Pax Chazarica czy chazarskie jarzmo?

W VIII wieku kluczowym czynnikiem na Nadczarnomorzu stało się państwo Cha-zarów. Chazarowie należeli do ludów koczowniczych Wielkiego Stepu Eurazjaty-ckiego, lecz wyróżniali się dużymi umiejętnościami mody ikacji koczowniczego wzorca cywilizacyjnego. Lud Chazarów wyłonił się z Kaganatu Tureckiego i uży-wał języka z rodziny tureckiej⁷¹. Nawet we współczesnych publikacjach nauko-wych pobrzmiewa jednak echo dawnych hipotez o przynależności ich języka do rodziny kaukaskiej lub ugro ińskiej⁷². W wiekach VII i VIII Chazarowie stworzyli wieloetniczną federację. Sami zajmowali obszar między Wołgą, Kubaniem i Tere-kiem⁷³, zaś podporządkowali sobie rozleglejsze obszary, zamieszkałe przez ludy tureckie, irańskie, ugro ińskie, kaukaskie i słowiańskie. W apogeum potęgi, które przypadało na lata ok. 800–850, Chazaria kontrolowała obszar trójkąta wyznacza-nego przez główny grzbiet Kaukazu na południu, rzekę Jaik (Ural) na północnym wschodzie oraz Dniepr i Don na północnym zachodzie. Na zachodzie, przejścio-wo, tuż po rozbiciu Wielkiej Bułgarii w końcu VII wieku, dominacja chazarska na stepach nadczarnomorskich mogła sięgać nawet po Dunaj, a więc obejmować całe współczesne ukraińskie Nadczarnomorze⁷⁴. Ośrodkami Kaganatu Chazarskiego były miasta-twierdze: stołeczny Itil nad dolną Wołgą, Semender nad Morzem Ka-spijskim, Sarkel nad Donem i Tamatarcha (Tmutorokań) na Półwyspie Tamańskim nad Morzem Czarnym. Chazarowie przyjęli półosiadły tryb życia. Chazaria poło-żona była na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych ówczesnej Eurazji – znad Morza Sródziemnego do Azji Srodkowej i Chin oraz ze Skandynawii do Arabii i Persji. Znajdowała się też w bezpośrednim sąsiedztwie dwóch imperiów reali-zujących religijną misję – Bizancjum i Kalifatu. Elita chazarska w VIII stuleciu, lub w początkach IX, przyjęła judaizm, najprawdopodobniej w intencji uniknięcia za-leżności od imperium chrześcijańskiego i muzułmańskiego. W ten sposób powstał fenomen jedynego prawdopodobnie w dziejach państwa judaistycznego religijnie, a nieżydowskiego etnicznie. Kaganat Chazarski był diarchią – najwyższa osoba, ka-gan, dzierżył tylko władzę sakralno-symboliczną, faktyczne rządy sprawował zaś beg, zwany też kagan-begiem, a w źródłach arabskich i żydowskich królem (malik).

Chazarowie, jako jedyny z tureckich ludów stepowych, podjęli próby opano-wania środowiska wodnego. Uprawiali żeglugę na Wołdze i być może także na Morzu Kaspijskim⁷⁵. To ostatnie było nazywane w wiekach IX–X w arabskim

piś-71 Zob. T. Nagrodzka-Majchrzyk, Chazarowie, w: K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchrzyk, E. Try-jarski., s. 394–396, 468–472: M.I. Artamonov, dz. cyt., s. 114–115.

72 A.G. Gercen, Chazary, w: Ot kimmerijcev…, s., s. 140; L. Vojtovyč, dz. cyt., s. 88.

73 Obecnie terytoria Federacji Rosyjskiej: Republika Kałmucja i Kraj Stawropolski oraz fragmenty Dagestanu, Kraju Krasnodarskiego, obwodu rostowskiego i wołgogradzkiego.

