Złota Orda – poza ukraińską historią?

Po podboju mongolskim, w połowie XIII wieku ziemie stepowe Europy Wschodniej wchodziły w skład kilku ułusów Złotej Ordy. Ich identy ikacja i zasięg terytorial-ny są niepewne. Na terenach obecnej Rumunii i Mołdawii nad dolterytorial-nym Dunajem oraz na międzyrzeczu Prutu i Dniestru znajdował się ułus Buwała (Tuwał, Moġol), który był synem samego Dżocziego i bratem Batu. Między Dniestrem a Dnieprem miał swój ułus Korenca vel Kuremsa (Ḫurramšah), najprawdopodobniej nie na-leżący do dynastii czyngisydzkiej. Zaś na wschód od Dniepru – Mauci (Modżijaj), domniemany zięć Batu. Granicami ułusów zgodnie z koczowniczą kulturą były wielkie rzeki. Oddzielnym ułusem była też prawdopodobnie stepowa część Krymu.

Ugrupowania koczowników latem przebywały w głębi lądu, a na zimę przenosi-ły się na wybrzeże, gdzie klimat był łagodniejszy²⁰. W drugiej połowie XIII wieku (około 1265–1299 roku) Nadczarnomorze kontrolował Nogaj, wódz ułusu z cen-trum w Vicinie nad Dunajem, faktycznie „kingmaker” całej Złotej Ordy²¹.

Ziemie na zachód od Dniestru w pierwszej połowie XIV wieku zostały stracone przez Tatarów – na Podunawiu zaczęły się ścierać wówczas wpływy mołdawskie, wołoskie, bułgarskie i węgierskie, ale na wschód od Dniestru władza złotoordyńska

17 P.R. Magočij, Istorija Ukraïny, Kyı̈v 2007, przeł. E. Hyjdel, S. Hračova, s. 107–108.

18 V. Krysačenko, Istorija Krymu. Kryms’ke chanstvo, Kyı̈v 2000, s. 36–52; L.S. Moiseenkova, Genuèzcy i veneciany, w: Ot kimmerijcev do krymčakov. Narody Kryma s drevnejšych vremen do konca XVIII v., red. I.N. Chrapunov, A.G. Gercen, Simferopol’ 2007; L. Vojtovyč, Formuvannja kryms’kotatars’koho narodu. Vstup do etnohenezu, Bila Cerkva 2009, s. 150–157.

19 O. Halenko, Jake naslidky mala henuez’ka kolonizacija u Krymu, w: Krym: šljach kriź viky. Istori-ja u zapytannIstori-jach i vidpovidIstori-jach, red. V. Smolij, Kyı̈v 2014, s. 107–108. Na temat kolonii genueńskich w kontekście nieprzepracowanego w ukraińskim dyskursie kwestii niewolnictwa zob. też tenże, Soromic’ka istorija, „Krytyka” 2003, nr 9 (71).

20 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., t. III, Kyı̈v 1993, s. 163; M. El’nykov, dz. cyt., s. 66; L. Vojtovyč, For-muvannja…, s. 159–162.

21 Więcej zob. rozdział 4.5.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 192

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 192 2016-11-08 17:49:252016-11-08 17:49:25

193 utrzymała się znacznie dłużej. Apogeum stabilizacji i rozwoju Złota Orda osiągnęła za czasów panowania Uzbeka (1312–1342). Potem zaczęła słabnąć i pogrążać się w wewnętrznych kon liktach.

Obecność stałej ludności słowiańskiej na Nadczarnomorzu złotoordyńskim jest tylko hipotetyczna. Ludność ta mogła zajmować się rybołówstwem, myśli-stwem i handlem²². Rusini na pewno byli obecni na Nadczarnomorzu jako kupcy na Szlaku Solnym, prowadzącym znad zatoki Sywasz przez obecną Chersońszczy-znę na północ, do Kijowa²³. Jurij Łypa głosił, że ukraińscy kupcy solą (czumacy) stworzyli już w średniowieczu korporację handlową porównywalną do Hanzy czy Republiki Weneckiej, będącą zalążkiem kozactwa zaporoskiego²⁴.

