Najdawniejsza przeszłość i narodowe projekcje

Wybrzeże morskie współczesnej Ukrainy na niemal całej długości przylega do historycznego Wielkiego Stepu – jedyny wyjątek to południowy brzeg Półwy-spu Krymskiego, gdzie step jest oddzielony od morza Górami Krymskimi. Wielki Step w dziejach cywilizacji Europy i Azji to długi, równoleżnikowy pas zajmują-cy rozległą część Eurazji: od Panonii przez dorzecza dolnego Dunaju, Dniestru, Bohu i Dniepru, przez ziemie nad Donem, Wołgą i Uralem, dalej przez Azję Srod-kową i obecną Mongolię, aż do Mandżurii². Od północy step przechodził w laso-step, a dalej w strefę leśną. Granice stref roślinnych nie były oczywiście ani stałe historycznie, ani też nie dzieliły dwóch homogenicznych obszarów³. Od południa stepowe pasmo Eurazji jest ograniczone wielkimi górami, pustyniami i morzami – w tym Morzem Czarnym.

1 D. Kremin’, T. Kremin’, Piščanyj hodynnyk Ukraïny, w: Solomonova Červona Zirka, red. L. Belej, Kyı̈v 2012, s. 230.

2 M. Makohonienko, Przyrodnicze aspekty pradziejowych i wczesnohistorycznych szlaków tran-zytowych bałtycko-pontyjskiej przestrzeni kulturowej, w: Między Bałtykiem a Morzem Czarnym. Szlaki międzymorza IV–I tys. przed Chr., red. M. Ignaczak, A. Kośko, M. Szmyt, Poznań 2011, s. 24.

3 W II połowie XX w. południowa granica potencjalnej strefy leśnej przebiegała wzdłuż linii Zytomierz–Kijów, a południowa granica strefy lasostepowej wzdłuż linii Kiszyniów–Kirowohrad–

–Połtawa–Czugujew. Granice te jednak należy rozumieć jako przybliżone – wyznaczające dominujący, a nie jedyny typ środowiska. W obrębie strefy stepowej jeszcze w czasach historycznych istniały tak-że rozległe kompleksy leśne, jak Hylaja w nadczarnomorskiej Scytii. Zob. M. Makohonienko, dz. cyt., s. 24–26; E. Tryjarski, Pieczyngowie, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław 1975, s. 498–499.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 39

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 39 2016-11-08 17:49:142016-11-08 17:49:14

40

Wielki Step sprzyjał bardziej hodowli zwierząt niż uprawie roli. Choć było tam w początkach neolitu uprawiane ekstensywne rolnictwo, to możliwości jego rozwoju szybko się wyczerpały. Ostatnią w pełni rolniczą kulturą zajmującą także ziemie nadczarnomorskie obecnej Ukrainy była neolityczno-eneolityczna kultu-ra Cucuteni-Trypole, w nauce ukkultu-raińskiej zwana kulturą trypolską. Jest to także najstarsza kultura, której ludność próbuje się dziś identy ikować etnicznie w dys-kursie naukowym. Funkcjonowała ona kilka tysiącleci przed naszą erą na tere-nie północno-wschodtere-niej Rumunii, Mołdawii i południowo-zachodtere-niej Ukrainy, w dorzeczach Seretu, Prutu, Dniestru i Bohu oraz na prawym brzegu środkowego Dniepru⁴. Okresowo, w wariancie zwanym kulturą usatowską, sięgała do Morza Czarnego w obecnym obwodzie odeskim. Była to kultura osiadłych rolników, ży-jących w dużych osiedlach, charakteryzująca się rozwiniętą wytwórczością cera-miki malowanej i kultem Wielkiej Bogini-Matki. Komponent kultury na teryto-rium Ukrainy został odkryty i nazwany – od miejscowości Trypole (ukr. Trypillja) na Kijowszczyźnie – pod koniec XIX w. przez kijowskiego archeologa Wikentija Chwojkę. Chwojka uważał, że do tej kultury należeli Praindoeuropejczycy, w pro-stej linii przodkowie Słowian. Ukraińską, skrajnie prymordialistyczną a iliację nadali kulturze trypolskiej emigracyjny uczony Wadym Szczerbakiwski⁵ oraz publicysta i pisarz Jurij Łypa⁶. Za czołowego autora tezy o ukraińskości kultury trypolskiej uważa się Wiktora Petrowa⁷, choć to nie do końca prawda. W rzeczy-wistości uczony ten, o istotnie kontrowersyjnych poglądach na pradzieje Ukrainy, bynajmniej nie był klasycznym prymordialistą⁸. W 1947 pisał, że choć pewne