74 M.I. Artamonov, dz. cyt., s. 174; V. Ya. Petrukhin, The decline and legacy of Khazaria, w: Europe Around the Year 1000, red. P. Urbańczyk, Warszawa 2001, s. 109.

75 T. Nagrodzka-Majchrzyk, dz. cyt., s. 432–433. Por. M.A. Artamonov, dz. cyt., s. 404.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 125

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 125 2016-11-08 17:49:202016-11-08 17:49:20

126

miennictwie Morzem Chazarskim (i do dziś tak jest nazywane w języku tureckim, azerskim i turkmeńskim), co jednak nie musiało oznaczać, że Chazarowie na nim prowadzili nawigację, a jedynie, że Chazaria była znaczącym krajem na jego brze-gach. Według niektórych autorów arabska nazwa Morze Chazarskie mogła też oznaczać Morze Czarne⁷⁶. Tytuł chazarskich rządców Bosporu bulšicy lub balgicy, znany ze źródeł bizantyjskich oraz żydowsko-chazarskich, bywa interpretowany jako balïq-či, „Pan Ryb”, co sugeruje że Chazarowie przejawiali zainteresowanie kontrolą Morza Czarnego i jego zasobów⁷⁷.

Chazarowie kontrolowali część ziem obecnej Ukrainy i podporządkowali so-bie niektóre plemiona wschodniosłowiańskie. W latach 670–679 opanowali Krym (z wyjątkiem Chersonezu), pozostawiając miastom wybrzeża oraz ludom Gór Krymskich autonomię. Około 787 roku doszło do nieudanej próby zrzucenia cha-zarskich rządów przez mieszkańców Gocji pod wodzą księcia z Doros i biskupa Joannesa. Charakter tych wydarzeń jest dość niejasny⁷⁸. Chazaria władała Kry-mem stepowym i górskim najprawdopodobniej do inwazji Pieczyngów w pierw-szej połowie X stulecia⁷⁹. W końcu VIII lub w IX wieku Chazarowie narzucili swoją zwierzchność trybutarną części plemion wschodniosłowiańskich: Radymiczom nad Oką, Wiatyczom nad Sożą, Polanom nad środkowym Dnieprem oraz Siewie-rzanom zamieszkującym dorzecze Desny, Sejmu, Suły, Psioła i Worskli. Zwierzch-ność ta trwała do X wieku. Wyprawa Swiatosława przeciw Chazarom w 965 roku zniszczyła Sarkel, Itil i Semender oraz najprawdopodobniej zadała osłabionemu już wcześniej państwu chazarskiemu cios decydujący o jego upadku. Sarkel i Tmu-torokań zostały włączone do Rusi Kijowskiej.

Specy iczna historia Chazarów, ich „tajemniczość”, judaizacja oraz domina-cja nad plemionami wschodniosłowiańskimi powodują, że dzieje Chazarów są

76 A.G. Gercen, dz. cyt., s. 142.

77 M.I. Artamonov, dz. cyt., s. 374.

78 Tamże, s. 458–459. Zob. też: Ju. Kulakovskij, dz. cyt., s. 148–151; A.G. Gercen, dz. cyt., s. 151–155.

W nauce rosyjskiej czasów carskich powstanie Joannesa Gockiego (późniejszego świętego) przedsta-wiano jako zryw w obronie prawosławia. W nauce radzieckiej to samo wydarzenie stało się przykładem antyfeudalnej walki klasowej przeciw „drapieżczej eksploatacji Krymu przez Kaganat Chazarski” (Narysy starodavnoï..., s. 584). W swej poodwilżowej monogra ii Chazarii Michaił Artamonow jednak oceniał po-wstanie jako „awanturę” podyktowaną interesem duchowieństwa, które wciągnęło w walkę doły społecz-ne, ale nie występowało w ich imieniu (M.I. Artamonov, dz. cyt., s. 253–258). Chazaria i Bizancjum były zasadniczo strategicznymi sojusznikami, mając wspólnego wroga – Arabów. Jednocześnie Chazaria była państwem tolerancyjnym religijnie, w którym funkcjonował islam, chrześcijaństwo, judaizm i rdzenne religie ludów stepowych. Chazarska inwazja na Krym pogorszyła stosunki z Bizancjum i spowodowała, że wewnątrz państwa chazarskiego znalazła się organizacja kościelna podległa Konstantynopolowi. Do tego w VIII w. trwał w Bizancjum kon likt między przeciwnikami a zwolennikami kultu ikon, Krym był ośrodkiem oporu ikonolatrów, a biskup Joannes jednym z ich liderów. Konsekwencją powstania Joan-nesa było najprawdopodobniej z jednej strony umocnienie struktury prawosławia na Krymie (powstała wtedy metropolia gocka), z drugiej – przekreślenie szans na chrystianizację całej Chazarii.