W ukraińskiej historiogra ii niemal jednomyślnie Złota Orda uznawana jest za twór obcy, zewnętrzny wobec ukraińskiej historii narodowej. Historiogra ia ukraińska kształtowała się w opozycji do XIX-wiecznych imperialnych paradyg-matów historiogra ii rosyjskiej i miała za cel obronę idei autonomii, tożsamości i ciągłości narodu ukraińskiego w ciągu wieków. Rosyjscy historycy stali na grun-cie paradygmatu nieciągłości rozwoju historycznego na ziemiach Ukrainy: wsku-tek „mongoło-tatarskiej nawały” ziemie Rusi Kijowskiej zostały całkowicie lub przynajmniej bardzo znacząco spustoszone, a rdzenna ludność ruska je opuściła, kierując się na północ, na Ruś Suzdalsko-Włodzimierską (Wielkoruś); jej miejsce na Ukrainie (Małorusi) zajęła mieszanina polsko-turecka. Zagrożenie dla ukraiń-skiej idei tożsamości i ciągłości stwarzała też historiogra ia polska, głosząca ideę polskiej misji cywilizacyjnej na Ukrainie zniszczonej przez Tatarów. Ukraińska nauka historyczna sprzeciwiła się tym schematom, głosząc, że inwazja mongolska rzeczywiście przerwała procesy rozwoju politycznego, ale nie przerwała ciągłości osadnictwa²⁵. Jednak te pozycje historiogra iczne, które opierały narracje na dzie-jach państwowości, niemal pomijały milczeniem dzieje ziem pod kontrolą Złotej Ordy między XIII a XIV wiekiem, koncentrując się na Państwie Halicko-Wołyń-skim²⁶. Bardzo lakoniczne jest hasło o Złotej Ordzie w EncyklopediiWołodymyra Kubijowycza, jednak dość obszernie tatarska państwowość i jej stosunki z Rusią XIII–XV w. są tam przedstawione w artykule encyklopedycznym Tatarzy i Ukrai-na²⁷. W tomie z serii Ukraina kriź wiky, gdzie doba tatarsko-litewska jest zawarta

22 M. El’nykov, dz. cyt., s. 89–90.

23 Tamże.

24 Ju. Lypa, Pryznačennja Ukraïny, w: tenże, Vseukraïns’ka trylohija, Kyı̈v 2007, t. 1, s. 132–133.

25 M. Hruševs’kyj, dz. cyt., s. 143–153; N. Polons’ka-Vasylenko, Istorija Ukraïny, Kyı̈v 2002, t. I, s. 183–192. Zob. też: M. Lukinjuk, Oberežno: mify! Sproba systemnoho pidhodu do vysvitlennja fal’šuvan’

istoriï Ukraïny, Kyı̈v 2013, wyd. II, s. 32–42; S. Plochij, Velikyj peredil. Nezvyčajna istorija Mychajla Hruševs’koho, Kyı̈v 2011, przeł. M. Klymčuk, s. 108–127; O.V. Rusyna, dz. cyt., s. 21–24.

26 Velyka istorija Ukraïnyvid najdavnišych časiv, red. M. Holubec’, Kyı̈v 1993, t. I, s. 224–241;

O. Subtel’nyj, Ukraïna: istorija, Kyı̈v 1993, s. 63–99; Istorija Ukraïny, red. Ju. Zajcev, L’viv 1998, s. 71–84;

27 Encyklopedija ukraïnoznavstva, red. V. Kubijovyč, t. 3, L’viv 1994, sv. Zolota Orda; por. M. Zdan, A. Zukovs’kyj, R.M., Tatary j Ukraïna, tamże, t. 8, L’viv 2000, s. 3136–3137.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 193

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 193 2016-11-08 17:49:252016-11-08 17:49:25

194

w tytule, podokresowi tatarskiemu (złotoordyńskiemu) poświęcono znacznie mniej miejsca niż litewskiemu²⁸.