ele-4 Chronologia kultury trypolskiej podawana we współczesnej literaturze, w tym w podręcz-nikach i leksykonach, jest bardzo różna. Autorzy tomu poświęconego pradziejom w serii Ukraïna kriź viky podają, że funkcjonowała ona w V tys. i I połowie IV tys. p.n.e. (K.P. Bunjatjan, V. Ju. Mur-zin, O.V. Symonenko, Na svitanku istoriï, Kyı̈v 1998, s. 62); tzw. lwowska synteza historyczna podaje okres IV–III tys. p.n.e. (Istorija Ukraïny, red. Ju. Zajcev, L’viv 1998, s. 9); Natalia Jakowenko: II połowa IV – koniec III tys. p.n.e. (N. Jakovenko, Narys istoriï Ukraïny. Z najdavnišych časiv do kincja XVIII stolittja, Kyı̈v 1997, s. 15); leksykon historyków lwowskich: XXXVIII–XXVI w. p.n.e. (M. Peleščyšyn, Trypil’s’ka kul’tura, w: Dovidnyk z istoriı̈ Ukraı̈ny, red. I. Pidkova, R. Sust, Kyı̈v 2002, s. 877); P.R. Magocsi:

2500–1800 p.n.e. (P.R. Magočij, Istorija Ukraïny, Kyı̈v 2007, przeł. E. Hyjdel, S. Hračova, s. 40).

5 Wadym Szczerbakiwski (1876–1957), ukraiński historyk, archeolog i etnograf, pracował w mu-zeach we Lwowie i Połtawie, od 1922 na emigracji (Praga, Monachium, Londyn). W 1941 w Pradze opublikował monogra ię Formacija ukraı̈ns’koı̈ naciı̈, zawierającą prymordialistyczny wykład histo-rii Ukraińców.

6 Ju. Lypa, Pryznačennja Ukraïny, w: tenże, Vseukraïns’ka trylohija, red. O. Myslyva, V. Jaremenko, Kyı̈v 2007, t. 1, s. 80–82. Jurij Łypa (1900–1944), pisarz i publicysta, ideolog ukraińskiego radykal-nego nacjonalizmu, twórca wizji mocarstwowej Ukrainy dominującej w basenie Morza Czarradykal-nego.

Zob. G. Skrukwa, Ukraińcy i Morze Czarne. Nacjonalistyczna geogra ia w postradzieckiej rzeczywisto-ści, „Sensus Historiae” vol. XII, 2013/3.

7 A. Wilson, Ukraińcy, przeł. M. Urbański, Warszawa 2002, s. 26.

8 Wiktor Petrow (pseud. Wiktor Ber, Wiktor Domontowycz,1894–1969)– ukraiński literatu-roznawca, archeolog, ilozof i pisarz, ur. w Jekaterynosławiu, 1918 ukończył studia ilologiczne na Uniwersytecie Kijowskim, pracował w WUAN i AN USRR. W latach 1927–1933 przewodniczący

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 40

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 40 2016-11-08 17:49:142016-11-08 17:49:14

41 menty kultury materialnej z czasów trypolskich zachowały się do dziś, to zasad-niczo między ludnością tej kultury a Ukraińcami nie ma antropologicznej ciągło-ści: przedindoeuropejska ludność trypolska została podbita i wyniszczona przez najeźdźców, i tylko w niewielkim stopniu jej resztki zmieszały się z kolejnymi falami napływających ludów⁹. Później Petrow domniemywał, że ludność kultury Cucuteni-Trypole używała albo języka przedindoeuropejskiego spokrewnionego z pelazgijskim i kreteńsko-minojskim, albo najstarszego języka indoeuropejskie-go bliskieindoeuropejskie-go hetyckiemu¹⁰.