79 Genueńczycy i Wenecjanie oraz inni ludzie Zachodu nazywali Półwysep Krymski Gazarią aż do XVII w.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 126

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 126 2016-11-08 17:49:202016-11-08 17:49:20

127 tematem budzącym wiele emocji i kontrowersji oraz istotnym wątkiem w dys-kursie pseudonaukowym i antysemickim na obszarze postradzieckim. Fenomen judaizacji Chazarii jest podłożem dwóch kontrowersyjnych teorii. Pierwsza z nich, głosi, że Zydzi wschodnioeuropejscy są w istocie prozelitami – w części lub w ca-łości potomkami Chazarów⁸⁰. Druga dotyczy Karaimów i ma istotny związek z et-nicznymi dziejami ziem nadczarnomorskich Ukrainy. Karaimizm (karaityzm) to religia monoteistyczna wywodząca się z judaizmu, powstała w VIII wieku w Me-zopotamii⁸¹. Do XIX wieku zasadniczo była postrzegana jako odłam judaizmu. Wy-znawcy karaimizmu zamieszkujący Litwę, Galicję, Wołyń i Krym używali języka karaimskiego z rodziny tureckiej. Obecnie uważają się i są postrzegani jako od-dzielna grupa etniczna⁸². Pierwszą znaną ze źródeł pisanych siedzibą Karaimów w Europie Wschodniej jest Krym, gdzie są wspominani od XIII wieku. Geneza Ka-raimów wschodnioeuropejskich nie jest jasna: czy są językowo sturkizowanymi Zydami-karaitami, czy też są odłamem jakiegoś ludu tureckiego, który przyjął ju-daizm w wersji karaickiej. Separacja Karaimów od Zydów nastąpiła w XIX i pierw-szej połowie XX wieku, w znacznym stopniu za sprawą działalności duchownego i uczonego Abrahama Firkowicza⁸³. Starał się on wykazać, że Karaimi przybyli na Krym w VI wieku p.n.e., a zatem nie ponoszą „winy za ukrzyżowanie Chrystusa”.

Wpłynęło to na zmianę sytuacji Karaimów w Imperium Rosyjskim: w 1837 roku

80 Teoria ta ma wydźwięk antyizraelski, zaprzecza historycznemu istnieniu Zydów jako narodu (etni), de iniując ich jako wspólnotę religijną o sztucznie skonstruowanej tożsamości etnicznej. Aka-demicką (choć nie wolną od politycznych tez) wersję tej teorii zob.: S. Sand, Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski, Warszawa 2011, przeł. H. Zbonikowska-Bernatowicz.

