu na kilka stuleci strategiczne bezpieczeństwo²¹⁸. Tego rodzaju publicystyka jest kontynuacją nie tyle tradycyjnej ukraińskiej historiogra ii narodowej, ile raczej radzieckich schematów myślenia, w których interes Rusi jest utożsamiany z misją mocarstwowości i poszerzaniem granic²¹⁹. Jest ona jednak przede wszystkim metaforą sytuacji współczesnej – prze-strogą przed militarną słabością Ukrainy w regionie czarnomorskim i przed za-grożeniem z kierunku eurazjatyckiego – Itil to metafora Moskwy. Swiatosław zwany na ogół Chrobrym (Swiatosław Chorobryj) jest też kultową postacią nacjo-nalistycznych kibiców klubu piłkarskiego Dynamo Kijów. Zorganizowana 3 lipca 2015 roku w Kijowie antyrządowa manifestacja kibiców, członków prawicowo--nacjonalistycznej organizacji Prawy Sektor oraz żołnierzy batalionów

ochotni-czych nosiła nazwę „Marsz kniazia Swiatosława Chrobrego”²²⁰.

W 2015 roku nazwa „Swiatosław” pojawiła się jako jedna z propozycji nowej nazwy miasta portowego Illicziwśk w obwodzie odeskim. Już za prezydentury Wiktora Juszczenki w 2009 roku nowo utworzony park narodowy na półwyspie Kinburn otrzymał nazwę Biłobereżżja Swiatosława – Białobrzeże Swiatosława, na pamiątkę domniemywanej lokalizacji zimowiska kniazia w 972 roku.

Powyższe oceny mają jedną wspólną cechę: zakładają, że Swiatosław był wład-cą państwa narodowego Ukraińców i przez ten pryzmat go oceniają²²¹. Nowoczesne naukowe ujęcia są jednak zasadniczo odmienne. „Imperium” Swiatosława było ru-chomym państwem kniazia i jego drużyny rzeczno-stepowych wojowników: „Swia-tosław nie odczuwał ani tradycji, ani sentymentów, ani zobowiązań wobec Rusi”²²².

217 Istorija Ukrainskoj SSR, T. I, s. 52–54; I.M. Hapusenko, dz. cyt., s. 76–87. Zauważalne jest też rzutowanie współczesnych układów geopolitycznych na odległą przeszłość. Ostatni autor wręcz przekonuje, że „wyprawy [Swiatosława] na Bułgarię oznaczały walkę nie z Bułgarią, ale z Bizan-cjum” (tamże, s. 82) – Ruś Swiatosława jest więc niejako protoplastą ZSRR jako lidera obozu krajów

„demokracji ludowej”.

218 O. Odnoroženko, dz. cyt. Zob. też Z. Kumpan, dz. cyt.

219 Według Rybakowa Swiatosław „ciosem miecza otworzył Ruskie Morze”. B. Rybakow, dz. cyt., s. 34.

220 Marš Sviatoslava: Dobrovol’ci, šyny, radykaly, Hromads’ke Telebačennja, 4.07.2015, www.

hromadske.tv [4.07.2015]. Według różnych danych w marszu uczestniczyło od 300 do 5000 osób.

221 W dwutomowej radzieckiej historii Ukrainy z 1969 r. Swiatosław był wręcz nazwany patriotą (Istorija Ukrainskoj SSR, T. I, s. 53–54).

222 O.P. Toločko, P.P. Toločko, dz. cyt., s. 87–88. Tu Ruś jest rozumiana już jako etniczno-teryto-rialny twór Słowian wschodnich.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 152

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 152 2016-11-08 17:49:222016-11-08 17:49:22

153 Gdyby rzeczywiście Swiatosław przeniósł stolicę swego państwa do Perejasławca (okolice obecnej Tulczy w Rumunii) i gdyby okazało się to trwałym rozwiązaniem, pojęcie Ruś oznaczałoby dziś coś zupełnie innego²²³. Swiatosław był jednocześnie wodzem drużyny Waregów, która może osiąść gdziekolwiek, stepowym kaganem, którego państwo może leżeć gdziekolwiek, i barbarzyńskim wodzem zza limesu, który łatwo dawał się manipulować Bizantyjczykom, nieustannie wygrywającym przeciw sobie Rusów, Bułgarię i Pieczyngów²²⁴. Dopiero jego następcy, poczyna-jąc od Włodzimierza Wielkiego, rozpoczęli budowę skonsolidowanego państwa terytorialnego.