W powojennych publikacjach w Ukraińskiej SRR zasadniczo unikano okre-ślania etniczności najdawniejszych kultur archeologicznych, w tym trypolskiej¹¹. Współcześnie akademickie publikacje ukraińskie również zachowują dystans wo-bec etniczności tej kultury. Najbardziej kulturę trypolską w etnogenezę Ukraińców wpisuje lwowska synteza historyczna, głosząc, że ludność Ukrainy jest w części autochtoniczna od czasów trypolskich. Jednocześnie temu elementowi autochto-nicznemu przypisuje się wyraźnie dodatnie cechy („miłość do rodzinnej ziemi, psychologię twórcy i pracownika”)¹². Serhij Seheda, powołując się na Petrowa, stwierdza, że „wiele elementów kultury materialnej i duchowej ukraińskiego

etno-Komisji Etnogra icznej AN USRR, 1941 dyrektor Instytutu Folkloru Ukraińskiego AN USRR. 1941–

–1943 w Charkowie współpracował z niemieckimi władzami okupacyjnymi, wydając czasopisma o orientacji antysowieckiej. 1944–1949 przebywał w Niemczech, pracował w ukraińskich emigra-cyjnych instytucjach naukowych, w tym w Akademii Teologicznej UAPC i Ukraińskim Wolnym Uni-wersytecie, stał się jedną z czołowych postaci życia intelektualnego ukraińskiej diaspory. W 1949 zniknął z Monachium, przez ukraińską emigrację uznawany był za zamordowanego lub porwane-go, dopiero w 1955 dowiedziano się, że pracuje jako archeolog w ZSRR. Okoliczności jego powro-tu do ZSRR i całokształt działalności w latach 1941–1949 budzą do dziś wielkie kontrowersje. Od 1950 do 1956 roku pracował w Instytucie Kultury Materialnej AN ZSRR w Moskwie, a 1956–1969 w Instytucie Archeologii AN USRR w Kijowie. Zob.: P.P. Toločko, V.P. Petrov – doslidnik ukraïns’koho etnohenezu, w: tegoż, Vid Rusi do Ukraïny. Vybrani naukowo-populjarni, krytyčni ta publicystyčni praci, Kyı̈v 1997; V. Andrèèv, V. Petrov: kar’jera ukraïns’koho radians’koho akademičnoho včeno-ho ta vidnosyny z vladoju (1920-ti – 1941 rr.). „Istoriohra ični doslidžennja v Ukraı̈ni” 2012, T. 22, s. 682–712; A. Portnov, Istoriï istorykiv. Oblyččja j obrazy ukraïns’koï istoriohra iï XX stolittja, Kyı̈v 2011, s. 143–182. W publikacjach na temat pradziejów Ukrainy Petrow stosował paradygmaty marrystowskie, o czym zob. niżej.

9 V. Petrov, Pochodžennja ukraïns’koho narodu, Regensburg 1947, s. 11–12.

10 Tenże, Etnohenez slov’jan. Džerela, etapy rozvytku i problematyka, Kyı̈v 1972 s. 125, 202–203.

Samo nazywanie rzeczonego fenomenu kulturą Cucuteni-Trypole, wyjątkowe w ukraińskiej nauce, jest znamienne.

11 Zob. Narysy starodavnoï istoriï Ukraı̈ns’koï RSR, red. S.M. Bibikov i in., Kyı̈v 1957, s. 5;

Ukraïns’ka Radjans’ka Encyklopedija [dalej: URE], red. M.P. Bažan, t. 14, Kyı̈v 1963, sv. Trypil’s’ka kul’tura; tamże, T. 17 – Ukraïns’ka Radjans’ka Socialistyčna Respublika, Kyı̈v 1965, s. 70; Istorija Ukrainskoj SSR, red. K.K. Dubina i in., Kiev 1969, t. I, s. 14–16. Zob. też S. Ekel’čyk, Imperija pam`jati.