81 Karaimizm powstał w efekcie odrzucenia Talmudu jako źródła doktryny religijnej i nakazów ży-ciowych oraz uznania Starego Testamentu za jedyny tekst sakralny. Odłam ten nazywano początkowo ananizmem, od założyciela Anana ben Dawida, sami wyznawcy określali się jako Ben Mikra – Synowie Księgi. Nazwa karaimizm pojawiła się w IX w. i pochodzi od aramejskiego słowa karaj – „czytający [Pismo]”. Podobieństwo do tureckich etnonimów zaczynających się od Kara – (czarny: Karaczajowie, Karakałpacy etc.) jest przypadkowe. Współcześnie w języku polskim odróżnia się Karaimów w sensie etnicznym i karaimów – wyznawców religii. Rozróżnienie to oczywiście nie istnieje w języku ukraiń-skim i rosyjukraiń-skim, gdzie etnonimy pisze się także małymi literami. Funkcjonuje także synonim karai-ci (stąd: karaityzm) jako wyznawcy religii, jest on jednak przeważnie postrzegany przez Karaimów wschodnioeuropejskich jako niepoprawny.

82 Obecnie na świecie jest około 30 tysięcy wyznawców karaimizmu. Mieszkający w Izraelu, Egip-cie i USA uważają się za część wspólnoty żydowskiej. Odrębność etnoreligijną podtrzymują Karaimi zamieszkujący Europę Wschodnią (Ukraina – 1196 osób wg spisu z 2001, Rosja – ok. 700, Litwa – ok.

300, Polska – ok. 200). Na Ukrainie ich zdecydowana większość używa na co dzień języka rosyjskie-go, a 70 proc. uważa go za rodzimy. Zob. V.B. Èvtuch, V.P. Troščyns’kyj, K.Ju. Haluško, K.O. Cernova, Etnonac’ional’na struktura ukraïns’koho suspil’stva. Dovidnyk, Kyı̈v 2004, s. 111; K. Jędraszczyk. Ka-raimi krymscy – ginąca mniejszość, „Sprawy Wschodnie” 2004, nr 2–3 (6–7), s. 39–40.

83 Abraham Firkowicz (1786–1874), ur. w Łucku, duchowny karaimski, orientalista i historyk, odbył wiele podróży badawczych po krajach Bliskiego Wschodu, twórca cennego zbioru książek i rę-kopisów przy kienesie w Czufut-Kale. Twórca nowoczesnego karaimoznawstwa. Zdobył ogromny autorytet w środowisku orientalistycznym jako badacz rękopisów i epigra ii, oskarżany jednak był o fałszowanie źródeł historycznych.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 127

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 127 2016-11-08 17:49:202016-11-08 17:49:20

128

otrzymali oni odrębny od Zydów Zarząd Duchowny (hachamat wileńsko-trocki i taurydzko-odeski), a w 1863 zostali zrównani w prawach z chrześcijanami. Krok dalej poszli XIX-wieczni rosyjscy orientaliści Wasilij Grigoriew i Wasilij Smir-now, którzy sformułowali tezę o pochodzeniu Karaimów od Chazarów⁸⁴. Pierwsze wzmianki źródłowe o Karaimach na Krymie są jednak o kilka wieków późniejsze niż rozpad Chazarii. Zachodnia część Gór Krymskich była w czasach chazarskiego panowania ośrodkiem chrześcijaństwa. Nie ma danych o osadnictwie tam Chaza-rów. Nie ma też żadnego dowodu, że Kaganat Chazarski przyjął karaimską wersję judaizmu – według wszelkiego prawdopodobieństwa przyjął ortodoksyjny juda-izm talmudyczny⁸⁵.

„Chazaryzacja” historii odpowiadała jednak potrzebom samych Karaimów.

W pierwszej połowie XX wieku dokonał się proces narodowotwórczy: dejudaiza-cja, turkizacja i orientalizacja Karaimów wschodnioeuropejskich oraz ich samo-określenie się jako grupa etniczna i grupa wyznawców odrębnej religii monote-istycznej⁸⁶. Procesowi temu sprzyjało narastające poczucie zagrożenia, a także w pewnym stopniu przykład kemalistowskiej modernizacji w Turcji. Głównym intelektualnym i politycznym architektem tego procesu był duchowny i uczony Seraja Szapszał, który promował pogląd o pochodzeniu Karaimów od Chazarów i o tureckości kultury karaimskiej oraz przeprowadzał reformy kultowe i dok-trynalne⁸⁷. W okresie międzywojennym dokonano zmiany języka liturgicznego z hebrajskiego na karaimski, turkizacji nazw świąt religijnych, przejścia na al-fabet łaciński dla zapisu języka karaimskiego, oraz innych podobnych reform.