Nową jakość wprowadzają jednak prace najnowsze. W 2008 roku w popular-nonaukowej serii Newidoma Ukrajina (Nieznana Ukraina) wydano tom o epoce złotoordyńskiej na ziemiach ukraińskich²⁹. Natalia Jakowenko opisuje dość obszer-nie geogra ię polityczną Złotej Ordy, zwracając uwagę, że obszer-nietrafobszer-nie wyobrażano ją sobie wyłącznie jako przestrzeń „dzikich stepów zamieszkałych przez ludność koczowniczą”. Podkreśla, za rosyjskim badaczem Wadimem Jegorowem, rozwój osad miejskich postępujący wraz z islamizacją i sedentaryzacją. Osady złotoor-dyńskie o charakterze miejskim rozwijały się na Podunawiu, nad dolnym Bohem i Ingułem oraz nad dolnym Dnieprem na terenie obecnego obwodu zaporoskiego i chersońskiego³⁰. O związku złotoordyńskiego panowania na ukraińskim Nad-czarnomorzu z dziejami Ukrainy najdobitniej pisze w swojej syntezie P.R. Magocsi.

Autor ten posługuje się pojęciem Pax Mongolica jako strefy stabilności, w ramach której zostały odnowione kontakty między stepem a miastami wybrzeża. Zwraca też uwagę, że stabilne rządy mongolskie były dla mieszkańców Rusi korzystniej-sze niż chaos walk między książętami. Istotna jest tu jednak nie tylko pozytywna ocena rządów Złotej Ordy, ale przede wszystkim włączenie jej dziejów do głów-nego nurtu narracji o historii ziem ukraińskich³¹. W 2008 roku krymskotatarski artysta Ismet Szejch-Zade w debacie o znaczeniu Krymu dla ukraińskiej tożsamo-ści, towarzyszącej Ukraińskiemu Forum Wydawców w Kijowie, zaproponował, by Złota Orda stała się jednym z elementów tożsamości „Wielkiej Ukrainy” – w sensie projektu wykraczającego poza ramy słowiańskiej etniczności:

Krym to ziemia tragiczna. Mało która cywilizacja przeżyła takie zrujnowanie. Na Krymie nie pozostało nic z tej cywilizacji, która była przed rosyjskim podbojem. Prawie nic. A to co przetrwało tą presję – to raczej obiekty meta izyczne. Pojedyncze zabytki, pojedyncze artefakty… One niosą ze sobą większy koncentrat treści, znaczenia, energii. […] Krym należy pojmować jako miejsce mistyczne, jako tron. Symbol Złotej Ordy – „Altyn Orda” po tatarsku.

Orda – to centrum, stolica. Stąd masa wszystkiego. Ukraina może wejść do światowych an-nałów przez kontekst krymski. Korzenie wielkiej Ukrainy – w Krymie³².

Powszechne uznanie Złotej Ordy za część historii Ukrainy wydaje się jednak niemożliwe w obecnych uwarunkowaniach politycznych. W konfrontacji z rosyj-ską agresją i projektami „Russkiego Mira” oraz „Noworosji” jednym z ważniejszych narzędzi ukraińskiej oddolnej kontrpropagandy staje się orientalizacja Rosji, wy-korzystująca negatywny stereotyp państwa mongolsko-tatarskiego. Popularna

28 O.V. Rusyna, dz. cyt., s. 17–40. Por. tamże, s. 42–314.

29 M. El’nykov, dz. cyt.

30 N. Jakovenko, dz. cyt., s. 67.

31 P.R. Magočij, dz. cyt., s. 102–108.

32 M. Starožyc’ka, Naše korinnja v Krymu, „Ukraı̈s’kyj Tyžden’” nr 23 (32), 6.06.2008.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 194

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 194 2016-11-08 17:49:252016-11-08 17:49:25

195 na ukraińskich portalach społecznościowych w Internecie gra ika przyrównu-je symbolikę współczesnej Rosji (herb, laga, monety, ornamentyka tkanin) do symboliki Złotej Ordy, pokazując równocześnie wzajemną obcość między Kijow-ską Rusią i Ukrainą z jednej strony a Złotą Ordą i Rosją z drugiej. W publicystyce chętnie się przypomina tatarskie korzenie państwowości rosyjskiej³³. W sierpniu 2014 roku sam premier Ukrainy Arsenij Jaceniuk porównał rosyjską agresję do

działań „Mongoło-Tatarów”³⁴.