Rosijs’ko-ukraïns’ki stosunky v radjans’kij istoryčnij ujavi, Kyı̈v 2008, przeł. M. Klymčuk, Ch. Cušak, s. 163.

12 Cechy te są przeciwstawione negatywnej „psychologii przybłędy i grabieżcy” choć nie jest wprost powiedziane, kto jest jej nosicielem. Istorija Ukraïny, red. Ju. Zajcev, s. 12.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 41

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 41 2016-11-08 17:49:142016-11-08 17:49:14

42

su zaczęło formować się w czasach trypolskich”¹³. Autorzy tomu z kijowskiej serii Ukrajina kriź wiky zajmują stanowisko znacznie bardziej zdystansowane: „jakieś cechy tej kultury, odtwarzane przez tysiąclecia, w transformowanym już kształcie przetrwały do czasów słowiańskich”. Nie można jednak mówić ani o ukraińskości kultury trypolskiej, ani o ciągłości etnicznej między jej nosicielami a Ukraińcami¹⁴. Natalia Jakowenko podkreśla, że kultura trypolska była spowinowacona z kultu-rami regionu dunajsko-bałkańskiego, egejskiego i Azji Mniejszej, zaś przynależ-ność protoetniczna jej nosicieli pozostaje kwestią dyskusyjną¹⁵. W syntezach dzie-jów Ukrainy Paula-Roberta Magocsiego i Oresta Subtelnego kulturze trypolskiej (i pradziejom w ogóle) znajdują się tylko lakoniczne wzmianki¹⁶. Poza dyskursem akademickim Trypole jest jednak tematem wzbudzającym ogromne emocje i ele-mentem skrajnie prymordialistycznych teorii dziejów¹⁷.

Od III tysiąclecia p.n.e. na terenie Nadczarnomorza przeważał mobilny tryb ży-cia, oparty na hodowli, z dominującą rolą mężczyzn – wojowników i pasterzy. Zna-czące ochłodzenie klimatu i zmniejszenie opadów deszczu na stepie, które nastąpi-ło w XIII–VII w. p.n.e., wywołanastąpi-ło kryzys ekologiczny. Część ludności zamieszkującej dotąd stepy nadczarnomorskie je opuściła, być może biorąc udział w wędrówkach Ludów Morza w basenie śródziemnomorskim¹⁸. W efekcie w XI–X w. p.n.e. miesz-kańcy stepów de initywnie przeszli na koczowniczy hodowlany tryb życia. Stop-niowo wykształciły się spójne społeczności konnych wojowników, uzbrojonych w kompozytowe łuki re leksyjne, uprawiające ofensywną strategię przetrwania.

Normą kulturową stało się podejmowanie wojennych wypraw w celu zdobycia łupów lub nowych terenów¹⁹.

Od Kimmerów w I tysiącleciu p.n.e. po Kałmuków w XVII w. n.e., przez prawie trzy tysiące lat ludy koczownicze Wielkiego Stepu były zagrożeniem dla osiadłych społeczności sąsiednich terenów Europy. Europejski fragment Wielkiego Stepu leżał w sąsiedztwie terenów lasostepowych i leśnych. Koczownicy mogli stamtąd pozyskiwać żywność pochodzenia roślinnego od osiadłych mieszkańców środko-wego Naddnieprza, regionu wołżańsko-kamskiego oraz Przedkaukazia²⁰. Dlatego mogły się okresowo wytworzyć stosunki względnej stabilności, jakkolwiek

zwy-13 S. Seheda, U pošukach predkiv. Antropolohija ta etnična istorija Ukraïny, Kyı̈v 2012, s. 161–162.

14 K.P. Bunjatjan, V. Ju. Murzin, O.V. Symonenko, dz. cyt., s. 61.

15 N. Jakovenko, dz. cyt., s. 15–16.

16 P.R. Magočij, dz. cyt., s. 40–41; O. Subtel’nyj, Ukraïna: istorija, Kyı̈v 1993, s. 26–27.

17 Zob. rozdział 2.

18 J. Chochorowski, Koczownicy Wielkiego Stepu. Z mroków prehistorii do debiutu na arenie dziejo-wej, w: Koczownicy Ukrainy, red. tenże, Katowice 1996, s. 20; P. Suchowska-Ducke, Przestrzeń komuni-kacyjna północnego Nadczarnomorza w oczach egejczyków, w: Między Bałtykiem a Morzem Czarnym…, s. 173. Hipotezy na temat tych migracji tra iają też do zespołu pseudonaukowych teorii o przeszłości Ukrainy i regionu czarnomorskiego (zob. rozdział 2).