Centralnym ośrodkiem tego procesu była międzywojenna Polska (Wilno–Troki), ponieważ społeczność karaimska w ZSRR (Krym, Odessa, Kijów) miała już zniko-me możliwości działania w warunkach ateizacji i stalinowskiego terroru. Doszło

84 M. Kizilov, Modernizacja i dejudaizacja karaimskiej gminy w międzywojennej Polsce, „Kwartal-nik Historii Zydów” 2009, nr 2 (230), s. 164; D. Troskovaite, Identity in Transition: The Case of Polish Karaites in the First Half of the 20th Century, „Codrul Cosminului” 2013, vol. XIX, no. 2, s. 217.

85 M.I. Artamonov, op. cit,. s. 446–447; T. Nagrodzka-Majchrzyk, dz. cyt., s. 466; V. Ya. Petrukhin, dz. cyt., s 118–119. Por. G. Pełczyński, Najmniejsza mniejszość. Rzecz o Karaimach polskich, Warszawa 1995, s. 13–14; por. tamże, s. 56.

86 Szerzej zob.: M. Kizilov, dz. cyt.; D. Troskovaite, dz. cyt. Zob. też L. Jakubova, Jaki sučasni etnosy utvorylysja na Kryms’komu pivostrovi?, w: Krym: šljach kriź viky. Istorija u zapytannjach i vidpovidjach, red. V. Smolij, Kyı̈v 2014, s. 35–36.

87 Seraja Szapszał (1873–1961) urodził się w Bachczysaraju, absolwent orientalistyki na Uniwer-sytecie Petersburskim, w latach 1901–1908 przebywał w Persji jako nauczyciel następcy tronu i agent rosyjskiego MSZ, 1909–1917 tłumacz w służbie MSZ i marynarki wojennej Rosji, 1915–1919 hacham okręgu taurydzko-odeskiego, 1920–1928 na emigracji w Turcji, 1927/1928–1945 hacham/hachan wileńsko-trocki, 1936–1945 przywódca Karaimskiego Związku Religijnego w RP, 1947–1961 pra-cownik naukowy AN Litewskiej SRR. Na temat działalności narodowotwórczej szerzej zob. M. Kizilov, dz. cyt. Informacje biogra iczne zob.: S. Gąsiorowski, Między Rosją, Persją i Turcją. Życie i działalność Seraja Szapszała w latach 1873–1927, w: Od Anatolii po Syberię. Świat turecki w oczach badaczy, red.

E. Siemieniec-Gołaś i J. Georgiewa-Okoń, Kraków 2010; M. Pawelec, Listy do Wilna. Seraja Szapszał jako korespondent Ananiasza Zajączkowskiego, „Almanach Karaimski” 2013, vol. 2.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 128

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 128 2016-11-08 17:49:202016-11-08 17:49:20

129 jednak wtedy do znacznie większego niż dotąd związania tożsamości karaimskiej z Krymem – półwysep zaczął być postrzegany jako symboliczna praojczyzna Ka-raimów, zastępując w tej roli Ziemię Izraela⁸⁸. Szczególną rolę narodowego miej-sca sakralnego zaczęło odgrywać Czufut-Kale, którego symbolikę umieszczono w karaimskim herbie narodowym⁸⁹.

Dejudaizacja i orientalizacja Karaimów są doskonałym przykładem rede i-nicji tożsamości dokonanej przez małą społeczność znajdującą się w sytuacji narastającego zagrożenia. Pozwoliło im to uniknąć antysemickiej dyskryminacji w Imperium Rosyjskim, zyskać sympatię władz Drugiej Rzeczypospolitej dzięki przeniesieniu na Karaimów części wizerunku Tatarów polsko-litewskich – obrazu orientalnego „ludu wojowniczego” wiernego Wielkiemu Księstwu Litewskiemu, oraz, co najistotniejsze, uniknąć zagłady ze strony Trzeciej Rzeszy Niemieckiej.

