Podunawie, Budziak, Południowa Besarabia – subregion między dwoma projektami narodowej terytorializacjimiędzy dwoma projektami narodowej terytorializacji

Ziemie między deltą Dunaju a Limanem Dniestru – obecne ukraińskie Podunawie, czyli Besarabia Południowa, historyczny Budziak, wchodzące dziś w skład obwodu odeskiego Ukrainy, miały w starożytności i średniowieczu historię przynajmniej częściowo odrębną od reszty ukraińskiego Nadczarnomorza. Podunawie leży na pograniczu Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Dzieje tego regionu związane są więc z obecnością lub wpływami Scytów, Sarmatów, Rusów, Rusi Ha-lickiej, Połowców, Tatarów, Rosji i Ukrainy, ale również Daków, Bułgarów, Bizan-cjum, Mołdawii i Rumunii. Peryferyjne położenie wobec centrów cywilizacyjnych powodowało, że o dziejach regionu niewiele przeczytamy w źródłach pisanych.

Suwerenność rozciągana tam była zresztą często dość iluzoryczna, zwłaszcza że dla przednowoczesnych władców z reguły ważne było panowanie nad porta-mi w ujściach Dunaju i Dniestru, a realna kontrola nad pozbawionym znaczenia gospodarczego limanowym wybrzeżem rozciągającym się między nimi oraz nad stepami w głębi lądu była sprawą drugorzędną. Twórcy nowoczesnych historio-gra ii narodowych, eksponując wybrane epizody dziejów regionu, uzyskiwali więc legitymację do włączania regionu do swoich historii narodowych.

1 M. Hruševs’kyj, Na porozi Novoï Ukraïny. Hadki i mriï, Kyı̈v 1918, reprint Kyı̈v 1991, s. 18.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 163

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 163 2016-11-08 17:49:232016-11-08 17:49:23

164

Specy ika Podunawia w procesach narodowej terytorializacji i terytorialnej nacjonalizacji nie polega jednak na tym, że w dawnych epokach mieszkały tam ludy inne niż na pozostałej części Nadczarnomorza, ale na tym, że w okresie nowoczesnym Podunawie jest przedmiotem bardziej złożonego sporu między współczesnymi dyskursami, ideami i projektami. Reszta Nadczarnomorza jest obiektem sporu między ukraińską ideą narodową a rosyjską ideą imperialno--narodową (w wydaniu carskim, sowieckim lub postsowieckim). Spór ma za-sadniczo charakter emancypacyjny: ukraińskie dążenia emancypacyjne spoty-kają się z rosyjskimi dążeniami do zachowania takiej czy innej formy hegemonii.

Obie strony sporu używają tych samych faktów historycznych – przynajmniej z zakresu epok przednowoczesnych – uznając je za część swojej historii. Aktyw-ność Rusów na Morzu Czarnym jest na przykład interpretowana jako ukraińska lub jako rosyjska, ewentualnie jako wspólna. Podunawie zaś jest obiektem sporu między ukraińską ideą narodową, rosyjską ideą imperialno-narodową, rumuńską ideą narodową oraz, tylko ewentualnie, także projektem mołdawianistycznym². Spór ma więc przynajmniej na jednej osi, charakter sporu między dwoma równo-rzędnymi, podobnymi paradygmatami nacjonalistycznymi – rumuńskim i ukra-ińskim. Polega zaś na akcentowaniu jednych i minimalizowaniu innych faktów historycznych, względnie na nadawaniu tym samym faktom przeciwstawnych ocen wartościujących – to, co dla Rumunów jest wyzwoleniem, dla Ukraińców jest zaborem, i odwrotnie.

Co więcej, w rumuńskiej optyce narodowej Podunawie tworzy integralną ca-łość z centralną Besarabią, czyli obecnym terytorium Republiki Mołdawii. Oddzie-lenie wybrzeża od reszty międzyrzecza prucko-dniestrowskiego jest traktowane jako dokonana siłą ingerencja w granice naturalne i historyczne. Ukraiński dyskurs narodowy natomiast wykazywał słabe zainteresowanie centralną Besarabią, trak-tował gubernię besarabską jako twór sztuczny i optrak-tował za jej podziałem według kryteriów etnogra iczno-językowych³.