19 K.P. Bunjatjan, V. Ju. Murzin, O.V. Symonenko, dz. cyt., s. 99–110; J. Chochorowski, dz. cyt., s. 15–26.

20 Tamże, s. 22.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 42

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 42 2016-11-08 17:49:142016-11-08 17:49:14

43 kle oparte na hegemonii koczowników nad rolnikami – jak na przykład w okresie Pax Scythica²¹. W Azji Srodkowej i Mongolii jednak takie możliwości nie istnia-ły. Kryzysy ekologiczne wywołane luktuacjami klimatu prowadziły do agresji i ekspansji, przybierającej charakter reakcji łańcuchowych: najazd na sąsiadów zmuszał ich do najechania na dalszych sąsiadów itd.²² Ponieważ koczownicy nie byli w stanie przekroczyć barier gór i pustyń Azji na południu, ani granicy tajgi na północy, ruch ludności wywołany kryzysami klimatyczno-ekologicznymi od-bywał się albo w kierunku wschodnim, ku Chinom, albo w kierunku zachodnim, w stronę Europy²³.

W efekcie Północne Nadczarnomorze było kolejno zdominowane przez związki plemion koczowniczych, napływające z Azji. Uproszczone ujęcia pozwalają łatwo wytworzyć pozorny obraz kolejno następujących po sobie „epok”: kimeryjskiej, scytyjskiej, sarmackiej, huńskiej itd., w którym to schemacie kolejny „lud” napły-wa na stepy nadczarnomorskie i wypycha z nich poprzedni. Ludy te były jednak w większości związkami plemiennymi, shierarchizowanymi i heterogenicznymi językowo. Nazwy, pod jakimi znali je antyczni autorzy greccy oraz rzymscy i pod jakimi weszły one do historiogra ii europejskiej, nie zawsze odpowiadały stosun-kom etniczno-językowym na miejscu w przeszłości. Czasem nazwa nadawana federacji plemiennej w źródłach pisanych pochodziła od plemienia rządzącego, któremu podlegały plemiona używające innych autoetnonimów, innych języków lub odmienne kulturowo²⁴.

Etniczność ludów stepowych epoki brązu (okresu przedkimmeryjskiego) pozostaje tylko przedmiotem hipotez. Lwowska synteza historyczna sugeruje, że Nadczarnomorze w II tysiącleciu p.n.e. było praojczyzną ludów indoirańskich i tam właśnie doszło do rozpadu ich wspólnoty na ludy indoaryjskie i irańskie.

Indoaryjczycy mieli zamieszkiwać do XV w. p.n.e. ukraińskie Nadczarnomo-rze, Krym, ziemie przyazowskie i Kaukaz²⁵. Ich potomkami mogli być zajmujący

21 Metafora określająca kolejne okresy dominacji i stabilności na stepie jako Pax została upowszechniona przez Omeljana Pricaka, zob. O. Pricak, Ščo take istorija Ukraïny? (Dopovid’

vyhološena 17-ho travnja 1980 roku na vidznačenni 30-littja UVAN u ZSA), w: tenże, Ščo take istorija Ukraïny? wstęp O.V. Jas’, „Ukraı̈ns’kyj istoryčnyj žurnal” 2015, nr 1, s. 197; tenże, Ščo take istorija Ukraïny? (Dopovid’ vyhološena 28 serpnja 1990 r. na plenarnomu zasidanni I konhresu Mižnarodnoï asociaciï ukraïnistiv u Kyïvs’komu iliali Central’noho muzeju V.I. Lenina), tamże, s. 207.

22 E. Tryjarski, dz. cyt., s. 500–501. Por. odmienny pogląd na przyczyny ekspansji koczowni-ków: O. Pricak, Pochodžennja Rusi. Starodavni skandynavs’ki džerela (krim islands’kych sag), t. I, Kyı̈v 1997, s. 75–86.