Przez samych Karaimów współczesnej Ukrainy teza o chazarskim rodowodzie i tureckości jest uzupełniana tezami o autochtoniczności na Krymie. W 2003 roku zjazd krymskich Karaimów obradujący w Symferopolu uchwalił deklarację samo-określenia:

Krymscy Karai (Krymscy Karaimowie-Turcy) – rdzenny naród Krymu, zjednoczony wspól-notą krwi, języka i obyczajów, świadomy własnej etnicznej indywidualności, pokrewieństwa z innymi narodami tureckimi, samodzielności kultury i samodzielności religijnej. Przejawia szczególne uczucia wobec Krymu jako historycznej Ojczyzny i przyjazny stosunek wobec innych narodów i wyznań, szanuje ich autoidenty ikację⁹⁰.

Karaimskie strony internetowe popularyzują pogląd o autochtoniczności, ufor-mowaniu się narodu w średniowieczu, o związkach z wielkimi ludami tureckimi i o tradycji historycznej państwowości:

Jako zasadniczy etap etnogenezy Krymskich Karaimów historycy z reguły określają stulecia VIII–X – epokę istnienia Kaganatu Chazarskiego. Większość badaczy uznaje, że przodkami Karaimów Krymu były plemiona wchodzące w skład Państwa Chazarskiego oraz miej-scowa, aborygenna ludność Krymu, odznaczającego się pstrokatym składem etnicznym.

Wśród przodków Krymskich Karaimów są Protobułgarzy, Sarmato-Alanowie, częściowo i Goci. W skład tego etnosu weszli także i Połowcy (u Karaimów zachowało się nazwisko

88 K. Jędraszczyk, dz. cyt., s. 48–51; D. Troskovaite, dz. cyt., s. 221–224. Zob. też G. Pełczyński, dz. cyt., s. 63.

89 Herb karaimski stworzono w okresie międzywojennym z inspiracji Szapszała, na podstawie tatarskich symboli rodowych (tamg) znajdujących się na wschodniej bramie Czufut-Kale. Przed-stawia dwuząb (senek tamga), tarczę (kałkan tamga) oraz rzeczoną bramę. Zob. M. Kizilov, dz. cyt., s. 169–170. Karaimi postulują jako prawidłową nazwę Dżuft-Kale, tj. „Podwójna Twierdza”, zamiast powszechnie przyjętej Czufut-Kale („Zydowska Twierdza”). Propagują też pogląd, że średniowiecz-ne księstwo Kyrk-Jer było państwem karaimskim. Zob.: Dochazarskij i Chazarskij periody, Knjažestvo Kyrk Jer, http://karai.crimea.ua [31.08.2014].

90 Istorija karaimov Ukrainy. Karaimy – korennoj maločislennoj narod Ukrainy, http://karaites.

narod.ru [31.08.2014]

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 129

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 129 2016-11-08 17:49:202016-11-08 17:49:20

130

Komen – od etnonimu Połowców-Kumanów). W antropologicznym, zasadniczo europej-skim obliczu Karaimów, obserwuje się i oznaki mongoloidalności⁹¹.