W XIX i XX wieku Podunawie wraz z całą Besarabią było przedmiotem kon-liktu między Rumunią a Rosją, a potem między Rumunią a ZSRR. W 1812 roku Rosja uzyskała Besarabię kosztem Hospodarstwa Mołdawskiego – ówczesnego lennika Turcji, oraz Budziak – bezpośrednio od Turcji. W 1856 roku, po wojnie krymskiej, fragment guberni besarabskiej (Południowa Besarabia) został

przeka-2 Mołdawianizm – idea, według której współcześni romańskojęzyczni mieszkańcy Republiki Mołdawii nie są Rumunami, lecz stanowią odrębny naród mołdawski. Pogląd ten jest kontynuacją radzieckiej koncepcji odrębności Mołdawian (z wschodniego brzegu Prutu) od Rumunów. Idea moł-dawianistyczna jednak zasadniczo bazuje na przywiązaniu do granic Mołdawskiej SRR z 1940 roku, zatem z Naddniestrzem, ale bez Podunawia. Pretensje do Podunawia byłyby możliwe tylko w wy-padku odwoływania się do granic historycznego Hospodarstwa Mołdawskiego lub Mołdawskiej Re-publiki Demokratycznej z 1918 r.

3 Zob. rozdział 10.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 164

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 164 2016-11-08 17:49:232016-11-08 17:49:23

165 zany Mołdawii, a w konsekwencji wszedł w skład zjednoczonej Rumunii⁴. Jednak w 1878 roku Rosja wymusiła na Rumunii zwrot tego terytorium. W 1918 roku na terenie Besarabii powstała Mołdawska Republika Demokratyczna. Została ona szybko włączona do Rumunii, lecz przy sprzeciwie Rosji Radzieckiej i Państwa Ukraińskiego. W 1940 roku ZSRR wymusił na Rumunii cesję Besarabii, po czym jej obszar został podzielony między Ukraińską SRR i nowo powstałą Mołdawską SRR. Do Ukraińskiej SRR przyłączono wówczas Podunawie jako rekompensatę za oddanie Mołdawskiej SRR pasa na lewym brzegu Dniestru tworzącego od 1924 roku Mołdawską Autonomiczną SRR wewnątrz Ukraińskiej SRR. Rumunia odzyskała całą Besarabię łącznie z Podunawiem w 1941 roku, poszerzając jed-nocześnie swoją administrację na Transnistrię, czyli całe międzyrzecze Dnie-stru i Bohu. W 1944 roku przywrócono granicę rumuńsko-radziecką z 1940 na Prucie i Dunaju, co zostało potwierdzone w 1947 roku w traktacie paryskim.

W 1991 rolę suwerena po ZSRR przejęła niepodległa Ukraina. W okresie rządów Nicolae Ceauşescu w Rumunii podsycano w pewnym zakresie skrycie rewizjo-nizm terytorialny wobec ZSRR. Po 1989 roku granica rumuńsko-ukraińska była otwarcie kwestionowana przez dość silne środowiska rewizjonistyczne w Ru-munii, reprezentowane w parlamencie. Stosunki rumuńsko-ukraińskie do dziś nie należą do najlepszych. Ostatnim etapem tego kon liktu jest współczesny spór rumuńsko-ukraiński o położoną przy ujściu Dunaju wyspę Zmijnyj i szelf konty-nentalny wokół niej.

Podunawie więc w ostatnich dwustu latach ośmiokrotnie zmieniało przyna-leżność państwową⁵. O ile pierwsze zmiany w 1812 czy jeszcze w 1855 roku były wynikiem czystej gry siły i dyplomacji, to potem przynajmniej formalnej legity-mizacji dla władania tymi obszarem poszukiwano w etniczności. Ponieważ zaś region był wieloetniczny, chłopska ludność należała do kategorii „nieuświado-mionych narodowo” (a w swej masie zarówno romańska, jak i słowiańska ludność mieszkała tam dopiero od przełomu XVIII i XIX wieku), tym bardziej sięgano do historii, w tym najdawniejszej, by wykazać, że ta czy inna grupa etniczna była tu najdawniej, najdłużej, i górowała cywilizacyjnie⁶.

4 Południowa Besarabia z lat 1856–1878 niezupełnie pokrywała się z historycznym Budziakiem i obecnym Podunawiem – obejmowała powiat izmaiłowski, część kagulskiego wchodzącego obecnie w skład Republiki Mołdawii oraz część powiatu akermańskiego, ale bez samego miasta Akerman.

5 Dziewięciokrotnie, jeśli uwzględnić zmianę w 1991 roku z ZSRR na Ukrainę. Wprawdzie Podu-nawie było w składzie Ukraińskiej SRR, jednak rzeczywiście ukraińska tożsamość nawet w wydaniu radzieckim była tam słabo promowana, a region miał oblicze sowiecko-wschodniosłowiańskie z do-minującą rolą języka rosyjskiego.