23 W.H. McNeill, Europe’s Steppe Frontier 1500–1800, Chicago-London 1975, s. 2–5; W. Zajączkow-ski, Rosja i narody. Ósmy kontynent. Szkic dziejów Eurazji, Warszawa 2009, s. 9–20. Zob. też J.-P. Roux, Historia Turków, Gdańsk 2002, s. 67–80.

24 E. Tryjarski, Przedmowa, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, dz. cyt., s. 7;

O. Pricak, Pochodžennja Rusi…, t. I., s. 75–79.

25 Istorija Ukraïny, red. Ju. Zajcev, s. 20–21.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 43

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 43 2016-11-08 17:49:142016-11-08 17:49:14

44

w I tysiącleciu p.n.e. wschodnie wybrzeża Morza Azowskiego Sindowie i Meoci²⁶. Nadczarnomorze mieli też zamieszkiwać Irańczycy czy Prairańczycy²⁷. Wreszcie zajmująca w II poł. II tysiąclecia p.n.e. obszar od ujścia Dunaju do ujścia Dniepru ludność archeologicznej kultury sabatynowskiej, według autorów lwowskich miałaby wywodzić się od ludności kultury trypolskiej, przy czym autorzy ci nie przesądzają, czy „sabatynowcy” w większości opuścili Nadczarnomorze, biorąc udział w wędrówkach „Ludów Morza”, czy też uczestniczyli w etnogenezie Kim-merów²⁸. Inni historycy są znacznie ostrożniejsi i opisując epokę przedkimme-ryjską, ograniczają się do kultury materialnej, bez prób etnicznego a iliowania jej twórców²⁹.

Najstarszym znanym z etnonimu odnotowanego w źródłach pisanych ludem stepowym Nadczarnomorza byli Kimmerowie. Doba kimmeryjska na Północnym Nadczarnomorzu, od ujścia Dunaju do Przedkaukazia, trwała od hipotetycznych początków około 1500–1300 p.n.e. do około 750–650 p.n.e.³⁰ Język Kimmerów był prawdopodobnie językiem indoeuropejskim z podrodziny irańskiej, choć wskutek znikomej liczby zachowanych zabytków leksykalnych można tego jedynie domnie-mywać³¹. Przypisywano mu też przynależność do podrodziny trackiej, a nawet do bałtyckiej lub słowiańskiej³². Istnieje również hipoteza, że reprezentowali oni Sta-roeuropejczyków, czyli pierwszą falę Indoeropejczyków niezróżnicowanych jeszcze na podrodziny językowe³³. Pod naporem Scytów w VII wieku p.n.e. Kimmerowie zostali zepchnięci na Krym, następnie na Półwysep Kerczeński. Stamtąd część z nich przez Kaukaz przeszła do Azji Mniejszej, gdzie wojowała z Urartu, Medią i Lidią, aż roztopiła się wśród ludów Anatolii. Pozostała nad Morzem Azowskim część najprawdopodobniej zasymilowała się ze Scytami³⁴. Po Kimmerach zachowało się kilka toponimów na Krymie, z których najdłużej funkcjonowała nazwa Bosfor

26 Tamże. Sindowie i Meoci byli wymieniani przez autorów antycznych jako mieszkańcy Przya-zowia i Kubania od czasów Herodota (VII w. p.n.e.) do III w. n.e. Przypuszcza się dziś, że mogli być użytkownikami języków irańskich lub kaukaskich. Od etnonimu Meotów pochodzi starożytna grecka nazwa Morza Azowskiego: Maiōtis lı́mnē (Palus Maeotis, Błoto Meotyjskie).

27 Istorija Ukraïny, red. Ju. Zajcev, s. 21.

28 Tamże, s. 22–23. Kultura sabatynowska była rolniczo-hodowlaną kulturą epoki brązu, od XIV do XII w. p.n.e. na terenie obecnej południowej Ukrainy, jej nosiciele żyli w stałych osiedlach.