Karai lub Krymscy Karaimowie sformowali się jako etnos na Krymie i są stopem dawnych Karaitów, wchodzących w skład huńskiego i chazarskiego związku plemiennego, z miej-scową ludnością Półwyspu (Sarmato-Alanowie, Goci…). Historyczne terytorium Krymskich Karaimów – Kyrk Jer (okręg Kyrków) w międzyrzeczu Almy i Kaczy, włącznie z doliną oraz płaskowyżem z twierdzą – Kyrk Jernyn” jug’ary Kalesy lub po prostu Kale. Po upadku Krymskiej Chazarii była ona stolicą samodzielnego Kyrkjerskiego Księstwa Karaimów⁹². Etnoreligijna tożsamość Karaimów na Ukrainie funkcjonuje jako fakt politycz-ny, społeczny i religijny. Karaimi są de iniowani jako „rdzenny naród Ukrainy”⁹³. Sytuacja tej grupy jest jednak złożona. Upadek ZSRR i ogólne ożywienie tożsa-mości etnicznych i religijnych sprzyjało rekonsolidacji Karaimów, umożliwia-jąc im wznowienie kultu. Choć język karaimski praktycznie zanikł, społeczność może jednak zachowywać swoją tożsamość, posługując się językiem rosyjskim⁹⁴. Z drugiej strony procesy demogra iczne i ogólne procesy kulturowe wpływają na zmniejszanie się liczebności Karaimów⁹⁵.

Ze względu na niewielką liczebność Karaimi pozornie mają znikome znacze-nie polityczne. Doskonale nadają się jednak do roli „mznacze-niejszości dekoracyjnej” – mają wizerunek grupy niekon liktowej, pracowitej i spokojnej, lojalnej wobec większości etnicznej i państwa, reprezentującej oswojoną (niemuzułmańską!) wersję Orientu. W 2014 roku okupacyjne władze Krymu demonstracyjnie zwró-ciły Karaimom kienesę symferopolską⁹⁶, a także podjęły starania o nadanie Ka-raimom statusu „rdzennego małego narodu” w Federacji Rosyjskiej⁹⁷. Gesty te mają pokazać a irmację wieloetniczności Krymu w ramach Federacji Rosyjskiej, szczególnie w obliczu pogorszenia się sytuacji Tatarów Krymskich i społeczności

91 Tamże.

92 G.V. Sigaeva, N.A. Zinčenko, Pravovoe položenije karaev v Krymskom chanstve, http://karai.

crimea.ua [31.08.2014]

93 Pojęcie korinni narody Ukrajiny pojawiło się w dyskursie publicznym na początku lat dzie-więćdziesiątych i zostało o icjalnie wprowadzone do Konstytucji Ukrainy w 1996, nie wymieniono tam jednak konkretnych zbiorowości mających taki status. Projekt ustawy z marca 2014 wymienia Tatarów Krymskich, Karaimów i Krymczaków.

94 W spisie z 2001 roku tylko 60 osób z 1196 deklarujących karaimską narodowość podało ję-zyk karaimski jako rodzimy. Liczba używających go na co dzień praktycznie jednak równa jest zeru.

Zob. K. Jędraszczyk, dz. cyt., s. 41–42.

95 Tamże.

96 E. Zorina, Sveršilos! Karaimam vernuli kul’tovyj chram – simferopol’skuju kenasu, „Krymskie Izvestija” 24.07.2014, http://www-ki.rada.crimea.ua [2.09.2014].

97 W dniu 25.05.2014 Rada Państwowa Republiki Krym (organ ustawodawczy nie uznawanego przez społeczność międzynarodową podmiotu Federacji Rosyjskiej) uchwaliła wniosek do rządu Federacji Rosyjskiej o wpisanie Karaimów i Krymczaków na listę rdzennych małych narodów. Poję-cie rdzenny mały naród funkcjonuje w ustawodawstwie Rosji od 1999 i dotyczy grup nie większych niż 50 tysięcy osób, żyjących na tradycyjnym terytorium zamieszkania, zachowujących tradycyjny sposób życia oraz mających własną etniczną samoświadomość.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 130

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 130 2016-11-08 17:49:202016-11-08 17:49:20

131 ukraińskiej⁹⁸. Co więcej, mogą legitymizować samą aneksję Krymu oraz depry-wację Tatarów i Ukraińców. Szermując hasłem „Krym – wspólny dom stu naro-dów”, w które Karaimów doskonale można wpisać, wymazuje się resztki statusu Ukraińców jako narodu tytularnego w państwie⁹⁹. Umniejsza się też tym samym prawa moralne i polityczne Tatarów Krymskich – jedynej zbiorowości Krymu, która pretenduje zarówno do statusu rdzennego narodu, jak i do autentycznej podmiotowości politycznej.