6 Na temat polemik historyków rumuńskich z rosyjskimi (emigracyjnymi i radzieckimi) w okre-sie międzywojennym zob. G.I. Brătianu, An Enigma and a Miracle of History: The Romanian People, Bucharest 1996, przeł. P.H. Georgescu, s. 36–38. Klasyczne poglądy rosyjskie zob.: Rossìja. Polnoe geogra ičeskoe opisanìe našego Otečestva, red. V.P. Semenov-Tjan”-Sanskij, t. XIV: Novorossìja i Krym”, S.-Peterburg” 1910, reprint Char’kov 2011, s. 143.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 165

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 165 2016-11-08 17:49:232016-11-08 17:49:23

166

W konsekwencji takich wywodów historycznych Podunawie może jawić się nawet jako najbardziej słowiański fragment wybrzeża czarnomorskiego związany z historią Ukrainy bardziej niż wybrzeże na wschód od ujścia Dniestru. Z drugiej strony, dla Ru-munów utracone Podunawie było również mocno związane z historią państwowości rumuńskiej i także bywało oknem na świat. Nowoczesna Rumunia miała w latach 1859–1878 dostęp do Morza Czarnego tylko przez Podunawie, 1878–1913 tylko przez Dobrudżę, 1913–1918 przez Dobrudżę i Cadrilater⁷, w roku 1918 przejściowo tylko przez Podunawie, w latach 1919–1940 przez Podunawie, Dobrudżę i Cadri-later, 1940–1941 tylko przez Dobrudżę, 1941–1944 przez Podunawie, Dobrudżę i Transnistrię, wreszcie od 1944 roku tylko przez Dobrudżę. Dobrudża należy więc do Rumunii niemal nieprzerwanie od 1878 roku, a Podunawie było kilka razy uzy-skiwane i tracone. Jednak w późnym średniowieczu i czasach wczesnonowożytnych Podunawie było dłużej i mocniej niż Dobrudża związane z księstwami rumuńskimi.

Co więcej, czterokrotna utrata Besarabii i Podunawia na rzecz Rosji/ZSRR (w latach:

1812, 1878, 1940, 1944) jest nie tylko źródłem traumy, ale także najważniejszą przy-czyną ukształtowania się mitu Rosji jako wroga⁸. Mit ten częściowo jest przerzucany na Ukrainę jako spadkobierczynię ZSRR i państwo wschodniosłowiańskie.

Rumuński dyskurs konstruujący narodową terytorializację i terytorialną nacjo-nalizację (w tym wobec Podunawia) nie był monolitem w XIX i XX wieku. Można w nim wyróżnić warstwę akademicką, literacką i ideologiczno-publicystyczną, różne nurty ideowe oraz różne fazy rozwoju. Historiogra ia rumuńska w tym czasie (wy-jąwszy okres stalinowskiego komunizmu, czyli lata 1945–1965) charakteryzowała się jednak pewnym zestawem wyrazistych cech wspólnych. Należą do nich: akcento-wanie historycznych dążeń Rumunów do jedności politycznej, a także autochtonicz-ności i ciągłości zamieszkiwania Rumunów na terytorium Rumunii, a irmacja granic

„od Cisy do Dniestru”, akcentowanie odrębności Rumunów od sąsiadów. W XX wieku w Rumunii historiogra ia mocno splatała się z polityką. Wynikało to zarówno z od-grywania przez historyków znaczącej roli w życiu publicznym, jak i z utożsamiania się z racją stanu i koniecznością legitymizacji granic w burzliwej epoce⁹.

7 „Czworokąt”, inaczej Dobrudża Południowa, obszar z miastem Balczik, uzyskany kosztem Buł-garii w wyniku II wojny bałkańskiej, utracony i odzyskany w 1918 roku, ostatecznie utracony w roku 1940, obecnie w granicach Bułgarii.

8 Polityka Rosji w XIX wieku przyczyniła się do emancypacji księstw rumuńskich spod osmań-skiej hegemonii. Jednak nie zaowocowało to wytworzeniem się trwałej i głębokiej sympatii do Rosji wśród rumuńskich elit politycznych i intelektualnych (w odróżnieniu od Serbii i Bułgarii). Decydu-jący wpływ miał na to fakt, że Rosja bezpośrednio graniczyła z księstwami rumuńskimi i zmusiła je do cesji terytorialnych (cała Besarabia w 1812 roku, a Podunawie w 1878). Ponadto, mimo bliskości kulturowej z Rosją (prawosławie, cyrylica, liczne elementy słowiańskie w języku rumuńskim), elity rumuńskie w XIX wieku przyjęły bardzo silną orientację na Francję, czego efektem była zmiana al-fabetu na łaciński i deslawizacja (latynizacja) standardu języka rumuńskiego. Zob. L. Boia, Rumuni:

świadomość, mity, historia, Kraków 2003, przeł. K. Jurczak, s. 202–203.

9 Krytyczną charakterystykę paradygmatu narodowego w historiogra ii rumuńskiej XIX i XX w., zob.: L. Boia, dz. cyt.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 166

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 166 2016-11-08 17:49:232016-11-08 17:49:23

167