29 Zob. S. Seheda, dz. cyt., s. 200.

30 S. Skorij, Kimmerowie, w: Koczownicy Ukrainy, s. 32.

31 K.P. Bunjatjan, V. Ju. Murzin, O.V. Symonenko, dz. cyt., s. 117–118; S. Seheda, dz. cyt., s. 200–204.

32 J. Linderski, Kimmerowie, w: Słownik starożytności słowiańskich [dalej: SSS], t. 2, red. W. Kowa-lenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964, s. 418; Narysy starodavnoï…, s. 114; P. Lavriv, Istorija Pivdenno-Schidn’oï Ukraïny, Kyı̈v 1996, s. 18; Nikołaj Marr w latach trzydzie-stych XX w. uznał Kimmerów za nosicieli „języka jafetyckiego” (na temat roli marryzmu w interpre-tacji etniczności ludów Nadczarnomorza szerzej zob. niżej).

33 H. Łowmiański, Scytia, w: SSS, t. 5, red. G. Labuda, Z. Stieber, Wrocław–Warszawa–Kraków–

–Gdańsk 1975, s. 102.

34 A.I. Terenožkin, Kimmerijcy, Kiev 1976, s. 215.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 44

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 44 2016-11-08 17:49:142016-11-08 17:49:14

45 Kimmeryjski (obecnie: Cieśnina Kerczeńska)³⁵. Według niektórych autorów współ-czesnych także sama nazwa Krym jest pozostałością po etnonimie Kimmerów³⁶.

Kimmerowie sąsiadowali na północy z zamieszkującą strefę lasostepową Ukra-iny (od Zbrucza przez Podole i środkowe Naddnieprze po Worsklę, Orel i Samarę) osiadłą, rolniczą ludnością kultury czarnoleskiej wczesnej epoki żelaza, której przypisuje się dziś etnicznojęzykowy charakter prasłowiański, względnie tracki³⁷. Kimmerowie i ludność czarnoleska byli wrogami – o czym świadczyć mają ślady pożarów i forty ikowanie osiedli czarnoleskich. Byłby to pierwszy przykład od-wiecznego kon liktu koczowników z rolnikami, w którym można choćby hipote-tycznie przypisać obu stronom identy ikację etniczną, w tym rolników utożsamić z przodkami Ukraińców. Sugeruje się nawet, że ukraińska legenda o smoku (zmi-ju) – wielogłowym potworze przychodzącym od morza i będącym uosobieniem ludów stepowych, oraz o bohaterach Kuźmie i Demianie – pierwszych kowalach którzy walczyli z nim, ma swoje korzenie aż w epoce czarnolesko-kimmeryjskiej³⁸. Boris Rybakow pisał:

Nierzadko w legendach iguruje morze; stąd zagraża Ruskim ludziom smok, pożerający i porywający w niewolę; tu odnoszono krwawe zwycięstwa; tu bohater uwalnia swą wziętą do niewoli matkę. Czasem wspomina się wyspę na morzu siedem wiorst od brzegu. Cały kontekst legend bardzo odpowiada długotrwałym relacjom słowiańsko-koczowniczym:

od strony morza przychodzą hordy konnych wojowników, palą wsie, żądają daniny, biorą w niewolę. I oczywiście, bardzo dawno w dalekich półmitycznych czasach najazdy Kimme-rów, Scytów, Sarmatów przyoblekano w obraz latającego, ognistego smoka³⁹.

Aż do niedawna Kimmerowie byli głównie przedmiotem mglistych spekula-cji lub źródłosłowem metafor – termin „kimmeryjskie ciemności” oznaczał epo-kę historyczną, z której brak źródeł pisanych. Wskutek podobieństwa nazwy do autoetnonimu Walijczyków (Cymry) preromantyczne i romantyczne

piśmienni-35 M. Gimbutas, Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe, The Hague 1965, s. 517;

P.R. Magočij, Istorija Ukraïny, Kyı̈v 2007, s. 41; V.P. Vlasov, Kimmerijcy, w: Ot kimmerijcev do krymča-kov. Narody Kryma s drevnejšych vremen do konca XVIII v., red. I.N. Chrapunov, A.G. Gercen, Simfero-pol’ 2007, s. 7–15; L. Vojtovyč, Formuvannja kryms’kotatars’koho narodu. Vstup do etnohenezu, Bila Cerkva 2009, s. 5–7.