Problem dziedzictwa chazarskiego nie ogranicza się jednak do kwestii karaim-skiej. W początkach XVIII wieku emigracja ukraińska skupiona wokół Filipa Orlika sformułowała ideę etnogenezy „narodu Kozaków” od Chazarów. Koncepcja ta zo-stała zawarta w Konstytucji Orlikowskiej – dokumencie uchwalonym w 1710 roku przez mazepińską starszyznę w Benderach w Hospodarstwie Mołdawskim:

Tak i naród starodawny i potężny Kozaków, dawniej zwanym Chazarami [Cossaricam], pier-wej wyniesiony był sławą nieśmiertelną, wielkimi władaniami i czynami bohaterskimi, któ-rymi wzbudził strach nie tylko u narodów sąsiednich, ale i na lądzie i na morzu w samym Imperium Wschodnim, dlatego Wschodni Imperator w intencji, by ich uśmierzyć, ożenił swego syna z córką Kagana, to jest księcia Kozaków. […]

Jako że spośród trzech cnót teologalnych wiara jest najpierwszą, to i pierwszym punktem o Wierze Prawosławnej Wschodniego Obrządku rozpocząć należy, o wierze, którą to naród potężny Kozacki za panowania Książąt Chazarskich z Apostolskiej stolicy Konstantynopo-litańskiej oświecony był […]¹⁰⁰.

Idea ta zrywała z dziedzictwem ruskim, eliminowała z narracji historycznej Rurykowiczów z Włodzimierzem na czele, a nawet ograniczała użycie samej nazwy Ruś – ponieważ w ówczesnych uwarunkowaniach cała tradycja Rusi Kijowskiej odbierana była jako promoskiewska. Małorosyjscy intelektualiści promoskiewscy tworzyli w tym czasie na użytek Carstwa Rosyjskiego narrację „słowianoruską”, osnuwając ją wokół Rusi Kijowskiej i chrztu Włodzimierza. Narracja mazepińców--orlikowców zmieniała więc zarówno mit etnogenetyczny, jak i mit założycielski

98 Por.: I. Brunova-Kalisec’ka, Nevrolohija aneksiï, „Ukraı̈ns’kyj Tyžden’” nr 49 (369), 5–11.12.2014.

99 Autonomiczna Republika Krym jest (od marca 2014 tylko de iure) częścią Ukrainy. Konsty-tucja Ukrainy, choć ogólnie odwołuje się do paradygmatu narodu obywatelskiego (w preambule:

„Naród ukraiński – obywatele Ukrainy wszystkich narodowości”), to jednocześnie zawiera elementy paradygmatu państwa narodowego: w artykule 11 stwierdza się, że „państwo sprzyja konsolidacji i rozwojowi ukraińskiej nacji, jej historycznej świadomości, tradycji i kultury, a także rozwojowi etnicznej, kulturowej, językowej i religijnej samodzielności wszystkich rdzennych narodów i mniej-szości narodowych Ukrainy”. „Nacja ukraińska” powinna być więc tą zbiorowością, której tożsamość

„Naród ukraiński – obywatele Ukrainy wszystkich narodowości”), to jednocześnie zawiera elementy paradygmatu państwa narodowego: w artykule 11 stwierdza się, że „państwo sprzyja konsolidacji i rozwojowi ukraińskiej nacji, jej historycznej świadomości, tradycji i kultury, a także rozwojowi etnicznej, kulturowej, językowej i religijnej samodzielności wszystkich rdzennych narodów i mniej-szości narodowych Ukrainy”. „Nacja ukraińska” powinna być więc tą zbiorowością, której tożsamość