36 C. King, Dzieje Morza Czarnego, Warszawa 2006, przeł. Z. Piotrowska, s. 42; P. Lavriv, dz. cyt., s. 12.

37 K.P. Bunjatjan, V. Ju. Murzin, O.V. Symonenko, dz. cyt., s. 132–133; S. Skorij, dz. cyt., s. 44; M. Gim-butas, The Slavs, London 1971, s. 39–47. Por. V.V. Sedov, Proischodžennie i rannjaja istorija slavjan, Moskva 1979, s. 17.

38 Pogląd ten wysunęli w okresie międzywojennym Wasyl Gippius i Wiktor Petrow (o którym zob. niżej), podtrzymywano go w czasach powojennych (B.A. Rybakow, dz. cyt., s. 231–235) oraz współcześnie (K.P. Bunjatjan, V. Ju. Murzin, O.V. Symonenko, dz. cyt., s. 132–136). Zob. też S. Skorij, dz. cyt., s. 45–46.

39 B.A. Rybakow, dz. cyt., s. 235. Teza, że mit o Zmiju i o kowalach-bohaterach pochodzi z epoki czarnolesko-kimmeryjskiej, została powtórzona w lwowskiej syntezie historycznej (Istorija Ukraïny, red. Ju. Zajcev, s. 31).

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 45

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 45 2016-11-08 17:49:142016-11-08 17:49:14

46

ctwo zachodnioeuropejskie uważało Kimmerów za Praceltów⁴⁰. Jako przodkowie Ukraińców (Małorosjan-Kozaków) Kimmerowie wystąpili razem z innymi luda-mi stepowyluda-mi w narracjach małorosyjskich z początku XVIII wieku⁴¹. Potem na długo odeszli w cień. Mychajło Hruszewski uważał ich za ludność pochodzenia trackiego lub irańskiego, nie poświęcił im jednak wiele uwagi w swoim opus mag-num⁴². Bardzo lakoniczne i nie przesądzające o etniczności są też hasła „Kimme-rowie” zarówno w emigracyjnej Encyklopedii Kubijowycza⁴³, jak i w Ukraińskiej Encyklopedii Radzieckiej⁴⁴.

Od IX wieku p.n.e. do IV wieku n.e. na południowym brzegu Krymu wzmian-kowani byli w źródłach greckich Taurowie – prawdopodobnie i oni używali ję-zyków z irańskiej podrodziny językowej, choć nie można tego stwierdzić z całą pewnością. Lud ten odznaczał się archaicznością kultury i organizacji społecz-nej⁴⁵. Autorzy greccy przedstawiali ich jako piratów i okrutnych barbarzyńców⁴⁶. Zasymilowali się oni w początkach naszej ery z zepchniętymi na Krym Scytami i Sarmatami (Alanami). Nie wiadomo jednak nawet dokładnie, czy Tauroi to au-toetnonim czy egzoetnonim nadany przez Greków, a związany z kultem byka (gr.

tauros)⁴⁷. W dwudziestowiecznej historiogra ii ukraińskiej Taurom poświęcano tylko lakoniczne wzmianki⁴⁸.

Dziedzictwem po Taurach jest zestaw bliskoznacznych toponimów: Tauryka, Tauria i Tauryda. Początkowo dotyczyły tylko kraju Taurów, w epoce hellenistycz-nej rozciągnięte zostały na cały Półwysep Krymski, a w XVIII wieku po imperial-nych podbojach rosyjskich przeniknęły w głąb kontynentu⁴⁹.

40 W tym znaczeniu termin the Cimmerians przeniknął do popkultury i funkcjonuje w niej do dziś. Główny współtwórca XX-wiecznego nurtu literatury fantasy, Amerykanin Robert E. Howard

40 W tym znaczeniu termin the Cimmerians przeniknął do popkultury i funkcjonuje w niej do dziś. Główny współtwórca XX-wiecznego nurtu literatury fantasy, Amerykanin Robert E. Howard